دۆسێ

کەی چوار قەزا دابڕێنراوەکە دەخرێنەوە سەر کەرکوک؟

لە سەرەتای پێکهێنانەوەی دەوڵەتی نوێی عیراقدا لە دوای پڕۆسەی ئازادیی عیراق، وابڕیاربوو زۆربەی ئەو بڕیار و یاسایانەی کە لە ساڵانی (1968 - 2003)، واتە لە سەردەمی دووەمی حوکمڕانیی حزبی بەعسدا دەرچوون، بەتایبەتیش ئەو بڕیار و یاسایانەی کە رەهەندی سیاسیی حزبییانە و ئایدیۆلۆژییانەی بەعسیان هەیە، هەڵبوەشێنرێنەوە و کاریان پێ نەکرێت، لە زۆر بواریشدا ئەو هەنگاوە نرا، چ لە سەردەمی ئیدارەی کاتیی هاوپەیماناندا و چ لە سەردەمی ئەنجومەنی حوکم و حکومەتی کاتیی عیراق و چ لە سەردەمی حکومەتی ئینتیقالی و کۆمەڵەی نیشتمانی و دواتریش لە شەش کابینەی حکومەت و چوار خولی نوێنەراندا.
هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕیار و یاسا و مەرسومانەش سەرەتا لەلایەن دەستەی ریشەکێشکردنی بەعس (هیئة اجتثاث البعث)و دواتر لە دەزگای لێپرسینەوە و دادوەری (هیئة المساءلة والعدالة)ەوە جێبەجێ کراوە، تەنها ئەوانە نەبێت کە هەرێمی کوردستان تێیدا توخمێکی هاوکێشەکەیە.
ئەم دۆسێیە لێکۆڵینەوەیەکی مێژووییە رزگار حاجی حامید- بە پشتبەستن بە چەند بەڵگە و سەرچاوەیەک نووسیوێتی و تێیدا مێژووی ئامانجی راگواستن و بەعەرەبکردنی خەڵک و خاکی باشووری کوردستان بەتایبەتی لە پارێزگای کەرکوکدا رووندەکاتەوە کە چۆن هەر لە سەردەمی داگیرکاریی ئینگلیز و قۆناغی ئینتیداب و رژێمی پاشایەتی و کۆماریشدا بە بەرنامە لە 1927 بەدواوە کاری لەسەر کراوە و ئەوەش روونکراوەتەوە کە هەموو رژێمە یەک لەدوای یەکەکان زۆربەی بڕیار و یاساکانی رژێمەکانی پێش خۆیان هەڵوەشاندۆتەوە، تەنها ئەو بڕیار و یاسا و رێنماییانە نەبێت کە پەیوەست بوون بە پارێزگای کەرکوک بەتایبەتی و ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بەگشتی، بگرە بە ئێستاشەوە کار لەسەر هێشتنەوەی دۆخی دیفاکتۆی ئەو ناوچانە دەکرێت و لە چوارچێوەی یاسا و رێسا نوێکانیشدا هەنگاوی پراکتیکی نەنراوە بۆ سڕینەوەی شوێنەواری ئەو سیاسەتەی لە کەرکوک و ناوچە دابڕێنراوەکانی دیکەدا کە بەرامبەر کورد پیادەکراوە و نوێنەرانی کوردیش لە ئەنجومەنی نوێنەران و حکومەتی فیدراڵی بە متمانەوە چاوەڕوانی جێبەجێکردنی مادەی 140 بوون، بەو هۆیەشەوە جگە لە خودی کەرکوک کێشەی ئەو ناوچانەش بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە کە لە ساڵانی 1975 و 1976 دا لە کەرکوک دابڕێنراون بەتایبەتی هەرچوار قەزای کەلار، کفری، چەمچەماڵ و خورماتوو کە زۆرینەی زۆری دانیشتوانەکەیان لە نەتەوەی کوردە.

