فاکتەرەکانی جەنگی ئۆکرانیا

هەڤاڵ رەئوف یەحیا

ئەدۆلف هیتلەر دەڵێت: سەرەتای هەموو جەنگێک وەک ئەوە وایە دەرگای ژوورێکی تاریک بکەیتەوە،  واتە چۆن مرۆڤ هەرگیز نازانێت چی لە تاریکیدا شارراوەتەوە، بۆ جەنگیش راستە، کەس نازانێت جەنگ بە چ رێیەکدا و کەی و چۆن کۆتایی دێت.
سەرەتای دروستبوونی هەردوو جەنگی یەکەم و دووەمی جیهان، کەس نەیدەزانی کە دەبێتە جەنگێکی جیهانی و سەدان ملیۆن قوربانی و بریندار و بێسەروشوێن و ماڵوێرانی لێ دەکەوێتەوە. جەنگی یەکەمی جیهان لە ئەنجامی کوژرانی شازادەی ئیمپراتۆریەتی نەمسا-مەجارستان فرانز فێردیناند و ھاوسەرەکەی لەلایەن خوێندکارێکی 19 ساڵی سربییەوە لە شاری سەرایڤۆی پایتەختی بۆسنە- هەرزەگۆڤینا کە سەربە ئیمپراتۆریەتی نەمسا- مەجارستان بوو دەستیپێکرد، هەڵگیرسانی جەنگی دووەمی جیهانیش لە ئەنجامی  لێکەوتەکانی جەنگی یەکەمەوە بوو. 

ئەڵمانیا و پەیمانی ڤێرسای 
لە داوی جەنگی یەکەمی جیهان، مەرجە زەلیلکەرەکانی پەیمانی ڤێرسای بەسەر ئەڵمانیادا سەپێنرا کە گەورەترین و بەهێزترین نەتەوەی ئەوروپا بوو، بەشێوەیەکی زۆر دڕندانە ئەڵمانیا برسی و زەلیلکرا، نرخی  یەک کیلۆ پەتاتە  لە 2/11/1921 دا گەیشتە 120 مارکی ئەڵمانی کە پێشتر بە 0.11 مارک بوو. 
هەندێک لە پسپۆڕانی بواری سیاسی و ئابووری پێیانوایە جەنگی یەکەمی جیهان بە کۆتایی جەنگی دووەمی جیهان کۆتایی هاتوو بووە هۆی گۆڕانکاریی بنەڕەتی لە یاسای نێودەوڵەتی و جیۆپۆلەتیک و ستراتیژ و پەیوەندیی مرۆڤایەتی و ئابووری و تەکنۆلۆژی و رۆشنبیری. 
هەروەها نەمانی چەند ئیمپراتۆریەتێکی کۆنی وەک عوسمانی و نەمسا-مەجارستان و بەریتانیای مەزن و دروستبوونی ئیمپراتۆریەتی نوێی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا.

