دۆسێ

رۆڵی ژن لە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا

دۆسێی ئەمجارە، جیاواز لە دۆسێکانی دیکە تەنها  باسوخواس و شرۆڤەی بابەتە سیاسییە هەنووکەییەکانی ئێستا و ئایندە نییە، بەڵکو توێژینەوەیەکی زانستییە سەبارەت بە کەیسێکی دیکەی سیاسی کە ئەویش بەسەرکردنەوەی ژنانی شۆڕشگێڕی ناو بزووتنەوەی رزگاریی گەلی کوردستان و شۆڕشی نوێیە بە رابەرایەتیی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان.
ئەگەرچی توێژینەوەکە توێژینەوەیەکی زانستیی-  سیاسی- مێژووییە و رۆشنایی دەخاتە سەر قۆناغێکی سیاسیی کوردستان کە ژنانیش کەم و زۆر رۆڵیان هەبووە لە رێکردن لەگەڵ کاروانەکەدا، چ لەکایەی رێکخستن  و چ لە زیندانەکاندا، یاخود بە بەشداریی راستەوخۆ لە پێشمەرگایەتیدا لەگەڵ هاوسەرەکانیاندا، بەڵام شانبەشانی هەڵبژاردنی ژیانی سەختی قۆناغی خەباتی شاخ، خۆشیان بەپێی شارەزایی و توانای خۆیان لە یەکێک لە کایەکانی شۆڕش و حزبایەتیدا خەباتیان کردووە و شوێن پەنجەیان لەو کاروانەدا دیارە.
لە نێو ئەو ژنە تێکۆشەر و خەباتگێڕانەدا، خاتوو هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد وەک سومبولێکی دیار و درەوشاوەی کاروانەکە حزوری دیاری هەیە، بەڵام لەم دۆسێیەدا توێژینەوەکە وەک خۆی لە رووی ریزبەندیی ژنە شۆڕشگێڕەکانەوە دانراوەتەوە و شوێنگۆڕکێ بە ناوی ژنە خەباتگێڕەکان نەکراوە.
خاتوو سارا حەمە ساڵح- توێژینەوەکەی بە سەرپەرشتی پ.ی.د.خەسرەو عەبدولڕەحیم نەجم ئامادەكردووە و لە مانگی ئایاری ساڵی 2022دا وەك بەشێك لە پێداویستییەكانی بڕوانامەی بەكالۆریۆس لە مێژوودا، پێشكەشی بەشی مێژووی كۆلێجی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی كردووە و ئەمەش کە لێرەدا بڵاوکراوەتەوە پوختەیەکی چڕوپڕی توێژینەوەکەیە:

دۆسێ

توێژینەوەی: سارا حەمە ساڵح 

بە سەرپەرشتی  پ.ی.د. خەسرەو عەبدولڕەحیم نەجم

پێشەکییەکی پێویست..

لە سەرەتای باسێكی لەم جۆرەدا دەشێت پێناسەیەكی ژن ئاماژەی پێ بكرێت، هەرچەندە رەنگە ئەو كارە ئەستەم بێت و هیچ پێناسەیەك پڕ بە پێستی گەورەیی ژنان دەرنەچێت، كە سەرجەم رۆڵە بنەڕەتییەكانی ژنان لەخۆ بگرێت، وەك مرۆڤ، وەك دایك، وەك هاوسەر، چ وەك كرێكار، جووتیار، سیاسەتمەدار و شۆڕشگێڕ. 
لە هەركام لەو بوارانەدا ژنان رۆڵی گرنگ و سەرەكیان هەبووە لە لاپەڕەكانی مێژوودا، ئاشكرایە ژنانی كوردیش بەشێكن لەو مۆزاییكە رەنگینە.
ژنی كورد بە درێژایی مێژوو لە كوردەواریدا رۆڵ و پێگەی خۆی هەبووە لە هەموو قۆناغەكانی ژیانی پڕمەینەتی، بەردەوام هەوڵ و تێكۆشانی بۆ ژیان و بەرەوپێشبردنی خێزان و كۆمەڵگە داوە. هەربۆیە هەموو كات جێگای متمانە و شوێنی تایبەتی خۆی هەبووە لەناو بنەماڵەدا و لە نەبوونی پیاودا ئەركی بەڕێوەبردنی ماڵ و منداڵی پێسپێردراوە و بۆتە گەورەی خێزان یان هۆزەكەی.
ژنی كورد شانبەشانی پیاوان لە تێكۆشاندا بوون، هەر ئەوانیش نەوەی نوێ پەروەردە دەكەن و دەبنە هێزێكی بەتوانا و سەرەكی بۆ بەرگریكردن لە خاكی نیشتمان. جێگەی شانازییە بۆ ژنانی كورد تا بۆیان رەخسابێت هەوڵیانداوە و خەباتیان كردووە لە پێناوی نیشتمانێكی سەربەخۆدا، ئەوەش سەرچاوە و گێڕانەوەی زۆری لەسەرە كە چۆن خوێنیان بەخشیووە.
 لەمێژوویەكی زۆر كۆنەوە و لە هەموو بوارەكاندا یارمەتی و پاڵپشتی پیاوان بوون. لەبزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد و لە بواری نووسین و ئەدەبیات، لەوانە: حەپسەخانی نەقیب، عادیلە خانم، مەستوورە خانی ئەردەڵان، خانزادی میری سۆران، ئامینەی بارام بەگی جاف، قەدەم خێری فەیلی. ئەمانە و دەیانی تر لە ژنانی كورد رۆڵیان هەبووە لە پێشكەوتنی شارستانیی و دروستكردنی كۆمەڵە و رێكخراوی كوردی سیاسی و مەدەنی و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردیدا.
 نەك هەر مێژوونووسانی كورد، بەڵكو خۆرهەڵاتناس و كوردناسەكانیش باسی رۆڵی ژنی كورد دەكەن. وەك: ریچ و مێجەر سۆن و مینۆرسكی و هینری هاڵدی و تۆما بوا و میرێللە گەللێتتی و...هتد. رۆڵ و پێگەی ژنان لەم سەردەمەدا زۆر گرنگتر و ئاڵۆزترە لە سەردەمەكانی تری مێژووی كورد. جگە لەوەی رۆڵێكی یەكجار گرنگ لەناو خێزان و كۆمەڵگەدا دەگێڕێت وەك دایك و هاوسەر، خۆشەویستی بۆ خاك و وڵاتیشی لە ئەستۆدایە. 
ژنانی كورد هیچیان لە پیاوان كەمتر نەبووە، هەموو ئەو كارو پیشانەی بە پیاو دەكرێت لە مەیدانی ئیشوكاری پیشەسازی و كشتوكاڵی و ئاژەڵداری و بەڕیوەبردن و تەكنیكی و ...هتد، ژنانیش دەتوانن بیکەن. لەڕاستیدا ئەمڕۆ ژن لە زۆر شوێنی جیهاندا و لە زۆر بواردا توانیوێتی كارامەیی و لێهاتوویی خۆی بسەلمێنێت و بگاتە پۆستە باڵاكانی ناو كۆمەڵگە. 
لە كوردستانیشدا هەزاران ژن لە دامودەزگاکاندا فەرمانبەرن و لە كارگەكان كرێكارن، لە قوتابخانە و زانكۆكاندا مامۆستان، لە نەخۆشخانەكاندا پزیشك و بەسەدان ئەندازیار و یاساناسیان تێدا هەڵكەوتووە. بەڵام رێژەی بەشداریكردنی سیاسییان كەمتربووە بەراورد بە پیاوان و لە سەركردایەتیدا كەمبوون. 
بێگومان تێڕوانین و بیرۆكەی پیاوسالاریش هەموو كات رۆڵی خۆی بینیووە.