دۆسێ

لەوەتەی دەوڵەتی عیراق دامەزراوە، سەرجەم حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان بەوەی ئێستاشەوە بەشێوەیەكی رێژەیی درێژە بە سیاسەتی (تەعریب و تەرحیل) دەدەن، هەرچەندە سیاسەتی راگواستن مێژووییەكی كۆنتری هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ پێش دامەزراندنی دەوڵەتی عیراق و سەردەمی داگیركاریی و ململانێی زلهێزەکان. ئیدی لەو ساتەوەختەوە درێژەی هەیە و بە ئێستاشەوە هەوڵی گۆڕینی باری دیمۆگرافی دەدرێت و هەمیشە چەند گروپ و هێزێکی دەمامکدار لەناو دەسەڵاتە جیاجیاکانی دەوڵەتی عیراقەوە ویستویانە مێژوو و جوگرافیا و راستیی ناوچەكانی كەركوك و دەوروبەری بشێوێنن، هاوكات خۆیان لە چەند بەڵگە و راستییەکی حاشاهەڵنەگر دەدزنەوە کە كوردستانیبوونی کەرکوک دەسەلمێنێت، ئەگەرنا خۆشیان ئەو راستییە باش دەزانن، بۆیە بەردەوام بۆ زیادكرنی دانیشتوانی عەرەب لەو ناوچانە و كەمكردنەوەی رێژەی دانیشتوانی كورد و نەتەوەكانی تر بەبەرنامە و پلان و بگرە پیلانیش كاریان كردووە.

پیلانی دابڕینی  یەکە ئیدارییەکان
هەر خۆی پیلانی دابڕینی یەكە كارگێڕییەکانی (چەمچەماڵ، كەلار، كفری و خورماتوو) لە پارێزگای كەركوك لە ساڵانی 1975 و  1976دا بە گوێرەی دوو مەرسومی کۆماری كە ئەو چوار قەزایە زۆرینەی هەرەزۆری دانیشتوانەکەی کوردن و لكاندنیان بە پارێزگاكانی سلێمانی و دیالەوە و سەڵاحەدین، ئەوەش بەپێی سەردەم و دەسەڵات لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكی تر جیاوازی هەیە، هەرچەندە تێكڕای ئەو حكومەتانە و ئەمەی ئەم دواییەش كە نزیكەی بیست ساڵە بە چەند کابینەیەکی جیاجیا حوكمڕاننیان کردووە، پلەی جیاواز، بەڵام بە یەك ئامانج و هەمان تێڕوان سیاسەتیان کردووە سەبارەت بەو ناوچانە، ئەگەرچی لەسەردەمی رژێمی بەعسدا ئەو سیاسەتە گەیشتە ترۆپکی شۆڤێنیزم، بەڵام هێشتا چەند کارەکتەرێکی سیاسی هەن لە رەفتار و گوفتاریاندا بە هەمان شێواز بیردەکەنەوە خۆ ئەگەر لەڕووی هێزەوە بۆیان بلوێت ئەوا هەمان سیاسەت پەیڕەو دەكەن، کە لە سەردەمی دەسەڵاتی بەعسییەکان و قەومییەکاندا  پرۆسەی (بەعەرەبکردن و راگواستن) چڕتر كاری لەسەركراوە بەتایبەتی لەو ناوچە كوردستانییانەی كە نەتەوە و پێکهاتەکانی دیکەی تێدا دەژین.

خورماتوو جگە لە هەوڵی گۆڕینی دیمۆگرافیای کەرکوک، سەلمێنەری بێ متمانەیی رژێم بوو لەڕووی ئەمنییەوە بۆسەر رێگای بەغدا