بێویژدانی خۆرئاوا
زۆرێک لە رێکخراوە مرۆڤدۆستەکان و دیدگای شارستانی لەگەڵ ئەوەدان کە سەرۆکی روسیا بە پێودانگی سیستمە دیموکراسی و سەردەمییانەکان دیکتاتۆرە، پێویستە لەسەر ئەو تاوانانەی کە لە چیچان، جۆرجیا، سوریا و ئۆکرانیا کردوێتی دادگایی بکرێت، بەڵام خۆرئاوا و هاوپەیمانیی ناتۆش تاوانبارن و پێشتریش هۆکاری سەرەکی تێکشکاندن و تێکدانی یاسای نێودەوڵەتی نەتەوە یەکگرتووەکان بوون. 
خۆرئاوا هەمیشە جیهانی بەرەو قەیرانی ئابووری و سەربازی بردووە، ئەم جەنگەی ئێستای روسیا دژی ئۆکرانیا لە پایتەختەکانی خۆرئاوادا نەخشەی بۆ داڕێژرابوو، ئەم جەنگە پەیوەستە بە ستەمی تاکڕەوی بیرکردنەوەی سیستمی خۆرئاواوە. ئەگەر بڕوانینە مێژووی جەنگەکانی خۆرئاوای ریالیزم،  لەدوای هەموو سەرکەوتنێکیاندا هەوڵیانداوە دوژمنەکەیان بەتەواوەتی تێکبشکێنن، هەڵیبوەشێنن، پارچەپارچەی بکەن، لە رەگوڕیشەوە هەڵیبکەنن و هەڵیتەکێنن، بێسنوور زەلیلی بکەن. 
بڕوانە مەرجەکانی هەڵوەشاندنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئەڵمانی سەدەی رابردوو وەک نموونە.
لە سەردەمی فەرمانڕەوایی سەرۆک بۆریس یەڵسندا، روسیا لەلایەن خۆرئاواوە تاڵانکرا، هیچ نەما خۆرئاوا نەیکڕێت،  خانو، بینا، باڵەخانە، کۆمپانیاکانی نەوت و غاز، کارەبا، هاتوچۆ، کشتوکاڵ، چەک... هتد. 
لەساڵی 1994 دا وەزارەتی بەرگریی ئەمریکا سیستمی قەڵغانی مووشەکی S-300 ی لە بێلاروسیا کڕی، تەنانەت کۆمپانیایەکی ئەمریکایی هەوڵیدا باڵەخانەی وەزارەتی دەرەوەی روسیا بکڕێت. هاووڵاتیانی روسیا و ئۆکرانیا و بێلاروسیا بێسنوور برسی کران، خەڵک رۆژانە بۆ خواردن بۆ نان، ماست، رۆن، شیرو... هتد لە نۆرەدا دەوەستان، لەو سەردەمەدا تاڕادەیەکی زۆر هاووڵاتیان ئینتیماو په‌یوه‌ستبوونی رۆحییان بۆ نه‌ته‌وه‌ و نیشتمان نەمابوو، خەڵکی هەوڵی دەدا بەرەو خۆرئاوا دەربازببن، هەر لەو ماوەیەدا ئەمریکا جاڕیدا بە بڕی 100 ملیۆن دۆلار كاڵا و خواردەمەنی دەبەخشێتە گەلی روسیا، روسیا بێسنوور سووک و زەلیل کرا. 
بێگومان هەموو گەلێکی  خاوەن شکۆ و خاوەن مێژوو، ئەم بێڕێزییە و ئەم هەموو سوکایەتییە قبوڵ ناکات و چاوەڕێی کاتی گونجاو دەکات، بۆ بەرگریی و بەرەنگاربوونەوە و تۆڵەسەندنەوە.
هێنری کیسینجەر وەزیری پێشووتری دەرەوەی ئەمریکا دەڵێت: «وشەی مێژوو یان شارستانییەت لەو رۆژەوە دەستیپێکرد کە ئەمریکا دروست بوو». ئەم قسەیە بۆ وڵاتێکی نوێی وەک ئەمریکا راستە، بەڵام بۆ وڵاتێکی وەک روسیا ناگونجێت، کە سێیەم گەورەترین ئیمپراتۆریەت بووە لە مێژوودا، خاوەنی 10 ٪ ی رووبەری گۆی زەوی بووە، زەویەکەی هەر لە پۆڵەندا و فینلەنداوە بۆ ئالاسکای ئێستای ئەمریکا بووە، ئێستاش رووبەری روسیا  8 ٪ ی رووبەری گۆی زەوییە.