دیارترین خاڵ  لە یەکەم پەیڕەوی ناوخۆی ی.ن.ک-دا
دیارترین رێكخراوی سیاسی كە لە دوای شكستی شۆڕشی ئەیلول دامەزرا، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان) بوو، لە ئاكامی ئەو بۆشاییە سیاسییەی ساڵی 1975 هاتەئاراوە. لە مادەی حەوتەمی یەكەم پڕۆگرامی رێكخراوەكەدا كە لە مانگی ئەیلولی  1976 دا بڵاوكرایەوە، چەند خاڵێك تایبەت كرابوو بە ژنان: 

1- رزگاركردنی ئافرەت لە كۆت و زنجیرەكانی كۆنەپەرستی سەدەكانی ناوەڕاست و تەئمینكردنی مافی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و یەكسانی تەواو و هاوبەش لەگەڵ پیاودا، هەروەها دانانی یاسای ئەوتۆ كە مافەكانی ئافرەت لە: (كاركردن، خوێندن، شووكردن، جیابوونەوە، میرات) بپارێزێت.

2- دابینكردنی سەربەستی دیموكراتی بۆ بەهێزكردنی بزووتنەوەی ئافرەتان و خستنەگەڕیان بۆ گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری وڵات.

3- پاراستنی مافی دایك و منداڵ، تەئمینكردنی بەخێوكردنیان و چاودێریكردنی دایكە كاركەرەكان.

4- دابینكردنی كار، یاخود مووچەی بێكاری بۆ هەموو هاووڵاتییەكی ژن و پیاو، هەروەها مسۆگەركردنی مووچەی خانەنشینی بەساڵاچوون و پەككەوتنیان».

قۆناغی پراکتیزەکردن
لە دوای راپەڕینی ساڵی 1991، یەكێك لە رووداوە گرنگەكان بەستنی كۆنگرەی یەكەمی یەكێتی بوو لە ساڵی 1992 لە شاری سلێمانی. لەو كۆنگرەیەدا یەكێتی ستراتیژی چالاكی خەباتی خۆی لە شاخەوە وەرچەرخاند بۆ شار، هەوڵیدا لەڕووی حزبییەوە خۆی نوێ بكاتەوە و بنەما گرنگەكانی تازەكردەوە، هەروەها یەكەمین كۆبوونەوە بوو كاری كرداری كرد بۆ وەرچەرخاندنی یەكێتی لە رێكخراوێكی نیمچە بەرەییەوە بۆ حزبێكی مۆدێرن.
لە كۆنگرە كە زیاتر لە 15 رۆژی خایاند، نزیكەی 600 ئەندام بەشدارییان تێداكرد، 10 تا 15 ژنی ئەندامیش ئامادەبوون تێیدا. 
لە 30/1/2001 دا كۆنگرەی دووەمی ی.ن.ک لە سلێمانی بەسترا، تێیدا 1247 ئەندام بەشداربوون، كۆنگرەكە هەتا رۆژی 5/2/2001 درێژەی كێشا. پێش كۆنگرەكە، هەڤاڵ مام جەلال داوای لە هەریەك لە (خاتوو هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد-ی هاوسەری و كافیە سلێمان و نەرمین عوسمان) كردبوو كە خۆیان كاندید بكەن، بەڵام بەهۆی چەندین هۆكارەوە بەشدارییان نەكرد. لەگەڵ ئەوەشدا هەرچەندە چەند ژنێكی تر خۆیان كاندیدكرد، بەڵام دەرنەچوون، لەوانە: (رووناكی شێخ جەناب، كوێستان خان، وەسفیە خان). 
كۆنگرە كۆتایی هات و مام جەلال بە سكرتێری گشتی هەڵبژێردرایەوە و 37 ئەندامی سەركردایەتی و 10 ئەندامی یەدەگ هەبوون و 16 كەسیش بوون بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی كە سەرجەمیان پیاوبوون.
لە كۆنگرەی دووەمی ساڵی 2001دا كاتێك مام جەلال داوای لە چەند ژنێك كردبوو خۆیان كاندید بكەن، بەڵام نەیانكرد، لەوێدا مام جەلال لاپەڕەیەكی نوێی خستبووە بەر دەستی ژنان، ئەوان ئەو هەلەیان نەقۆستبۆوە. باس لەوە دەكرێت ترسی پیاوسالاریان هەبووە و دڵنیابوون كە دەنگیان پێ نادرێت.
لە 1-14/6/2010 لە شاری سلێمانی، ی.ن.ك سێیەمین كۆنگرەی لەژێر دروشمی: (بەرەو گۆڕانكاری و چەسپاندنی یەكێتی ناو یەكێتی) بە بەشداریی 1671 ئەندام بەست. لەو كۆنگرەیەدا بەهەندوەرگرتنی ژن لە سەرجەم ئۆرگانەكانی یەكێتیدا باس كرا، لەو بارەیەوە سیستمی كۆتا بە رێژەی 20 ٪ بۆ ژنان دیاریكرا بۆ ئاستی سەركردایەتی. ئەگەر تەماشای پڕۆگرام و پەیڕەوی ناوخۆی ی. ن. ك بكەین، تێیدا بەشێكی تەرخانكراوە بۆ مەكتەب و دەزگاكان. لەناو ئەوانەشدا یەكەمیان بریتییە لە مەكتەبی رێكخستن كە بەرزترین دەسەڵاتی رێكخستنە و ئەركی بەڕێوەبردنی ئۆرگانەكانی رێكخستن و دانانی نەخشەی گشتی رێكخستن دەگرێتە ئەستۆ. هەروەها ئەركی سەرەكیی رێكخستنە، كە كادری حزبی لە سەرجەم بوارەكانی سیاسی و دیپلۆماسی و ئیداری و راگەیاندن و خیتابی جەماوەری پێبگەیەنێت هەتا بگەنە ئاستی سەركردایەتی.
بێگومان پێویستە ژنان پشكی شێریان لەو بوارەدا بەربكەوێت، پێویستە خولی بەردەوام بۆ ژنان بكرێتەوە و لەگەڵ پیاواندا بەشداریی هەموو ئەو خولانەیان پێ بكرێت كە لە ناوەوە و دەرەوەی هەرێمی كوردستاندا دەكرێنەوە. 
هەروەها لە بواری كاری دیپلۆماسیدا گرنگی بە ژنان بدرێت و لە هەموو وەفدێكدا بۆ دەرەوەی هەرێم رێژەیەك بۆ ژنان دابنرێت.
لە كۆنگرەی سێیەمی ی.ن.ک-دا رێكخراوەكە بە كردار و بە رەسمی هەنگاوێكی گرنگی مێژوویی بەرەو پێشەوە رۆیشت دەربارەی بەشداریی ژنان لە بواری سیاسەتدا. لەو كۆنگرەیەدا بە رێژەی 20 ٪ پۆستی ئەندامانی سەركردایەتی تەرخانكرا بۆ ژنان. لەو هەنگاوەشەوە بە تەواوی دەكرێت بڵێین بیانووی پیاوسالاری نەما و رۆڵەكە لە ئەستۆی خودی ژناندا مایەوە، هەتا چەند دەتوانن و دەیانەوێت لە بواری سیاسەتدا رۆڵی خۆیان ببینن.