بۆ خوێی چێشت
رژێمی پێشوو بەناوی رێکخستنەوەی سنووری ئیدارییەوە چەند گۆڕانکارییەکی لە باشوور و ناوەڕاستی عیراقیشدا کردووە بەتایبەتی لە سنووری نێوان پارێزگاکانی کەربەلا و ئەنبار، سەڵاحەدین و ئەنبار، سەڵاحەدین و نەینەوا، گوایە ئەوە پێداویستیی ئیدارییە و دڵنیاش بووە لەوەی ئەو گۆڕانکارییانە هیچ لە مەسەلەکە ناگۆڕێت و تەنانەت لەو ناوچانە پڕۆسەی راگواستن و دەرکردنی کەس بەڕێوە نەچووە، بەڵام مەبەستی لەو ئاڵوگۆڕانە تەنها پێکانی ئامانجی سەرەکی بووە کە کەمکردنەوەی ژمارەی کورد بووە لە پارێزگای کەرکوک.
دیارە بەشێک لە مادەی 140 ی دەستوور رێکخستنەوە و هەڵوەشاندنەوەی ئەو قانون و بڕیارانەی رژێمی پێشووە کە بوونەتە مایەی گۆڕینی دیمۆگرافی، بەڵام نە بەرپرسانی کابینەکانی حکومەت لە دوای 2003 وە و نە خەڵکی ئەو ناوچانەش کە دیمۆگرافیایان گۆڕراوە لە باشوور و ناوەڕاست زۆر بەخەمی ئەو بابەتەوە نەبوون و  گوشاریان نەکردووە بۆ جێبەجێکردنی ئەو مادە و بڕگانەی پێداگریی لەسەر راستکردنەوەی ئەو هەڵەیە و لابردنی ئەو غەدرە ناکەنەوە. چونکە ئەوان کێشەیەکی ئەوتۆیان لەگەڵ ئەو ئاڵوگۆڕ و گۆڕانکارییە ئیدارییەدا نەبووە،  بەڵام ئەوەی گرفتەکەیە ناوچە جێناکۆکەکانی سنووری مادەی 140ی گرتۆتەوە کە بە درێژایی مێژووی دوای دۆزینەوەی نەوت، بە رێژەی جیاجیا عەرەبێكی زۆریان هێناوەتە ئەو شار و شارۆچكانە و نیشتەجێیان كردوون و ئیمتیازێكی زۆریان پێ بەخشیوون، هەر بەوەشەوە نەوەستاون كوردیان یان لە زێدی باوباپیرانیان دەركردووە، یان هەر بە شار و شارۆچکەکەیانەوە لەسەر سنووری پارێزگای کەرکوک لایبردوون.

مەرسومی کۆماری دابڕینی چەمچەماڵ و کەلار و خورماتوو و کفری لە کەرکوک

چەمچەماڵ و کەلار بۆ سلێمانی
ئەوەی مەبەستە لێرەدا تیشکی بخەینەسەر، چارەنووسی ئەو ناوچانەیە، كەواتە لەبەر هۆكاری سیاسی و بچووككردنەوەی رووبەری جوگرافیای كارگێڕیی كەركوك و كەمكردنەوەی رێژەی دانیشتوانی كورد لەو پارێزگایە کراوە، هەربۆیە لە پاڵ سیاسەتی بەعەرەبكردن و راگواستندا زۆرترین گۆڕانكاریی كارگێڕیی کراوە، کە بە یەك مەرسومی كۆماری  هەریەک لە قەزاكانی (كەلار و چەمچەماڵ) خراونەتە سەر پارێزگای سلێمانی و دواتریش قەزاكانی كفری و خورماتوو لە رووی ئیدارییەوە بۆ هەردوو پارێزگای (دیالە و سەلاحەدین) گوێزراونەتەوە. ئەمەش راستییەکە هەموو كەسێکی بەئاگا لە مێژووی نوێی عیراق دەیزانێ‌ و لە چەندین بەڵگەنامەی رەسمیی دەوڵەتدا هاتووە و ئەوانەش تا ئێستا ماون.
 بە بڕوای من و زۆرێک لە چاودێرانی سیاسیش پێویست بوو ئەو ناوچانە بەبێ‌ قسە لەسەركردن بگەڕێنرایەتەوە بۆ سەر پارێزگای كەركوك و بەهیچ شێوەیەك نەخرایەتە چوارچێوەی مادەی (140)ەوە، چونکە ئەگەر سەیری ئەو چوار قەزایە بكەین لە رووی سنوور و بایەخی ستراتیژیی و پێكهاتەی نەتەوەییەوە، جیاوازیان هەیە، ئەگەر سەرنج بدەین قەزاكانی (كەلار و چەمچەماڵ) لە ئۆتۆنۆمییە كارتۆنییەكەی حكومەتی بەعسدا، كە بەپێی یاسای ئۆتۆنۆمی ژ (33) لە (11/3/1974) راگەیەندرا، كەوتنە سنووری ناوچەی ئۆتۆنۆمییەوە، ئەم جیاكردنەوەیەش سەرەتایەك بوو بۆئەوەی لە پارێزگای كەركوك  دایانببڕن، كە بەپێی مەرسوومی كۆماری ژمارە (608) لە (6/11/1975)دا قەزاكانی كەلار و چەمچەماڵ نەخشەی كارگێڕی لە پارێزگای كەركوك هەڵوەشێنرایەوە، تەنانەت ئەحمەد حەسەن بەكر لە وتارەکەیدا  لە (11)ی  ئازاری (1974) وتی: (گلنا یابه كركوك ادارة مشتركة و تابعە للمركز مارضوا، گلنالهم ننطیكم كلار- جمجمال و كركوك ادارە مشتركة و تابعة للمركز، هم مارضوا، یابه اشتردون؟)، كەواتە تا ناوەڕاستی حەفتاكان  قەزاكانی كەلار و چەمچەماڵ سەربە پارێزگای كەركوك بوون، ساڵێك پێش ئەوەی بخرێنە سەر پارێزگای سلێمانی لە چوارچێوەی ئەو ناوچە ئۆتۆنۆمییەدا بوون، ئەگەرچی قەزاكانی (چەمچەماڵ و كەلار) لەڕووی كارگێڕییەوە سەربە پارێزگای كەركوك بوون، بەڵام خرانە سنووری ناوچەی ئۆتۆنۆمییەوە، ئەمەش باشترین بەڵگەیە كە ئەو دەمە حكومەتی ناوەند پلانی هەبووە ئەم دوو قەزایە لە رووی كارگێڕییەوە لەسەر پارێزگای كەركوك نەهێڵێت، هەربۆیە دوای دوو ساڵ ئەمەی جێبەجێكرد و خرانە سەر پارێزگای سلێمانی، ئەمەش هۆكارەكەی دیارە بۆ كەمكردنەوەی رێژەی دانیشتوانی كوردبوو کە دواتریش قەزاكانی كفری و خورماتوو نەخشەی كارگێڕیان لە پارێزگای كەركوك هەڵوەشێنرایەوە، لە هەمان فەرمان و ژمارە و رۆژ و ساڵدا قەزای كفری خراوەتە سەر پارێزگای دیالە، دواتریش بەپێی فەرمانی كۆماری ژمارە (41) كە لە (29/1/1976) دا دەرچووە، قەزای خورماتوو خرایە سەر پارێزگای تازە دروستكراوی (صلاح الدین).