فاکتەکان
 لە دوای هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت، خۆرئاوا نەیدەویست لەگەڵ ئەم دۆخە نوێیەدا لەسەر بنەمای بناغەیەکی نوێی ئابووری، سیاسی، ستراتیژی، یەکسانی و دادپەروەریی جیهانی پێکەوە بژین. بۆ هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت و یەکگرتنەوەی ئەڵمانیا، دوو مەرجی سەرەکی هەبوون، یەکێکیان: داواکاریی میخایل گۆرباچۆف، دوا سەرۆکی یەکێتیی سۆڤیەتی جاران بوو لە جۆرج بوش-ی باوک، سەرۆکی پێشووی ئەمریکا، کە بەڵێن بدەن لە دوای هەڵوەشاندنەی یەکێتیی سۆڤیەت جگە لە ئەڵمانیای خۆرهەڵات هیچ وڵاتێکی تری ئەوروپای خۆرهەڵات کە سەربە یەکێتیی سۆڤیەتن، نەچنە ناو هاوپەیمانیی ناتۆوە. 
جەیمس بێکەر کە لەو سەردەمەدا وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بوو، لە لێدوانێکیدا لە مانگی نیسانی ساڵی 2022 دانی بە راستی و دروستی ئەم بەڵێنەدا نا.  
دووەمیان: مەرجی مارگرێت تاچەری سەرۆک وەزیرانی پێشووتری بەریتانیا بوو بۆ یەکگرتنەوەی ئەڵمانیا، داوای لە ئەڵمانیا کرد بەڵێن بدات نەبێتە وڵاتێکی ئەتۆمی، ئەم مەرجە جێبەجێ کرا، چونکە بەشێکی دانەبڕاوە لە بیرکردنەوەی ناوەندی خۆرئاوا، بەڵام مەرجی یەکەم جێبەجێ نەکرا، بەڵکو بە پێچەوانەوە جگە لە ئەڵمانیای خۆرهەڵات، 13 وڵاتی ئەوروپای خۆرهەڵات چوونە ناو هاوپەیمانیی ناتۆوە کە هەندێکیان سنووریان بە سنووری روسیاوەیە.
ئەمریکا هەر بەوەوە نەوەستا، لە ساڵی 2016دا چەندین بنکەی قەڵغانی موشەکی لە هەریەک لە پۆڵۆنیا و رۆمانیادا دامەزراند، کە ناسراوە  بە سیستمی بەرگریی موشەکی بالیستی.
بە وتەی پسپۆرانی بواری سەربازی، ئەم سیستمە نوێیە تەنها بۆ بەرگرییکردن نییە، بەڵکو بۆ هێرشکردنیشە، پێیانوایە لە ماوەی 10 خولەکدا دەتوانێت شاری مۆسکۆی پایتەختی روسیا وێران بکات.

پێشتر ئامادەکاریی بۆ کراوە
پێدەچێت ئەمریکا لە ساڵی 2008 ەوە خۆی بۆ ئەم جەنگە ئامادەکردبێت. ئەنجێلا مێرکڵ، راوێژکاری پێشووی ئەڵمانیا لە لێدوانێکیدا بۆ گۆڤاری دێر شپیگل دەڵێت: «ساڵی 2008 لەگەڵ روسیادا راستگۆ نەبووین، لەکاتی کۆبوونەوەی لوتکەی ناتۆدا لە شاری بوخارێست بۆ بە ئەندامبوونی جورجیا و ئۆکرانیا بۆناو هاوپەیمانی ناتۆ، هەروەها لەکاتی دانوستانەکانی مینسکدا بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی خۆرهەڵاتی ئۆکرانیا (هەرێمی دۆنباس)، نەمانویست گرفتەکان چارەسەر بکەین، بەڵکو بۆ کات بەسەربردن و بەهێزبوونی ئۆکرانیا بوو، بۆئەوەی ئۆکرانیا بتوانێت ئەم کاتە بەکاربهێنێت بۆ باشتر بەرگریکردن و بەرەنگاربوونەوەی هێرشی روسیا. 
ئاماژەی بەوەشکرد کە ئۆکرانیا هەنووکە بەهۆی یارمەتیی هاوپەیمانیی ناتۆ و خۆرئاواوە زۆر بەهێزترە بەراورد بە ساڵی  2014. لەلایەکی ترەوە فرانسوا هۆلاند سەرۆکی پێشووی فەرەنسا، لێدوانەکانی خاتوو (ئەنجێلا مێرکڵ)ی پشتڕاستکردەوە، کە رێکەوتنەکانی مینسک بۆ پاشەکەوتکردنی کات بووە نەک بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ئۆکرانیا، ئەو پێیوابوو کیێڤ لە ساڵی 2014 ەوە باشتر راهێنراوە و ئامێر و چەکی نوێی پێدراوە وەک موشەکی گەرمی بەریتانی لە دژی تانک و زرێپۆش، کە بە روونی لە بەرەکانی جەنگدا دەبینرێت.
بەوتەی هۆلاند: ئەم جۆرە موشەکە لە سەرەتای هێرشەکەی روسیادا بۆسەر شاری کیێڤ زۆر کاریگەربووە و هەموو تانک و زرێپۆشەکانی سوپای روسیا لە دەوری شاری کیێڤ تێکشکێنران. ئەو پێیوایە رێکەوتننامەکەی مینسک دەرفەتێکی باشی بۆ ئۆکرانیا رەخساند کە بتوانێت بەرگریی لە خۆی و هاوپەیمانەکانی دژی گەورەترین سوپا لە جیهاندا بکات. 
ئەم قسانەی مێرکڵ و هۆلاند دەنگدانەوەیەکی گەورەی لە روسیادا دروستکرد، ڤلادیمێر پوتین سەرۆکی روسیا ناڕەزایی خۆی سەبارەت بە لێدوانەکانی ئەنجێلا مێرکڵ دەربڕی،  قسەکانی مێرکڵ و هۆلاند بەو مانایە لێکدرانەوە کە پلانی ئاشتی «مینسک» بۆ ئەوەبووە کات بە ئۆکرانیا بدرێت تا خۆی چەکدار بکات و خۆی بۆ جەنگی دژی روسیا ئامادە بکات.

