جیهان لە دوو جەمسەرییەوە بۆ فرە جەمسەری

11:57 - 2023-03-01
دووتوێ
235 جار خوێندراوەتەوە
وڵاتانی سوودمەند لە جەنگەکە هەر بەشی بەرگریی چەک و فیشەک بۆ ئۆکرانیا دەستەبەر دەکەن، نەک سەرکەوتن

 شرۆڤەی : جەمال ئارێز

راپۆرتە رۆژنامەوانی و وتارە شرۆڤەییەکانی چەند رۆژی رابردوو سەبارەت بە جەنگی روسیا - ئۆکرانیا، زۆربەیان یان گێڕانەوەی مێژوویی بنەچەی کێشەکە یاخود  بیرخستنەوەی رۆژەکانی جەنگن لە ساڵی رابردوودا، زۆر کەم هەن خۆیان لە قەرەی چوونە ناو ساڵی دووەمی جەنگەکە و پێشبینییە سیاسییەکان لەسەر بنەمای پێدراوەکان و جەمسەربەندییە نوێکان دەدەن.
ساڵی رابردووی جەنگەکە چەند گۆڕانکارییەک لە نەخشەی سیاسیی جیهان و هاوپەیمانییەکان و جەمسەرگیرییە سیاسی و سەربازیی و ئابوورییەکاندا بەتایبەتی لە ئەوروپادا  هێناوەتە ئاراوە، کە تارادەیەکی زۆر ئەو کڵێشە و فۆڕمە نوێیە ئاماژەیە بۆ چارەنووسی جەنگەکە و لێکەوتەکانی لە ساڵی دووەمدا.

چین و روسیا
ئەگەرچی چین و روسیا لە سەردەمی سۆڤێتیشدا لەسەر شێوازی بەڕێوەبردنی سیستمی دەوڵەتی سۆشیالیستی و بیری کۆمۆنیزم و دەستوەردان لە کاروباری وڵاتان بە شێوەی سەربازیی و سیاسی کۆک نەبوون، بەڵام تاکە خاڵێک کە کۆی کردوونەتەوە هەمیشە لە جەنگی نیمچە دوورگەی کۆریا و جەنگی ڤێتنام و جەنگی کەنداو و هەموو ئەو جەنگ و ململانێ و ناکۆکییانەی لە جیهاندا هەن و ئەمریکا و ناتۆ بەتایبەتی و جیهانی بلۆکی سەرمایەداری بەشێکن تێیدا و لە سەنگەرێکی ململانێکەدا وەستاون، چین و روسیا یان چین و سۆڤیەتی جاران لەو شوێنەدا ململانێ و ناکۆکییەکانی خۆیان وەلاوە ناوە و بۆ بەرگرتن لە پێڕاکێشانی ناتۆ و زلهێزەکانی خۆرئاوا جۆرێک لە نزیکبوونەوە و لێکتێگهیشتنیان هەبووە.

جیاوازیی و هاودەردی
دیارە روسیای بە خەبەرهاتووی دوای هەڵوەشانەوەی سۆڤیەت و قۆناغی راگوزەری سەردەمی بۆریس یەڵسن جیاوازبن، لە چین-ی دوای ریفۆرمی سیاسی و بەپێوە وەستاوی بەردەم رەشەبای جیهانی تاک جەمسەریی کۆتایی نەوەدەکانی سەدەی رابردوو و سەرەتای ئەم سەدەیە، چونکە روسیا بۆ بەدەستهێنانەوەی خاکی سۆڤیەت و روسیای قەیسەری و هەژموونی (روسیای مەزن) لە هەموو سۆنگەیەکەوە لە هەوڵدایە، ئەوەی بە سیاسی بۆی کراوە وەک دروستکردنی حزبی دڵخوازی روسیا لە کۆمارە جیابۆوەکان، بەستنەوەی زۆرێک لەو کۆمارانە بەخۆیەوە لەڕووی ئابووریی و دەستەبەرکردنی سامانی سروشتی وەک نەوت و گازی، سروشتی، ئەو خەونانەش کە هەستی بە قورسیی بەدیهاتنیان بەو دوو رێگایەی دیکە  کردووە، راستەوخۆ لەڕێی جموجۆڵی سەربازییەوە ململانێکەی لەگەڵدا یەکلایی کردوونەتەوە. 
ئەوەی روسیا جیاواز بوو لەگەڵ بیرکردنەوەی چینییەکاندا، چونکە چین لەبەردەم ئەو گەردەلوولەی سەرمایەداریی دوای هەرەسی سۆڤیەت توانی بەپێوە بمێنێتەوە و درێژە بە سیستمە کۆمۆنیستییەکەی بە شێوازی چینی بدات، خۆی لە ململانێی راستەوخۆ لەگەڵ بلۆکی سەرمایەدارییدا نەگلاند، بەڵکو سەرقاڵی ئەمریکا و هاوپەیمانە ناتۆییەکانی قۆستەوە بۆ بنیاتنانی ئابوورییەکی بەهێز و کرانەوەیەکی ئابووری بەڕووی جیهاندا و گەیاندنی بەرهەمە جۆراوجۆرەکانی بە بازاڕەکانی هەموو جیهان بە هاوپەیمانەکانی ئەمریکا و تەنانەت بەم دواییانە بازاڕەکانی خودی ئەمریکاشی تەنی لە کاڵای چینی.
بۆیە وڵاتانی جەمسەری دژە روسیا ئێستا لە هەوڵی رازیکردنی چیندان بە هەر نرخێک بێت تا بە رەسمی نەچێتە بەرەی روسەکانەوە، هەرچی روسیاشە بەهۆی ئەو دابڕانەی لەسەر ئاستی جیهان تووشی هاتووە، نایەوێت لەم کاتە هەستیارەدا چین لەدەست خۆی بدات، چونکە دەزانێت چین جگە لە ئەندامێتی هەمیشەیی لە ئەنجومەنی ئاسایش و خاوەندارێتی مافی ڤیتۆ، هەژموونی بەسەر زۆربەی وڵاتاندا هەیە تا لە ئاستەنگە سیاسی و یاساییەکانی کۆڕ و کۆمەڵە نێودەوڵەتییەکاندا کاریگەریی بنوێنێت لە بڕیارنەدان لە دژی مۆسکۆ لانیکەم بەو شێوازەی ئەندامانی ناتۆ و نەیارە تەقلیدییەکەی واشنتۆن دەیانەوێت.