 بڕوانە نەخشەی ژمارە (1) 

بە هەمان مەرسومی كۆماری ناوی كەركوك گۆڕدرا بۆ (التامیم)  و سەلاحەدینیش كرایە پارێزگا.
 قەزاكانی كفری و خورماتوو مێژوویەكی دێرینیان هەیە لەڕووی كارگێڕییەوە، لە سەردەمی عوسمانییەکانەوە سەربە ویلایەتی شارەزوور و لیوای كەركوك بوون، لە زۆرێك لە رووداوە سیاسی و مێژووییەكاندا ناویان هاتووە، لەڕووی سنوورەوە بایەخێكی گرنگیان هەیە بۆ باشووری كوردستان و بەتایبەتی كەركوك، تاڕادەیەك لەڕووی پێكهاتەی نەتەوەییەوە جیاوازییان هەیە، ئەمان پێشووتر بەر شاڵاوی تەعریب كەوتن و هەروەها لە راگواستندا ئەمانیش تووشی راگواستن بوون بەتایبەتی لە سنووری ناحیەكانیاندا، بەڵام بە پێچەوانەوە ئەوانەی تەرحیل دەكران لەو ناوچانەی دەرەوەی سنووری ئۆتۆنۆمییەوە لە (كەلار و چەمچەماڵ) نیشتەجێ دەبوون.