 داهاتووی جیهان:
بیرۆکەی تەقاندنەوەی بۆری نەوتی نۆرد ستریم 1 و 2 ی روسیا لە مانگی ئەیلولی ساڵی 2022 دا بۆ کەمکردنەوە و بنبڕکردنی هەژموونی روسیا بوو بەسەر ئەوروپادا، ئەگەرچی بەرپرسانی  خۆرئاوا تا هەنوکەش روسیا تۆمەتبار دەکەن،  بەڵام هاووڵاتیانی ئەوروپا بەگشتی پێیانوایە ئەگەر روسیا بوایە، هەر زۆر زوو دەیانزانی، شایانی باسە شەش مانگە وڵاتانی سوید و دانیمارک و ئەڵمانیا لێکۆڵینەوە لە رووداوەکە دەکەن و تا ئێستاش هیچ لایەنێک یان وڵاتێکیان بە رەسمی تۆمەتبار نەکردووە.
کەس ناتوانێت پێشبینی نەخشەی داهاتووی ئەم جەنگەی ئێستای روسیا بەرامبەر بە خۆرئاوا لەسەر زەوی ئۆکرانیا بکات، خۆرئاواییەکان ئاواتەخوازن هیچ قەیران و کارەساتی گەورە یان گۆڕانکاریی سیاسی، پیشەسازیی، سروشتیی و ...هتد روونەدات، خۆرهەڵاتییەکانیش خۆزگە دەخوازن گۆڕانکاریی بنچینەیی رووبدات وەک گۆڕانی هاوسەنگیی هێز لە جیهاندا، گۆڕانی هاوسەنگیی ئابووری لە نێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵاتدا، داهێنانی تەکنۆلۆژی و تەکنیکی نوێ، نەمانی هەژموونی زلهێزی ئابووریی ئەمریکا بەسەر جیهانداو...هتد.

بوشی کوڕ و رایس و مێرکڵ لە راڕەوەکانی پشت مێزی کۆبوونەوە رەسمییەکانەوە چاوبەستیان لە مۆسکۆ کرد

 کۆمەڵێک ئابووریناس پێیانوایە بۆ هاوسەنگیی ئابووری و دوو جەمسەریی لە نێوان خۆرهەڵات بە سەرۆکایەتی چین و خۆرئاوا بە سەرۆکایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا، پێویستە لە داهاتوویەکی نزیکدا جەنگی سێیەمی جیهان بەرپا ببێت.
کۆماری میللیی چین ئێستا پشتگیریی روسیا دەکات، چونکە بە رووخانی روسیا، چین دوورگەی تایوان و دەریای چینی باشوور و رێی ئاوریشم لەدەست دەدات کە لە ساڵی 2013 وە تائێستا تێچووی زیاتر لە دوو تریلیۆن دۆلار بووە. 