ژنانی كادر و سیاسەتمەدار 
لە باسی ژنان یاخود ئافرەتان و كچاندا، لە توێژینەوەیەكی زانستی و ئەكادیمیدا، خودی خۆم وەك ئافرەت – كچ هەتا بۆم بكرێت دوورەپەرێز دەوەستم لە گوشاری ئایدۆلۆژی و سیاسی لە شیكاری باسەكاندا، لەو روانگەیەوە هەركام لەو دەستەواژانەی پێناسی كەسێكی بە رەگەز (مێینە) دەكەن، بە گونجاوی دەزانم بەكاربهێنرێن لە نووسینەكەدا: ئافرەت – ژن – كچ. هەر بەو جۆرەی خودی كەسایەتییەكان لە زاری خۆیانەوە و لە نووسینەكانیاندا بەكاریانهێناون و منیش دەرفەتم هەبووە لە نزیكەوە چاوپێكەوتنیان لەگەڵدا بكەم.
لە سەرەتادا ژنان و كچانیش لە سنوورێكی زۆر فراوانتر لە رێكخراوێكەوە دەستیان بەكار كردووە، چالاكییان نواندووە و هاوكاری و پشتیوانی كاری سیاسی و مرۆڤدۆستانە و كاری پێشمەرگایەتیان كردووە، بەبێ ئەوەی بە فەرمی نە پێشمەرگە بووبێتن یان لە رێكخراوێكدا ئەندام بووبن. 
هەر لە سەرەتای هەڵگیرسانی شۆڕشی نوێ بە رابەرایەتی ی.ن.ک ژنان و كچانیش شانبەشانی پیاوان و هەندێك جار لە پێش پیاوانەوە لە مەیدانەكەدا رۆڵیان گێڕاوە و جەسوورانە تێكۆشاون: لە رێكخستنەكان، زیندانەكان، شاخ و مەیدانی شەڕەكان، چالاكی سیاسی و گەیاندنی بەرنامە و دەنگوباسەكانی شۆڕش و پێشمەرگە، هاوكاریكردنی هێزەكانی پێشمەرگە و پەنادانی بریندارەكان، هاندانی كەسوكاریان بۆ خەبات و تێكۆشان. 
لە هەموو ئەمانەدا ژنان رۆڵی گەورە و دیاریان بینیووە. ژنان رۆڵی بەرچاویان هەبووە لە شۆڕش و یەكێك بوون لە خاڵە گەشەكانی خەباتی ی.ن.ک، چ وەك ژن لەناو ریزەكانی رێكخستندا و چ وەك ژنانی پێشمەرگە كە لەگەڵ هاوسەرەكانیان لە خەباتی شاخ و شاردا هاوڕێ و هاوخەبات بوون.
لە دوای دامەزراندنی ی.ن.ک، ژنان و كچانی كورد بە چەندین شێواز و چالاكیی جۆراوجۆر بەشدارییان لە خەباتی نەتەوەییدا کردووە. لەو كاتەدا كە ژمارەیەكی زۆر لە پیاوان دەچوونە ناو ریزەكانی پێشمەرگەوە لە شاخ، ئەركی بەخێوكردن و بەڕێوەبردنی ماڵ و منداڵیان بە تەواوی لە ئەستۆی ژناندا بەجێهێڵرابوو. هەروەها زۆرجار كەسوكاری پێشمەرگە بە دایك و خوشك و هاوسەر و منداڵەكانیانەوە لەلایەن دامودەزگا فاشیستەكانی رژێمی ئەودەمی عیراقەوە دەگیران و لە گرتووخانەكاندا سوکایەتییان پێ دەکرا و ئازارو ئەشكەنجەیان دەدان. 

سەرۆک مام جەلال و هێرۆخان 

زۆر كچیش كە شوویان بە پێشمەرگە دەكرد، دەچوونە شاخ و شانبەشانی هاوسەرەكانیان بەشدارییان لە شۆڕشی نوێدا دەكرد. 
بێگومان ئاسان نەبووە بۆ كچێك لە تەمەنێكی گەنجیدا دەستبەرداری خوێندن و ژیانی لاوێتی و حەز و ئارەزووەكانی ببێت، خێزانەكەی بەجێبهێڵێت و روو بكاتە چیاكانی كوردستان. ژنان و كچان كە دەچوونە شاخ دەبوونە پەیوەندییەكی گرێدراوی نێوان رێكخستنەكانی شار و شاخ. 
كاتیك پێشمەرگەكانی ی.ن.ک دەچوونە لادێكان و ناوچە دوورە دەستەكان لە ئەشكەوت و شاخەكاندا دەمانەوە، زۆرجار ژنان و كچانی دانیشتووی لادێكان وەك تەتەر كاریان دەكرد، هەركاتێك دوژمن بەرەو ئەو ناوچانە بهاتنایە، دەچوون پێشمەرگەكانیان ئاگاداردەكردەوە، یاخود چەك و تەقەمەنیان دەگواستەوە لەنێوان رێكخستنەكانی شار و شاخدا. 
هەر لە خەباتی شاخدا ژنان رۆڵیان هەبووە لە تۆماركردن و ئەرشیفكردنی رووداوەكان و روبەڕوبوونەوەكانی نێوان هێزی پێشمەرگە و رژێمی بەعسدا.
ژنان هەمیشە هاوكاری پێشمەرگە بوون بە ئامادەكردنی جلوبەرگ و خواردن و دەرمان و پێداویستی پزیشكی بۆ چارەسەركردنیان. هەروەها دابینكردنی شوێنیی حەوانەوە و شاردنەوەی پێشمەرگە بریندارەكان لە ماڵەكانی خۆیان و خزمەتكردنیان. ژنان و كچان، ئەوانەی خوێندەوار بوون، زۆرجار لە ناوەندی زانكۆ و خوێندنگەكانەوە تێكەڵ بە كاری سیاسی دەبوون و دەچوونە ناو رێكخستنەكانەوە، بڵاوكراوەیان لەناو خوێندكارەكاندا دابەشدەكرد و رۆڵیان هەبووە لە هۆشیاركردنەوە و هاندانیان بۆ بەشداریکردن لە شۆڕشی نوێدا.
سەرەڕای ئەو ئەرك و چالاكییانە، ژنان و كچان هەوڵیانداوە بە دروستكردنی رێكخراو و گروپ بەشداری بكەن لە خەباتی نەتەوەییدا، لەوانە رێكخراوی شەهید لەیلا قاسم لە ساڵی 1978 لەلایەن ئەندامانی كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستانەوە.
یەكێكی تر لەو رێكخراوانە، یەكێتی ژنانی كوردستان (ی. ژ. ك) بوو كە لە 14/11/1989 لەسەر بیرۆكەی خاتوو هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد لە شاری سەقز-ی رۆژهەڵاتی کوردستان دامەزرا. 
جیاواز لەو ئەرك و چالاكییانەی كچان و ژنان كردوویانە، لە خەباتی شاخدا شانبەشانی هاوسەر و برا و باوكیان چەكیان هەڵگرتووە، لە بواری راگەیاندن و چاپكردنی رۆژنامە و گۆڤارەكانی ی.ن.ک-یش چالاكانە كاریان كردووە. 
هەروەها وەك پزیشك كاریان كردووە و خۆبەخشانە لەناو شار و لە شاخیشدا چارەسەری پێشمەرگە بریندارەكانیان دەكرد. 