سەرژمێریی 1927 و  نەخشەکەی ئینگلیز
پێشتریش لە كۆتایی بیستەكاندا و بە دیاریكراوی لە سەرژمێریی ساڵی (1927)دا، كە دەركەوت رێژەی دانیشتوانی كورد لە لیواكەدا زۆر بەرزە، بە راشكاوی باسیان لەوە كردووە بۆ هاوسەنگیی دیمۆگرافی، پێویستە ئەم ناوچانە بخرێنە سەر سلێمانی، كە هەردوو حكومەتی پاشایەتی عیراق و بەریتانیا لە كۆتایی بیستەكاندا ئەم بەرنامەیان هەبووە. ئەودەمە جێبەجێ نەكرا، وەك لەم بەڵگەنامەیەی بەریتانیادا هاتووە:  
«لەگەڵ ئەوەشدا كورد لە لیواكەدا زۆرینە پێكدەهێنێت، بەڵام سەرنج بدەین لە زۆر ناوچەدا توركمان و عەرەبیش هەن، دەكرێ‌ پشتێنەی كوردی پوخت لە قەڵاسێوكە و چەمچەماڵ و سەنگاو وەكو پێشووتر ببەسترێتەوە بە لیوای سلێمانییەوە، بەمەش كورد نزیكەی (19950) كەس لە ژمارەی دانیشتوانی لیواكەدا كەم دەبێتەوە، هەروەها ئەم گۆڕانكارییە ئیدارییە لە كەركوكدا لێكەوتەی نەرێنی مەترسیداری بۆ كەركوك نابێت، دەتوانین پشتێنەیەكی تری كوردی بەرەو ئاراستەی گردۆڵكەكانی باشووری خۆرئاوا جیابكەینەوە، ئەمەش ناوچەی شوان و بەشێك لە (قەرەحەسەن و ناحیەی گل و بەشێك لە كفری دەگرێتەوە (كە ئێستا ناحیەیەكی جیایە بەناوی شێروانە)، كە نزیكەی (22) هەزار كورد تێیدا دەژین، جگە لە (1500) كوردی كۆچەری جاف، كە لە وەرزی زستاندا دەگەڕێنەوە ناحیەكە، ئەگەر ئەو دوو پشتێنە كوردییەی ئاماژەیان پێكرا جیابكەینەوە، ئەوا هێڵێكی تاڕادەیەك تەسك لەناو لیواكەدا دەمێنێتەوە و هاوسەنگیی دانیشتوان لە نێوان نەتەوەكانی كورد و توركمان و عەرەبدا درووست دەبێت، بەڵام جیاكردنەوەی پشتێنەی دووەم لەرووی ئیدارییەوە كارێكی كردەیی و دروست نییە، بۆیە پێویستە ئەم پشتێنەیە لە كەركوك و كفرییەوە بەڕێوەببرێت، چونكە ناتوانرێت لە سلێمانییەوە ئیدارە بدرێ‌، هەروەها لەبەرئەوەی ئەو ناوچەیە كێڵگە نەوتییە گرنگەكانی تێدایە، ناكرێ‌ت لە سلێمانییەوە سەرپەرشتی بكرێت، روودانی هەر گۆڕانكارییەكی ئیداریی نەشیاو كە دەبێتە هۆی دروستبوونی لاوازی و ئاژاوە لە ناوچەكەدا، كە گرنگترین سەرچاوەی سامانی عیراق لەخۆدەگرێت، ئەمە بە هەڵەیەكی كوشندە دادەنرێت».
بەمشێوە دەتوانین بڵێین دەسەڵاتی بەعس هەمان پلانی جێبەجێكرد و پارێزگای كەركوكی بچووكردەوە، هاوكات لەڕووی كارگێڕییەوە تەنها قەزای ناوەندی كەركوك و قەزای حەویجەی لەسەر مایەوە، كەواتە ئەو چوار قەزایە کە هەموویان یان زۆرینەیان كوردنشین بوون، لەسەر پارێزگای كەركوك گواسترانەوە ئەوەی كە مایەوە لە سنووری كارگێڕیی پارێزگای كەركوكدا تەنیا قەزاكانی ناوەندی كەركوك و قەزای حەویجە بوو، دواتریش بە هەندێک گۆڕانكارییەوە لە (15ی شوباتی 1976)دا بەپێی مەرسومی كۆماری ژمارە (245) ناحیەی دووبز كرایە قەزا.