تایوان ئاستەنگی بەردەم چین
بە دیوێکی دیکەشدا چین غافڵ نییە لەوەی لا شلکردن و داننان بە هەنگاوەکانی روسیادا لە داگیرکردنی زەویی کۆمارەکانی پێشووی سۆڤیەتدا، وایکردووە کە ناتۆ و نەیارەکانی هاتوونەتە سەر خەت بۆ تەشقەڵەکردن لە دەوروبەری تایوان کە پەکین بە بەشێک لە خاکی خۆی دەزانێت و هێشتاش ئەو هەرێمە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەشێکە لە خاکی چین، ئەگەرچی بەگوێرەی رێکەوتن لە دوای کشانەوەی بەریتانیاو کۆتاییهاتنی بەکرێدانەکەی لە ساڵی  1997 دا دەبێت تا 50 ساڵ دواتر وەک هەرێمێکی نیمچە سەربەخۆ بەو سیستمە سیاسییە بمێنێتەوە، بەڵام دوورنییە پشتیوانیی زیاد لە پێویستی چین لە روسیا و ئاڵۆزبوونی ئەو کێشەیە بۆ پەکین پێش بخات لەڕووی کاتەوە کە هێشتا چین بەتەواوەتی خۆی بۆ ئامادە نەکردووە. 

دەستپێسخەرییەکەی چین  بۆ کۆتایی هێنان بە جەنگ
چین لە سەروبەندی چوونە ناو دووەمین ساڵی جەنگەکەدا دەستپێشخەرییەکی بۆ کۆتاییهێنان بەو جەنگە خستۆتەڕوو، هەرچی روسیا و ئۆکرانیایە هیچیان لەرووی سەرەتاوە رەتیان نەکردۆتەوە، خۆرئاوا بە گشتی و ئەمریکاش بە تایبەتی گومانیان هەیە، هەرچەندە مەبەستی سەرەکیی خۆرئاوا ئەگەر حەزیش بە کۆتاییهاتنی جەنگەکە بکەن، نایەنەوێت سەروەریی کۆتاییهێنان بەو جەنگە بۆ چین بێت، چونکە ئەوە ماناو مەغزای سیاسیی هەیە. 
گرفتەکە لەوەدایە کە هێشتا پەکین هەنگاوی کرداریی بۆ دەستپێشخەرییەکەی نەناوە، مۆسکۆ بە هێمنی گەرەکییەتی ئەوەی لە بەرنامەیدایە دژی کیێڤ تەواوی بکات تا لە ئەگەری هەر دانوستانێکدا وەک لایەنی زاڵ دەربکەوێت و ئەو مەرج بسەپێنێت، هەرچی ئۆکرانیاشە هەرچەندە دەستپێشخەرییەکە رەتناکاتەوە، بەڵام مەرجی هەر دیدارێکی راستەوخۆی نێوان پوتین و زیلینسکی بەستۆتەوە بە پاشەکشەی تەواوەتی سوپای روسیا لە خاکی دانپێدانراوی ئۆکرانیا، وڵاتانی خۆرئاواش سەرەڕای جیاوازیی بیروبۆچوونیان لەسەر دەستپێشخەرییەکە، هاوکات رایانگەیاند کە بەمزوانە گەورەترین گوژمەی چەک و جبەخانە رەوانەی ئۆکرانیا دەکەن، جگەلەوەی راهێنان بە سوپای ئۆکرانیا  دەکەن لەسەر بەکارهێنانی تانکی لیۆبارد و فڕۆکەی f16 ئەوەش بەمانای شێتگیرترکردنی روسیا دێت، بۆیە پیناچێت رێگاکەی بەردەم چین گوڵڕێژ کرابێت بۆ جێبەجێبوونی دەستپێشخەرییەکەی.