بیۆگرافیای چەند ژنێكی تێكۆشەر  شەرمن عەبدوڵڵا 
شەرمن عەبدوڵڵا سەعید ئەمین لە ساڵی 1961 لە كەركوك لەدایكبووە، باوكی پێشمەرگە و دایكیشی ژنی ماڵەوە بووە، چوار خوشك و دوو برا بوون. ساڵی 1981 بە باوەڕ و كردارەوە تێكەڵ بە بواری سیاسەت بووە لەناو ریزی رێكخستنەكانی ی.ن.ک ئەوەی زیاتر پاڵی پێوە ناوە بچێتە ناو كاری سیاسەت و رێكخستنەوە، هاندانی باوك و براكەی بووە كە هەردووكیان پێشمەرگە بوون. بەردەوام لە هاتوچۆدا بوون و ئەویش بەو هۆكارەوە هەر لەمنداڵییەوە تێكەڵ بە پێشمەرگە بووە و خۆشەویستی زۆری بۆیان هەبووە. زۆرجار سروودی نەتەوەیی بۆ وتوون، بێگومان هەر كەسێكیش لە خێزانێكی نیشتیمانپەروەر و تێكۆشەر گەورە بووبێت، كاریگەریی دەوروبەرەكەی لەسەر دەبێت. هەر لە ساڵی 1981 دا کە خوێندکاری پۆلی شەشەمی ئامادەیی بووە، بەهۆی ئەوەی نامەیەكی لە دەستدا دەگیرێت كە بۆ پێشمەرگەی نووسیوە، ماوەی دوو ساڵ لە (هەیئەی كەركوك) لە ژووری تاکەکەسیدا بەندکراوە و ڕۆژانە لێكۆڵینەوەی لەگەڵ کراوەو ئەشكەنجەی زۆر دراوە. ئەوەش ئاسان نییە بۆ كچێك كە لەو تەمەنەدا کە بە دەگمەن لەو ساڵانەدا كچ و ژن زیندانی دەكران كە پەیوەندییان هەبووبێت بە سیاسەتەوە، زیاتر ئەوانە زیندانی دەران كە كوڕ یاخود برا و باوك و هاوسەریان پێشمەرگە بوون. رژێمی بەعس وەك بارمتە دیلی دەكردن، زۆرجار تەواوی خێزانەكەش دەستبەسەر دەكران. پاش دوو ساڵ مانەوە لە زیندان، دادگایی دەكرێت لە دادگای (احكام خاصة) لە (هەیئەی كەركوك). لە دادگاییەكەدا دەڵێن: «یان دوو ساڵی تر زیندانی دەكرێت، یاخود دەبێت غەرامە بدەیت بە بڕی 300 هەزار دیناری سویسری كە ئەوە بۆ ئەو سەردەمە پارەیەكی زۆر بووە، بەڵام بەهاوكاریی خزم و كەسوكاریی توانراوە پارەكەی بۆ كۆبكەنەوە و لە زیندان ئازادبكرێت.
ئازار و ئەشكەنجەی زیندان نەبووە هۆی ئەوەی پاشگەزببێتەوە لەو رێبازەی هەڵیبژاردبوو، بەڵكو بەپێچەوانەوە هەستی ئازادی و رزگاربوونی لەژێر دەستی رژێمی (بەعس) زیادی دەكرد. دوای نزیكەی دوو هەفتە پەیوەندی دەكات بە تیپی 21ی کەرکوکی هێزی پێشمەرگەوە و دەستدەكات بە كاری رێكخستن و هاتوچۆی پێشمەرگە بۆ چەمی سوورقاوشان.

شەهید شوانەی تەنسیق و شەرمن عەبدوڵڵای هاوسەری لە گوندی عەسکەر

ئەركی لەناو رێكخستنەكاندا گواستنەوەی هەواڵی ناوشار بووە بۆ پێشمەرگە و ئاگاداركردنەوەیان لە جموجوڵی رژێمی بەعس و هەروەها زانیاری سەبارەت بەوەی كە كێ سەربە رژێمە و ئیشیان بۆ دەكات، یاخود كێ هەواڵی ماڵە پێشمەرگەكان دەدات بە رژێم، کە پێشمەرگە دەهاتە ناو شار و شتێكی بڵاودەكردەوە، دەبووایە بیزانیایە كوێ پارێزراوە بۆ بڵاوكردنەوەی رێبازەكەی. 
ساڵی 1984 شەرمن لەگەڵ پێشمەرگەی قارەمان (شەهید شوانەی تەنسیق) دا زەماوەند دەکات، بۆیە شەرمن خان لەگەڵ هاوسەرەكەیدا دەچنە شاخ بۆ گوندی (سەرچنار)ی سەربە ناحیەی ئاغجەلەر، لەوێش هەر بەردەوامی بە رێبازەكەی دەدات و ناوبەناو دەگەڕێتەوە بۆ ناوشار بۆ کاری رێكخستن و ئاگاداربوون لە هەواڵی ناوشار. 
ئەو كاتە هاتوچۆی ژنان ئاسانتر بوو لە پیاوان، بەمشێوەیە لەو ماوەیەدا وەك گرێدراوێكی نێوان شاخ و شار ئیشی رێكخستن دەكات. لە 15/11/1987 بە پیلانێكی جاشەكانی رژێم، (شوانەی تەنسیق) شەهید دەكرێت كە ئەوكات خاوەنی كچ و كوڕێك بوون.
كاتێك پێشمەرگەیەك شەهید دەبوو، هاوسەرەكەی دەگەڕایەوە ماڵی باوكی، بەڵام خاتوو شەرمن بۆ درێژەدان بە رێبازی هاوسەرەكەی و هەستی نیشتمانپەروەری ناگەڕێتەوە، لەگوندی سەرچنار دەمێنێتەوە. پاش پێنج مانگ ئەنفالی گەرمیان دەستپێدەكات، دایكی دێت لەگەڵ خۆی دەیهێنێتەوە، دواتر دەبێتە مامۆستا لە قوتابخانەیەك لە حاجیاوا، هەتا ساڵی 1991 نەدەبووایە هیچ كەس بزانێت كە خێزانی پێشمەرگەیە، چونكە ئەوكاتە رێگەیان پێ نەدەدا ژنی پێشمەرگەیەك مامۆستا بێت.

هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد 
ژنە تێكۆشەر و خەباتگێڕ و ماندوونەناسی بزووتنەوەی رزگاریخوازی گەلی كوردە، لەپێناوی كورد و كوردایەتیدا چەندین هەوراز و نشێوی بڕیوە، یەكێكە لەو كەسایەتییانەی خەباتی شاخ و شاری پێکەوە بەستۆتەوە، نووسەرێكی خامە بەبڕشت و رۆژنامەنووس و كامێرامان بووە، هاوشانی پێشمەرگە لە شۆڕشی نوێدا رۆڵی باڵای بینیووە. ناوی تەواوی هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد بە هێرۆخان ناسراوە، لە 12/6/1948 لە شاری سلێمانی لەدایكبووە، لە بنەماڵەیەكی رۆشنبیر كە كچی (ئیبراهیم ئەحمەد)ی نووسەر و سكرتێری پێشووی (پارتی دیموكراتی كوردستان) و كەسایەتی گەورە و ناوداری كوردستان بووە. 
بەهۆی كارە سیاسییەكانی باوكییەوە، ماڵەكەیان وەك جانتایەكی سەفەری گەڕۆك بووە، زوو زوو ماڵیان گواستۆتەوە. بۆیە خوێندنی لە چەند شارێك تەواوكردووە، قۆناغەكانی خوێندنی لە (سلێمانی و كەركوك و بەغدا) تەواو كردووە، قۆناغی ناوەندی لە سلێمانی و ئامادەیی لە بەغدا و تاران خوێندووە، ساڵی 1972 بەكالۆریۆسی لە بەشی (دەروونناسی زانكۆی موستەنسرییەی بەغدا) بەدەستهێناوە.
سەرەتای ساڵی 1970 لەگەڵ جەلال تاڵەبانی-دا زەماوەند دەكات، دوای سێ ساڵ لە منداڵی یەكەمیان لە ساڵی 1973دا لە بەغدا لەدایك دەبێت؛ ناوی دەنێن بافڵ، ساڵی 1977 لە نەخۆشخانەیەكی دیمەشقی پایتەختی سوریا منداڵی دووەمیان دێتە دنیاوە، ناوی دەنێن قوباد. 
بەهۆی بابەتی شۆڕشگێڕی و كوردایەتییەوە منداڵەكانیان دەبەنە لای ئیبراهیم ئەحمەدی باوکی و گەلاوێژ خانی دایکی هێرۆ خان لە لەندەن و خۆیان دێنەوە كوردستان بۆ بەردەوامیدان بە خەبات و ئامادەکاری بۆ شۆڕشی نوێ. 
دوای دامەزراندنی ی. ن. ک، هێرۆخان چالاكانە كار لە بەرەوپێشبردنی حزبەكەدا دەكات و پەیوەندییەكی توندوتۆڵی لەگەڵ هەموو حزب و رێكخراوەكانی ئۆپۆزسیۆنی عیراقدا لە شام و بەیروت هەبووە. بەردەوام هاتوچۆی بەیروتی كردووە و راسپاردەكانی مام جەلال-ی گەیاندۆتە دەستی سیاسەتمەدارانی فەلەستینیی كە زۆربەیان لە بەیروت بوون، لەوانە (د. جۆرج حەبەش، نایف حەواتمە، یاسر عەرفات)، ئەو راسپاردانەش بۆ كڕین و پەیداكردنی پێداویستی و چەك بووە بۆ یەكێتی و شۆڕشی نوێ.
 چەندین جار هەوڵی تیرۆركردن و رفاندنی دراوە لەلایەن دەزگای هەواڵگریی رژێمی پێشووی عیراقەوە، بەڵام هێرۆخان بەبێ گوێدانە ئەو مەترسییانە، كۆڵی لە خەبات نەداوە و ئەرکەکانی بەباشی جێبەجێی كردووە. 

خاتوو رووناک مەحمود و کاک عەلی بچکۆل-ی هاوسەری لە یەکەم رۆژی زەماوەندیاندا

ساڵی 1978 پەیوەندی بە شاخەوە دەكات و دەچێتە ناوزەنگ كە بارەگای سەركردایەتی هەموو باڵەكانی یەكێتی لێ بوو. 
هێرۆ خان لە شاخ بە (دیانا) بانگ دەكرا، هەندێك دەڵێن ئەمە ناوی نهێنییە، بەڵام وەك خۆی وتوێتی كوڕە گەورەكەی نەیتوانیووە بڵێت دایكە، بۆیە بە (دیانا) بانگی كردووە و هیچ مەبەستێكی سیاسی و نهێنی لە پشتی ئەو ناوەوە نییە. 
لە شاخ دەبێتە پەیامنێری سەربازی و ساڵی 1981 كامێرای ڤیدیۆی بۆ دەهێنن و بەسەر هەموو بنكە و بارەگاكانی شۆڕشدا دەگەڕێت. لە زۆربەی ناوچەكانی كوردستاندا چالاکییەکانی پێشمەرگە تۆمار دەكات و هەموویان وەكو بەڵگە دەپارێزێت، كە تائێستاش باشترین سەرچاوەی ئەرشیفی یەكێتین لە سەردەمی شاخدا. 
رۆڵی گەورەی بینیووە لە رووهەڵماڵینی تاوانەكانی رژێمی سەدامدا بەرامبەر بە كورد و تۆماركردنی تاوانەكانی. لەوكاتانەدا هیچ رۆژنامەنووسێكی بیانی رێگەی پێ نەدەدرا بێتە كوردستان و ناو شۆڕش و هەواڵەكانی بڵاوبكاتەوە، بەدەگمەن نەبێت، بەڵام هێرۆخان بە تەنها لەناو پێشمەرگە و شۆڕشدا توانیوێتی جێگەی راگەیاندنە بیانییەكانیش بگرێتەوە. هەروەها یەكەم ژنی فیلمسازی كوردە كە شۆڕش و پێشمەرگە و ژیانی لادێ و كارەساتەكانی بەسەریان هاتووە تۆمار بکات. جگە لە كاری راگەیاندن، رۆڵی هەبووە لە دروستكردنی یەكێتیی ژنانی كوردستاندا  كە لە سەردەمی شۆڕشدا لە شاری سەقز دامەزراوە و تێیدا یەكەم بەیاننامە و گۆڤاری ژنان بە ناوی (تەوار) بڵاوكرایەوە. 
بەشداری كردووە لە دامەزراندنی شانەکانی رێکخستنی كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستاندا. 
لە ساڵی 1989 كۆنگرەی سۆشیالست ئینتەرناشناڵ لە شاری ستۆكهۆڵم دەبەسترێت، زیاتر لە 90 وەفدی (پارتە سۆشیالیستەكانی جیهان) تێیدا بەشداربوون، لەلایەن كوردیشەوە سێ وەفدی كوردستانی بانگهێشت كرابوون لەگەڵ وەفدی (ژنانی كوردستان). وەفدی یەكەم (یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان) بوو بە سەرۆكایەتی (نەوشیروان مستەفا)، وەفدی دووەم (حدكا) بوو بە سەرۆكایەتی (د. عەبدولڕەحمان قاسملۆ)، وەفدی سێیەم (پارتی دیموكراتی كوردستان) بە سەرۆكایەتی (مەسعود بارزانی)، وەفدی (ژنانی كوردستان) بە سەرۆكایەتی (هێرۆ خان) بوو. لەوێدا وتارێكی بە زمانی ئینگلیزی خوێندۆتەوە و باسی هەموو تاوانەكانی رژێمی سەدامی بەرامبەر ژنانی كوردستان لە زیندان و هەڵواسین و ئەشكەنجەدانی بێئەندازەی كردبوو. 
رۆڵ و كاریگەرییەكی بەرچاوی هەبوو لە كۆنگرەكەدا، لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا هێرۆ خان رۆڵی هەبووە لە هۆشیاركردنەوەی كچان و ژنانی لادێكاندا.