 بڕوانە نەخشەی ژمارە 2

ئەم یەكە كارگێڕییانەش وەك خۆیان مانەوە تا ساڵی (1987) كە پارێزگاكە پێكهاتبوو لە قەزاكانی (ناوەندی كەركوك و حەویجە و دووبز)، پاشان قەزای دووبز بەپێی مەرسومی كۆماری ژمارە (434) كە لە (11/9/1989)دا هەڵوەشاوەتەوە، بەهەمان مەرسوم و لە هەمان رۆژدا داقوق بۆتە قەزا، دیسانەوە ناحیەی دووبز بەپێی مەرسومی كۆماری ژمارە (245) كە لە (25/10/2000) دەرچووە، دەكرێتەوە  بە قەزا، كەواتە زۆرترین گۆڕانكاریی كارگێڕی لە سنووری ئەو پارێزگایەدا کراوە، ئەویش هۆكارەكانی دیارن.   
لەدوای راپەڕین و دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان، پارێزگای كەركوك لە ناوچە رزگاركراوەكان دروستكرا كە ناوەندەكەی لە دەربەندیخان بوو، ئەم دۆخە بەم شێوەیە درێژەی هەبوو تا رووخاندنی رژێمی بەعس لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانەكانییەوە لە ساڵی (2003)دا. 
لە پڕۆسەی ئازادیی عیراقدا، جارێكی تر ناوچەكانی (كەلار و كفری و چەمچەماڵ و خورماتوو) مانەوە، چارەنووسیان بەسترا بە مادەی (58)ی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عیراقەوە کە دواتر بووە مادەی (140) لە دەستووری هەمیشەیی عیراقدا و دیسانەوە بۆشاییەكی ئیداری لە ناوچەكەدا درووستبوو.
لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستانەوە بە فەرمانێكی وەزاری كە تیایدا هاتووە، ئاماژە بە نووسراوی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكایەتی دیوان، ژمارە، 2242 لە 6/8/2006 بڕیاردرا:
1- بەهەڵوەشاندنەوەی پارێزگای كەركوك لە دەربەندیخان. 
2-  دروستكردنی ئیدارەیەكی تایبەت بۆ ئەو قەزا و ناحیانەی كە پێشتر لە سنووری ئیدارەی گەرمیان و پارێزگای كەركوكدا رێكخرابوون و مەركەزەكەیان بەشێوەیەكی كاتی لە دەربەندیخان بووە، بەناوی ئیدارەی گەرمیان.
3- ئەم فەرمانە جێبەجێ‌ دەكرێت لە بەرواری (6/8/2006)ەوە.
بە فەرمانی وەزاری لە (12/2/2007) كە تیایدا هاتووە، بڕیارماندا بە گواستنەوەی ئیدارەی گەرمیان لە قەزای دەربەندیخانەوە بۆ قەزای كەلار كە ئەو دەمە ئیدارەی گەرمیان پێكهاتبوو لە (4) قەزا و (18) ناحیە كە (3) ناحیەی سەربە قەزای خانەقین بوو، دواتریش ناحیەی بەمۆ خرایە سەر پارێزگای هەڵەبجە.
لە سەرەتادا قەزای دەربەندیخان گەڕایەوە سەر سنووری ئیداریی پارێزگای سلێمانی و دواتریش قەزای (چەمچەماڵ) چووە سەر هەمان پارێزگا، لەگەڵ ئەوەشدا ئەمریكاییەكان هەمان سنووری ساڵانی (1991-2003)ی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی بەعسیان دانا بە سنووری نێوان ئیدارەی هەرێمی كوردستان و ئیدارەی ئەمریكا، بەداخەوە سەركردایەتی كورد لە کاتی خۆیدا پاڵپشت بە مادەکانی 58ی قانونی ئیدارەی دەوڵەت و 140ی دەستووری هەمیشەیی بەبێ هیچ گەرەنتییەک ئەمەیان قبوڵكرد، بێگومان ئەمەش بەڕای زۆرێک لە چاودێرانی سیاسی هەڵە بوو، دەبوو هیچ نەبێت پێیان دابگرتایە لەسەر هێنانەوەی ناوچە كوردستانییەكان، كە بەعسییەكانیش بەو هەموو سیاسەتە شۆفێنیستی و رەگەزپەرستییەوە، بە ناوچەی كوردیان دادەنان، بەتایبەتی ناوچەکانی وەك خانەقین و شێخان و مەخمور و شنگال. 

چەمچەماڵ وەک قەزایەک کە 100 ٪ کوردنشینە، لای رژێمەکان مەترسیی باڵانسی پێکهاتەکانی لە کەرکوک دروستکردووە