جیهانێکی لامەرکەزیی  سیاسی و ئابووری
جگە لە یەکێتی ئەوروپا و هاوپەیمانی ناتۆ و هاوپەیمانەکانی ئەمریکا بەتایبەتی (ژاپۆن، کۆریای باشوور، تایوان)، هەموو جیهان پێی باشە تاکڕەوی و باڵادەستیی ئەمریکا نەمێنێت و هاوسەنگی و دادپەروەریی لە هەموو جیهاندا بەرپاببێت. 
بۆ ئێمە چاکترە جیهانێکی کراوەی لامەرکەزیی سیاسی و ئابووری لە سیستمی نێودەوڵەتیدا بەرپابێت، ئێستا ئەمریکا تاکڕەوانە سیستمی نێودەوڵەتیی بەپێی بەرژەوەندییەکانی خۆی قۆرخ کردووە، وەک بڕیاری جەنگ و ئاشتی یان گەمارۆی ئابووری بەسەر وڵاتاندا. ئەوەش بەبێ گەڕانەوە بۆ دادگا و یاساکانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی. ئەو وڵاتانەی لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ئەمریکادان، دەبنە دۆست و هاوپەیمانی ئەمریکا، وەک سعودیە کە لەڕیزی یەکەمی سەرپێچیکارانی مافی مرۆڤە لە جیهاندا،  پێچەوانەکەشی بە تیرۆر، دیکتاتۆر، ستەمکار، تاوانبار، پێشێلکاری مافی مرۆڤ و...هتد  تۆمەتبار دەکرێن.
هەندێک لە پسپۆڕانی بواری ئابووری و سیاسی و سەربازی، پێیانوایە ئەم جەنگە خواستی ئەمریکایە و بۆ بەرژەوەندیی خۆیەتی، هەندێکیشیان دژی روسیان و پێیانوایە پوتین تاوانبارە، هەندێکیشیان هەردوولا بە تاوانبار دەزانن، هاووڵاتیانی ئەوروپاییش  پێیانوایە راستییەکان بەباشی نازانن و زانیارییەکانیان تەنها لە یەک لاوەیە و دەستیان بە لاکەی تر ناگات، چونکە هەموو کەناڵەکانی تەلەفزیۆن، رادیۆ، میدیاکانی روسیا لە ئەوروپادا قەدەغەکراون، بەڵام هەموان هاوڕان لەسەر ئەوەی کە ئەوروپا باوەشی روسیای بەجێهێشت، بەڵام چووە ناو باوەشی ئەمریکاوە.

مشتومڕەکەی  کارتەر و ئەبو غەزالە
دکتۆر تەڵال ئەبو غەزالە دەڵێت: «ئێوارەیەکیان من و جیمی کارتەر سەرۆکی پێشووتری ئەمریکا لە پاریسی پایتەختی فەرەنسا نانی ئێوارەمان دەخوارد، پرسیارێکم لێکرد و پێموت: چۆن توانیوتە هەندێک بڕیار بدەیت کە پێچەوانەی ویژدان و مافی مرۆڤ و ئایین بوون، لەکاتێکدا تۆ پیاوێکی حەقدار و ئیماندار و باوەڕداریت؟» لە وەڵامدا کارتەر دەڵێت: «ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نە دڵی هەیە و نە هەست، ئەمریکا نە هاوڕێی هەیە و نە شەریک،  پەیوەندیی ئەمریکا لەگەڵ هەموو گەل و وڵاتانی جیهاندا لەپێناوی بەرژەوەندییەکانی گەلی ئەمریکادایە، ئەمریکا مرۆڤ نییە تا هەست و بەزەیی هەبێت، ئەمریکا جیاوازە و وەک من نییە. کاتێک فایلێک دێتەلام،  پاش ئەوەی لە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان و لە هەموو دامەزراوە ئەمریکییەکانەوە  لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە و پێم دەڵێن ئێمە دەبێت ئەم بڕیارە ئیمزا بکەین، چونکە لە بەرژەوەندیی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکادایە، ئیتر ئیمزای دەکەم، ئەگەر پێچەوانەی فیکر و وێژدانیشم بێت، چونکە من کارمەند و خزمەتکاری گەلی ئەمریکام، راست نییە کە دەوترێت ئەمریکا دۆست و هاوپەیمانی هەیە یان یارمەتیی گەلانی ستەملێکراو دەدات، بەڵکو ئەمریکا بەرژەوەندیی هەیە و هیچی تر، هیچ سەرۆکێکی ئەمریکا ناتوانێت فایلێک کە لە بەرژەوەندیی گەلی ئەمریکا بێت و هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکانی ئەمریکا ئیمزایان لەسەر کردبێت، رەتی بکاتەوە، ئەگەر کردی، پێویستە دەست لەکاربکێشێتەوە و پۆستەکەی بەجێبهێڵێت».

سەرچاوە:
1-Hassnachricht aus Moskau Von Michael Thumann 
ZEIT-Interview (Nr. 51/22), 22. Dezember 2022 

2-Ein Jahr mit Ex-Kanzlerin Merkel von Alexander Osang
DER SPIEGEL 48/2022, 24. November 2022     

3-Quotidien Libre   by Fabrice Gil, redacteur en chef 
30 dicembre 2022 
https://www.quotidien-libre.fr/apres-angela-merkel-laveu-de-francois-hollande-les-accords-de-minsk-duperie-de-loccident/

4-Par Sputnik -31 dcembre 2022
https://lespoirlibere.dz/2022/12/31/les-quatre-principes-des-journaleux-barbouzerie-hypocrisie-opportunisme-et-felonie/