پەخشان عەبدوڵڵا شەریف 
خاتوو پەخشان، ئەو ژنە تێكۆشەر و چالاكەی رێگای خەباتە كە لە هەموو قۆناغەكانی ژیانیدا رۆڵێكی كارای خۆی هەبووە، لە ساڵی 1962 لە شاری كەركوك لەخێزانێكی كوردپەروەر لەدایكبووە. دایك و باوكی بەشداریی شۆڕشی ئەیلولیان كردووە، هەروەها لە دوای نسكۆی ساڵی 1975 لەناو كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستاندا درێژەیان بە خەبات داوە، هەتا لە ساڵانی 1979– 1980 هەردووكیان كۆچی دوایی دەكەن. خاتوو پەخشان و پڕشنگی خوشكی هەمان رێبازی دایك و باوكیان دەگرنەبەر و پەیوەندیی دەكەن بە كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستانەوە و لە خۆپیشاندانەكانی ساڵی 1982دا بەشداربوون و رۆڵێكی بەرچاویان هەبووە. 
هەر لەوێدا خوشكەكەی دەستگیردەكرێت و خاتوو پەخشانیش دەچێتە ماڵی پووری لە (داریكەلی لە بازیان). 
پاش تەواوكردنی پۆلی شەشەمی ئامادەیی، دەبێتە مامۆستا لە لادێكاندا لەگەڵ 15 مامۆستای دیكە لە سنووری گوندەكانی (چیمەن، گوركە، شێخ جیری، هۆمەر گەدە) وانەیان بە ژنان وتۆتەوە.
خاتوو پەخشان لە ماوەی ساڵانی 1979-1982 چەندین كاروچالاكی لە ناو رێكخستنەكاندا كردووە، بۆ نموونە رۆڵێكی كاریگەری هەبووە لە هۆشیاركردنەوەی خەڵكی گوندەكاندا، ئۆتۆمبێلیان پێبووە و هاوكاریی پێشمەرگەیان كردووە، گواستوویاننەتەوە و هاتوچۆیان پێ كردوون. هەروەها كەلوپەلیان بۆ دەبردن و دەرزی و دەرمانیان بۆ دابیندەكردن، بڵاوكراوە و بەیاننامەیان دەگواستەوە لەنێوان گوندەكاندا. لەناو شاری كەركوك لەبن دەستی رژێمی بەعسدا راپۆرتی ئاگادارییان دەخستە ناو ماڵە بەعسییەكانەوە. 
لە ساڵی 1984 دا زەماوەند لەگەڵ مەلا ئەحمەدی دیسكەرە دەکات كە ئەوكاتە كادربووە لەسنووری جەباری. 
دوای كیمیابارانی 1988 و دروستكردنی یەكێتیی ژنانی كوردستان، دەبێتە ئەندام لەو رێكخراوەدا و لەوێش رۆڵی هەبووە لە هۆشیاركردنەوەی ژنە پێشمەرگەكان. هەروەها لە كۆڕەوەكەی 1991 دا لەگەڵ چەندین ژنە تێكۆشەری تری كورددا توانیویانە جلوبەرگ و خواردن كۆبكەنەوە و بینێرن بۆ ئەو خەڵكانەی ئاوارەبوون.

بەهرە عوسمان 
بەهرە عوسمان محەمەد رەشید لەساڵی 1961 لە گەڕەكی چوارباخی سلێمانی لەدایكبووە، بڕوانامەی ئامادەیی و دیپلۆمی لە بواری جوانكاریدا بەدەستهێناوە. ساڵی 1982 لە رێگەی هاوڕێ خاتوو ساماڵ مانی، كە ناوی نهێنی (رابی) بوو، چۆتە ناو كایەی سیاسەت و پەیوەندیی کردووە بە رێكخستنەكانی ی.ن.ک)ەوە لە سلێمانی. 
خاتوو بەهرە یەكێكە لەو ژنە قارەمانانەی بەتایبەتی لە خەباتی نهێنی ناوشاردا چالاكانە كاریكردووە، کە لەوكاتەدا ئەوە كارێكی ئاسان نەبووە. 
خاتوو بەهرە كەسێكی خوێندەوار بوو، بەردەوام خوێندووێتییەوە. ئەندامانی كۆمەڵە ئەوكات سیمیناریان پێ دەكرا و بە كاسێت تۆمار دەكرا و پاشان دەنێردرا بۆ سەركردایەتی. وێڕای ئەو كارانەی لەلایەن رێكخستنەوە پێیان دەسپێردرا، چالاكی تریشیان دەکرد، وەكو: (بڵاوكردنەوەی بەیاننامە و نووسینەوەی نامیلكەكان و گەیاندنیان، گەیاندنی شتومەك و گواستنەوەی چەك و هاوكاری بۆ لایەنی پەیوەندیدار. هەروەها لە بۆنە تایبەتییەكانی وەك جەژن و بەراتدا نامیلكە و بەیاننامەی دەپێچایەوە وەك چوكلێت و دەیخستە كیسەی منداڵەكانەوە، بەو شێوەیە دەچووە هەموو ماڵێكەوە، كەسیش نەیدەزانی كێ ناردووێتی. 
لەهەمان ساڵدا، لەگەڵ جەنگی عەبدوڵڵا نوری ئەندامی كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان زەماوەند دەكات. دواتر بەهۆی دۆخی ئەمنییەوە دەچنە شاری كەركوك و لەوێش هەر بەردەوام دەبێت لە كاری رێكخستن و حەشاردانی پێشمەرگە و گواستنەوەی شتومەك و خواردن بۆیان. 
ماوەی شەش ساڵ لەوێ دەمێنێتەوە و ساڵی 1987 دەگەڕێنەوە سلێمانی. ماوەیەك دەستگیر دەكرێت لەگەڵ براكانی بە ناوەكانی (محەمەد و دارا) كە ئەوانیش لەكاری سیاسەتدا بەشداربوون. دوای ئازادبوونی دەگەڕێتەوە كەركوك و لەوێش ئیخباری دەکرێت، بەڵام دەرباز دەبێت و دەگەڕێتەوە سلێمانی. ساڵی 1990 ئارایشتگایەك دەكاتەوە بۆ دابینكردنی بژێوی خۆی.
 لە ئامادەکاریی بۆ راپەڕینەكەی ساڵی 1991، پەیوەندی پێوەدەكەن بەمەبەستی شاردنەوەی چەك و تەقەمەنی لەناو ئارایشتگاكەدا، هەرچەندە شوێنەكەی نزیكی تەوارییەكە بووە و ئەوەش كارێكی مەترسیداربوو، بەڵام بەهۆی چاونەترسی خۆیەوە بەشدارییەكی باشی هەبوو لە راپەڕینەكەشدا.