سێ هەڵە بەهۆی متمانەی  بێ گەرەنتییەوە
نوێنەرایەتی كورد لە (ئەنجومەنی حوكم) لەكاتی نووسینەوە و ئیمزاکرانی (قانونی ئیداری دەوڵەتی عیراق) و دەستووری هەمیشەییشدا سێ هەڵەی تێكەڵاو لە بابەتی سیاسی و قانونی و كارگێڕی و مێژووییان بەسەردا تێپەڕی:
هەڵەی یەكەم-ئەو سنوورەی ئێستایان لە یاساكەدا سەلماند، ئەوەی کە پێی دەوترا سنووری 19/3/2003 ، هەموو ئەو ناوچە كوردستانییانەی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی ئێستایان بە ناوچەی جێناکۆک (متنازع علیها) قبوڵكرد، وەكو لە مادەی (53)ی یاساكەدا نووسراوە.
أ- دان دەنرێ بە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كە حكومەتی رەسمی ئەو ناوچانەیە كە لەلایەن ئەو حكومەتەوە تا رۆژی (19ی ئازاری 2003)دا بەڕێوەدەبراوە لە پارێزگاكانی (دهۆك و هەولێر و سلێمانی و كەركوك و دیالە و نەینەوا).
ب- سنووری هەر (18) پارێزگاكە لەماوەی گواستنەوەدا بێ گۆڕین دەمێنێتەوە.
 هەڵەی دووەم- بەلاداخستنی چارەنووسی هەموو ئەو ناوچانەیان سپارد بە سەرژمێرییەكی دیارینەكراو لەڕووی کات و سەقفی زەمەنی و ریفراندۆمێك کە بڕیاربوو لەدوای ئەو سەرژمێرییە بەڕێوەبچێت.
 هەڵەی سێیەم-چارەسەری كێشەی زەوییەکانی كوردیان بەست بەكێشەی زەوییەكانی شیعەی عیراقەوە، كێشەكەیان زیاتر ئاڵۆزكرد بەوەی ئەنجومەنی سەرۆكایەتی عیراق و رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیشیان تێكەڵاوكرد وەك لە مادەی (58)دا بڕگەی (ب) نووسراوە.

شا فەیسەڵی یەکەم داوای روونکردنەوە لە ئینگلیزەکان دەکات بۆ زانینی قەڵەمڕەوی شانشینەکەی

ئەوەی ئێستا دەبێت بکرێت
هەروەها لە سەرەتاوە دەبوو ئەو گۆڕانكارییە كارگێڕییانەی كە بەعس لە پارێزگای كەركوكدا کردبوونی هەڵبووەشێنرایەتەوە، ئەو ناوچانە بەبێ مشتومڕ بگەڕێنرایەتەوە سەر پارێزگای كەركوك، لە كاتێكدا وەك باسكرا ئیمزایان لەسەر ئەم خاڵەش كردووە (سنووری هەر (18) پارێزگاكە لەماوەی گواستنەوەدا بێ گۆڕانکاریی دەمێنێتەوە)، لەگەڵ ئەوەشدا قەزاكانی (چەمچەماڵ، كفری و كەلار) لەدوای راپەڕینی بەهاری (1991)ەوە لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمدان و دانیشتواكەشی هەمووی كوردە جگە لە ناحیەكانی جەبارە و قەرەتەپە، قەزای خورماتوو ناحیەكانی قادر كەرەم نەوجول هەموویان كوردن، كە ئەوەش نەكرا پێویستە ئێستا ئەم هەنگاوانە بنرێت:  
1- دەنگی دەنگدەرانی قەزاكانی (چەمچەماڵ، خورماتوو، كفری و كەلار) بخرێتە سەر پارێزگای كەركوك و مەخموور لەسەر هەولێر و.... هتد، هەروەكو جەختی لەسەر دەكرێتەوە.
2- هەموو دەنگدەرە كوردستانییەكانی پارێزگای كەركوك لە هەركوێ بن دەنگەكانیان لەسەر پارێزگای كەركوك بژمێردرێت.
3- ەموو دەنگدەرە هاوردەکانی چوارچێوەی سیاسەتی تەعریبی كوردستان، دەنگەكانیان لەسەر ئەو پارێزگایانە بژمێردرێت كە كاتی خۆی لێوەی هاتوون، بەوانەشیانەوە كە لە كەركوك و ناوچە بە عەربكراوەكاندا لە دایكبوون. 

قەڵای شێروانە لەکەلار 

شانازیکردن بە ستەمەوە
دەبوو مادەی (140)  لە 31/12/2007 دا دوا قۆناغی جێبەجێ بكرایە، بەڵام تائێستا زۆربەی کابینەکانی حکومەت و فراکسیۆنە پەرلەمانییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران نەک هەر خۆیان دەدزنەوە لە جێبەجێكردنی، كە مادەیەكی دەستوورییە، بەڵكو هەندێکیان ئیدیعای ئەوە دەکەن کە گوایە ماددەكە بەسەرچووە، تەنانەت هەندێك لە نوێنەران وەك بانگەشەی هەڵبژاردن دەیانوت: «نەمانهێشت مادەی (140) جێبەجێ بكرێت، سەیرەکە لەوەدایە کاندید و نوێنەران ئەم غەدر و ستەمە بەشانازییەوە باس بكەن و شانازیی بە پێشێلکردنی دەستوورەوە بکەن و دەنگدەرانیش وەك دەستكەوت لێی وەربگرن و دووبارە هەڵیبژێرنەوە بۆ نوێنەرایەتی خۆیان ئەوە یەکێکە لە عاجباتییەکانی سیستمی سیاسی، لە كاتێكدا کە مادەی 140 مادەیەكی دەستوورییە و هەر كەسێك دژایەتی بكات، پێوستە لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە سزابدرێت، ئەمەش باشترین بەڵگەیە لەسەر ئەوەی هەندێک لە کارەکتەرە سیاسییەکانی دوای رووخانی رژێمی بەعس تا پێیان بكرێت درێژە بە هەمان سیاسەتی راگواستن و بەعەرەبکردن دەدەن و دەیانەوێت مادەی (140) هەر بەو شێوەیە بە هەڵپەسێردراوی  بمێنێتەوە تا ئەو دەمەی دڵنیادەبن لەوەی لە قۆناغەكانی (سەرژمێریی و راپرسی)دا بە قازانجی پێکهاتەی عەرەب دەشكێتەوە.
 وەک چۆن ئەو قەزایانەی كە زۆربەی دانیشتوانەکەیان كوردبوون لە رووی كارگێڕییەوە لە سەردەمی بەعسدا دابڕێنران و چارەنووسیان گرێدرا بە مادەی (140)ەوە، پێویستە لەسەر بەرپرسانی هەرێم لە بەغدا چ ئەوانەی لەناو حكومەتن یان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا لەسەر فراکسیۆنە کوردستانییەکان نوێنەرن، ئەم خاڵە بکەنە ئەولەوییەتی کارەکانینەوە و  هەوڵی جدی بدەن لەم خولە پەرلەمانییەدا بیخەنە بواری جێبەجێكردنەوە و بیکەنە پڕۆژەی كاری لە پێشینەیان و پێداگریی لەسەر بكەن، هاوكات داوای لیژنەی لێكۆڵینەوە بكەن و بە یاداشت و ئەگەر نەکرا بە سکاڵای یاسایی وەک خاڵێکی پێشێلکراوی دەستوور بیدەنە دادگای فیدراڵی و نەتەوە یەكگرتووەكانیش، چونکە ئەو کەیسە پەیوەندیی بە چارەنووسی گەلێكەوە هەیە كە لەپێناوی ئەو ناوچانەدا دەریایەك خوێنی بەخشیووە و دانیشتوانی ئەو ناوچانە گەلێک زیانیان بەركەوتووە تەنیا لەبەر كوردبوون و بە ئێستاشەوە باجی ئەو كوردبوونە دەدەن، كە لانیکەم ژمارەیان و رووبەری خاکەکەیان نزیکە لە نیوەی خاک و دانیشتوانی باشووری كوردستان، هەروەها چارەنووسی ئەم قەزایانە یەكلایی بكرێتەوە كە لەدوای (2003)ەوە بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە لە نێوان حكومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵدا، یان دەكرێت بپرسین ئایا كەی  كێشەی ئەم قەزایانە و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان چارەسەردەكرێت؟

تاق و قەڵای کفری 

سەرچاوە:  

1-  د .عثمان علي، الكورد في الوثائق البریطانیة، مؤسسة موكریانی للبحوث والنشر, ط1, اربیل 2008. 
2- عەبدوڵڵا غەفور، پێكهاتەی ئیداری لە هەرێمی كوردستاندا  (1991-2008)  هەولێر 2008 چاپی یەكەم چاپخانەی خانی،  دهۆك.  
3- المراسیم الجمهوریة، 1968-1977. 
4- جەوهەر نامیق  سالم، ئایا فیدراڵییەت وەك خیارێكی سیاسی لە عیراق پیادە دەكرێت، بڵاوكردنەوەی ئاراس، چ2، هەولێر- 2008.