رووناك مەحمود 
رووناك مەحمود مستەفا عەبدولڕەحمان لە 1/7/1965 لە گوندی (شێخانی سورقاوشان) ی سەربە ناحیەی ئاغجەلەر لە قەزای چەمچەماڵ لەبنەماڵەیەكی تیكۆشەر لەدایكبووە. سەرەتای ژیانی وەكو هەر منداڵێكی بەشی مەینەتی ئەو سەردەمە، پڕبووە لە راكردن و ئاوارەیی ، چونكە ناوچەكەیان دوورەدست بووە، ببووە جێگەی حەوانەوەی پێشمەرگە و شۆڕشی كورد، هەر ئەوەش وایكردووە خەڵكی ناوچەكە نەتوانن بە ئارامی دانیشن، هەرجارە و لە شوێنێك بوون هەتا ساڵی 1969 گەڕاونەتەوە گوندی سورقاوشان كە باوكی پێشمەرگەی شۆڕشی ئەیلول بووە. 
ئەو كاتە هەرچەندە زۆربەی ناوچەكانی كوردستان هەتا رادەیەك ئازادبوون، بەڵام خەڵكی ناوچەكە زۆركات لە ئەشكەوتدا ماونەتەوە لەترسی تۆپ و فڕۆكەی دوژمن. 
لەگەڵ دامەزراندنی ی.ن.ک-دا و دروستبوونی مەفرەزە سەرەتاییەكانی شۆڕشی نوێ و هاتنە دەرەوەی ئەندامانی كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان لە شارەكانەوە بەرەو ناوچە عاسییەكان و هاتنی شەهیدانی نەمر (ئەلی مەجید و بێستوون عەسكەری) فەرماندەی تیپی 21 ، پێشمەرگە پەیوەندی دەكەن بە باوكی خاتوو رووناكەوە و لە ماڵی ئەواندا بە نهێنی دەمێننەوە ، ئەمە وایكرد خاتوو رووناكیش بكەوێتە ناو كاری رێكخستنەوە. لەگەڵ خێزانەكەی و لەگەڵ باوكیدا چەندین چالاكی دەكەن، كە بریتیبووە لە گواستنەوەی چەك و نارنجۆکی دەستی و نامە گەیاندن لە لادێوە بۆ شاری سلێمانی، هەروەها شاردنەوە و چارەسەركردنی پێشمەرگە بریندارەكان لە ماڵی خۆیاندا و ئاگاداریکردنیان. 
لە پاییزی 1977 دا دەبێتە ئەندام لە كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان، هەرچەندە تەمەنێكی كەمی هەبووە، بەڵام ئەرك و چالاكییەكانی رێكخستنی زۆر بەباشی جێبەجێکردووە. 
چەندین جار داوای لە شەهید بێستوون كردووە كە بینێرێتە دەرەوە بۆ شاخ؛ بۆئەوەی ببێت بە پێشمەرگە و بەشداریی لە خەباتی چەكداریدا بكات، بەڵام بەهۆی ئەوەی هەتا ئەوكات و سەردەمە كچ بۆی نەبووە چەك هەڵبگرێت و بەشداریی خەباتی چەكداری بكات، داواكەی رەتدەكاتەوە.
لە مانگی 10/1980 لەگەڵ كەسایەتی تێكۆشەر و پێشمەرگەی قارەمان عومەر موحەمەد قادر ناسراو بە (عەلی بچكۆل)دا زەماوەندیان  كردووە.
لە 20/10/1980دا بروسكەیەك دێت لە سەركردایەتی شاخەوە و داوایان لێ دەكەن هێزەكانیان ببەنە ناوزەنگ، لەو رۆژەوە ئیتر خاتوو رووناك ماڵئاوایی لە خانەوادەكەی دەكات و لەگەڵ هاوسەرەكەی رێگەی شاخ و خەباتی رزگاری گەلی كورد دەگرێتەبەر.
خاتوو رووناك ژیانی شاخی وەك پێشمەرگەیەكی ئازاو چاونەترس بەسەربردووە، چەندین جار لەلایەن رژێمی بەعسەوە دەستگیرکراوە و لە مەرگ نزیك بۆتەوە. 
بەهۆی هێرشی رژێمەوە بۆ سەر گوندەكان و دەڤەرە شاخاوییەكان چۆتە ناوچەكانی: (چەمی رەزان، كەركوك، سوورەدێ، رانیە، قەڵادزێ، سەقز) و لە زۆر شوێنی دیكە هاوشانی پێشمەرگە ئەرك و چالاكی کردووە. 
لە دوای 1988 و ئەنفالی ناوچەكانی كوردستان، ئەوكاتە خاوەنی دوو منداڵ بوو بە ناوەكانی (كاروان و كارزان)، دەچنە شاری سەقز و ماوەی ساڵێك و 9 مانگ لەوێ نیشتەجێ دەبن، لەوێ منداڵی سێیەمیشی لەدایک دەبێت. پاشان بەرەو پاكستان دەڕۆن و لە ژیانێكی پڕ نەهامەتی و دەردەسەریدا دەژین بە خۆی و هاوسەر و منداڵەكانییەوە و پاشان دەچنە نیوزلەندا و بە یەكجاری لەوێ نیشتەجێ دەبن.

نازەنین عوسمان 
نازەنین عوسمان حەسەن لە 2/9/1956 لە شاری كۆیە و لە گەڕەكی (بەفری قەندی) لە بنەماڵەیەكی شۆڕشگێڕ و كوردپەروەر لەدایكبووە، باوكی مامۆستا و ئەندامی ناوچەی كۆیەی (پارتی دیموكراتی كوردستان) بووە، دایكیشی چالاكی هەبووە لە ناو ریزەكانی (یەكێتی ئافرەتانی كوردستان)دا. 
پۆلی یەكەمی سەرەتایی لە قوتابخانەی (ئامینەی كچان) خوێندووە، لە پۆلی دووەمدا دەچێتە قوتابخانەی (زانستی كوڕان) كە لە هەمان كاتدا باوكی لەوێ مامۆستا بووە، دواتر لە پۆلی سێیەمی سەرەتایی بە هۆی هاتنی (حەرەس قەومی) بەعسییەكانەوە بۆ شاری كۆیە، ماڵیان دەگوێزنەوە بۆ شاری هەولێر. 
ساڵانی 1975 – 1976 پۆلی شەشەمی ئامادەیی تەواودەكات و لە بەشی (ڤێتەرنەری زانكۆی بەسرە) وەردەگرێت.
خاتوو نازەنین بەهۆی ژینگەی ماڵەكەیانەوە كە تێكەڵی بواری سیاسەت بوو، لە تەمەنێكی كەمەوە ئەویش چۆتە چالاكی سیاسییەوە، كاریگەریی شەهیدی سەرکردە (جەعفەر عەبدولواحید)ی خاڵی زۆر لەسەربووە کە ئەندامی سەرکردایەتی كۆمەڵە و یەکێتی بوو، هەر لای ئەویش خۆی فێری زمانی ئینگلیزی کردووە. 
لە ساڵی یەكەمی خوێندنیدا لە بەسرە، تێکەڵ بە كاری رێكخستن دەبێت، وەك بڵاوكردنەوەی چاپكراوە قەدەغەكراوەكان دژی رژێمی بەعس. بەشێوەیەكی رەسمی لە قۆناغی دووەمی خوێندنیدا لە بەسرە دەبێتە سەرپەرشتیاری (هێڵی كچان)، هەروەها رۆڵی هەبووە لە هاندانی ژنان و كچان و هێنانی دەیان كچ بۆ ناو ریزەكانی رێكخستن.

1980 - توژەڵە - دکتۆر نازەنین عوسمان و دکتۆر بەیانی هاوڕێی پێشمەرگایەتی

ساڵی 1979 ئیخباری دەكرێن لەگەڵ هاوڕێیەكی بەناوی (بەیان محەمەد)، ئەویش كۆمەڵە بووە، لە بەشی ناوخۆیی چەند بڵاوكراوەیەكیان پێ دەگیرێت و دەستگیردەكرێن. 
ماوەی چەند رۆژێك لێكۆڵینەوەیان لەگەڵدا دەكرێت بەڵام دانیان بە هیچ شتێكدا نەنابوو، بۆیە ئازاد کران و لەژێر چاودێریدا مانەوە. 
دواتر دەگوازنەوە بۆ بەشە ناوخۆییەكی تر بە ناسنامەیەكی جیاوازەوە. بەهۆی بارودۆخی ئەمنی ساڵی 1980 لەلایەن دەستەی رێكخستن و پێشمەرگەوە دەیانگەیەننە ناوزەنگ. لەوكاتەوە ئیتر نازەنین دەبێتە كچی (شۆڕشی نوێ). 
لە خڕی ناوزەنگ دەست دەكات بە كاری پزیشكی لەگەڵ (بەیان و د.شادمان مەستی)، ئەویش كەسێكی دڵسۆز و لەخۆبردوو و تێكۆشەرێكی بەتوانا بوو، چارەسەری بریندارەكانیان دەكرد و لە پاڵ ئەوەشدا دەست دەكەن بە هەڵمەتێكی رۆشنبیریی لەناو لادێكاندا و خوێندنگە دەكەنەوە بۆ منداڵان و كچە تازەپێگەیشتووەكان فێری خوێندن و خوێندەواری دەكەن.
لە 20/10/1980 شەڕی مامەندە هەڵدەگیرسێت و چواردەوری ناوزەنگ دەگیرێت، نازەنین و بەیان لەوێدا بڕیار دەدەن بەشداریی شەڕەكە بكەن، هەرچەندە هەتا ئەوكاتە ژن بەشداریی خەباتی چەكداری نەكردووە بە شێوەیەكی راستەوخۆ لەناو ی.ن.ک. لە شەڕەكەدا سوپای بەعس شكا و هێزەكانی پێشمەرگە سەركەوتنیان بەدەستهێنا، ئەوە یەكەمین جار بوو كچ بەشداریی لە شەڕی بەرگریدا بكات لە باشووری كوردستان.
خاتوو نازەنین بۆ تەواوكردنی خوێندن دەگەڕێتەوە، لە زانكۆی شاری (حەما لە سوریا) وەردەگیرێت لە بەشی ڤێتەرنەری دەخوێنێت. دوای تەواوكردنی خوێندن لە بەشی راگەیاندنی مەکتەبی پەیوەندییەکانی یەكێتی لە شام دەستبەكاردەبێت. دوای بەشداریکردنی لە خولێكی چاپەمەنیدا، رۆڵی لە دەركردن و چاپکردنی بڵاوكراوەكانی یەكێتیدا هەبووە، بەتایبەتی لە تایپكردنی رۆژنامەی الشرارة-دا.

 نەرمین عوسمان و رووناک شێخ جەناب

پۆلێک پێشمەرگەی ژن لە ناوزەنگ رۆژی نەورۆزی 1981

پۆلێک سەرکردە و پێشمەرگە لەگەڵ  هاوسەرە پێشمەرگەکانیان لەوانەی ناسراونەتەوە:
سالار عەزیز، دڵگیر جەمال، ملازم عومەر، دلارام شێخ جەناب، مەلا بەختیار، رووناک شێخ جەناب 

سەرچاوەكان

چاوپێكەوتن و گفتوگۆكان:
-شەرمن عەبدوڵڵا سەعید: چاوپێكەوتنی راستەوخۆ، 8/11/2021. 
-رووناك مەحمود: چاوپێكەوتنی پەیوەندی لە رێگەی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبووكەوە، 6/11/2021.
-رووناك مەحمود: پەیوەندی تەلەفۆنی لە رێگای تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبووكەوە، 5/11/2021. 

كتێبەكان:
- نەرمین عوسمان: لەبەر تریفەی مانگ خەونەكانی نیشتمانمان دەچنی، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2020.
- عومەر شێخمووس: كوردایەتی و ئایندەخوازی، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2019.
- د. خەسرەو عەبدولڕەحیم نەجم: دەروازەیەك بۆ مێژووی هاوچەرخی جیهانی عەرەبی، چاپخانەی یاد، سلێمانی، 2022.
- پڕۆگرام و پەیڕەوی ناوخۆی ی.ن.ك: چاپخانەی حەمدی، سلێمانی، 2010.
-جەمیلە شێخ مەحمود – شلێر رەشید – نیگار عومەر: رۆڵی ژنان لە پەرەپێدانی كاری رێكخراوەیی، بڵاوكراوەكانی ئەكادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی كادیران، سلێمانی، 2012.
- نەرمین عوسمان: گوڵدانی ژن، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2020.
- باڵیۆز د. محەمەد سابیر: هێرۆ خان لوتكەی خەبات و تێكۆشان، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2021.
-رووخۆش عەلی: مێژووی تێكۆشانی مێینەی كورد لە مەلەكییەتەوە تا دوای راپەڕین، ب. چ، ب. ش،2015.
-رووخۆش عەلی: بیرەوەرییەكانی ژنانی شاخ، چاپخانەی تەوار، سلێمانی.
-عەلی بچكۆل: سەختەڕێ، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2018.
-د. سەروەر عەبدولڕەحمان عومەر: مێژووی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان 1975– 1976، چاپخانەی هێڤی، هەولێر، 2011.
- راز ئەسعەد:  میرزا مەنگوڕی و مێژووی ژن، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2021.
-مەلا شێخ محەمەدی حاجی ئۆمەران، سەرەتای شۆڕشی نوێ چۆن دەستی پێ كرد، چاپخانەی زانكۆی سەڵاحەدین، هەولێر.
- سەڵاح رەشید، مام جەلال دیداری تەمەن، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2017.
- نەوشیروان مستەفا ئەمین: لە كەناری دانووبەوە بۆ خڕی ناوزەنگ، ب. چ، ب. ش، 1992.
-سەلام عەبدولكەریم: ژیانی سیاسی لە باشووری كوردستان 1975-1991، چاپخانەی چوارچرا، سلێمانی، 2011.
-عوسمان كانی پانكەیی: سەروەرییەكانی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لە رۆژگارە سەختەكانی گەلی كورد، سلێمانی، 2013.
-عادل موراد: چۆنێتی دامەزراندنی یەكێتی دەگێڕێتەوە، چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، كۆمەڵە گوتار و چاوپێكەوتن، چاپخانەی رووناكبیری، سلێمانی، 2005.

گۆڤار:
- لە داوێنی كێشەی ئافرەتدا: گۆڤاری كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان، ژ: 3، 1982.

بەرنامە تەلەفزیۆنی و رادیۆییەكان:
-مهاباد شێخ حەمەئەمین: رادیۆی سلێمانی 89.5 ، گفتوگۆ لە بارەی رۆڵی ژن لە رێكخستنەكانی ی.ن.ك.

سایتە ئەلەكترۆنییەكان:
-تریفە حەسەن: پێگەی ژن لە سیاسەتدا لاوازە، ماڵپەڕی روانگە و رەخنە.
-رۆڵی ژن لەناو یەكێتیدا یەكێك بووە لە خاڵە گەشەكانی خەبات، كوردستانی نوێ، 1/6/2020.
- ئاسۆ ساعیدی: پێگە و رۆڵی ژنان لە كۆمەڵگای كوردەواری، كوردستان میدیا، 22 ی جۆزەردان/ 2020.