تێکەڵبوونی جەمسەرەکان
ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی زۆر وڵاتیان خستۆتە ژێر باری ئەوەی کە خۆیان لەم تەنگژەیەدا ساغ بکەنەوە، بەتایبەتی چین و بە رەسمی کۆشکی سپی داوی کردووە یان خۆی بەرەسمی وەک هاوپەیمانی روسیا رابگەیەنێت، یان ئەوەتا بێلایەنی هەڵبژێرێت، جگەلەوەش لەکاتێکدا هۆشداریی بە زۆربەی جیهان دراوە بۆ پابەندبوون بە سزاکانی سەر مۆسکۆوە، بەڵام راپۆرتە رۆژنامەوانی و هەواڵگرییەکان ئاماژە بە بەردەوامی پێشێلکردنی ئەو سزایانە دەدەن نەک هەر لەلایەن دژەکانی ئەمریکاوە، بەڵکو لەلایەن بەشێک لە دۆستەکانیشییەوە و چەندین راپۆرتی هەواڵگریی ئاماژە بەوە دەدەن کە هێشتا نەوتی روسیا بە کەشتیی نەوت هەڵگری وڵاتانی دیکەی دۆستیدا لە بازاڕەکانی جیهاندا مامەڵەی پێوە دەکرێت و تا ئێستاش جێگرەوەیەکی مسۆگەر بۆ غازی سروشتی روسیا لە ئەوروپادا لە ئارادا نییە. تەنانەت هێشتا بەشێک لە وڵاتانی ئەندامی هاوپەیمانیی ناتۆ نەک هەر ناچاری بازرگانیی پێداویستی خۆیانن لەگەڵ  روسیادا، بەڵکو موشەکی دژە ئاسمانیشی لێ دەکڕن نموونەش تورکیایە کە هێندە قورسایی لە ناتۆدا هەیە کە رێگرە لە ئەندامبوونی سوید و فینلەندا.

پێشبینییەکان بۆ ساڵی دووەم
ئاماژەکانی سەر زەوی لەڕووی سیاسی و ئابووریی و سەربازییەوە ئەوە رووندەکەنەوە، کە گومان دەکرێت جەنگەکە وەک ئەوەی ئەمریکا و ناتۆ دەیانەوێت کۆتایی پێ بێت، ئەگەر چەکی ئەتۆم تێکەڵی هاوکێشەکە نەکرێت کە ئەوەیان چارەنووسی جیهان بەگشتی دەخاتە تونێلێکی تاریکەوە، بەڵام ئەگەر لەسەر ئەم نەزمەی ئێستا بەردەوام بێت و تاسەر ئۆکرانیا  لە دەرەوەی ئەندامێتی یەکێتیی ئەوروپا و ناتۆ بمێنێتەوە و تەنیا مەیدانێک بێت بۆ دوورخستنەوەی هەڕەشەکانی روسیا لە ئەوروپا و ناتۆ، ئەوا بە وێرانبوونی زیاتری ئەو وڵاتە کۆتایی دێت.

سوودمەند و زەرەرمەندەکانی جەنگەکە
هەر ئاماژەکانی سەر زەوی پێمان دەڵێن کە زۆرێک لەو وڵاتانەی ئەوروپا کە بەهۆی تەنگژەی ئابووریی ساڵی 2008 و پەتای کۆرۆناو و سزاکانی سەر روسیا و ئێرانەوە ئابوورییەکەیان رووی لە داکشان کرد، لەم جەنگەدا سوودی زۆریان کردووە و بازاڕی چەک و جبەخانەیان بووژاوەتەوە جگە لەو وڵاتانەش کە بەهۆی ئەو سزایانەوە سوودیان لە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و غازی سروشتی بییووە، بۆیە پێناچێت تا قەرەبووی زیانەکانی رابردوویان نەکەنەوە، هەوڵی لێبڕاوانە بدەن بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگەکە، بۆیە پێشبینی دەکرێت رۆژ و مانگ و ساڵی دیەکش بژمێرین و جەنگەکە هەر بەردەوام بێت. 
دیارە هەندێک لەو وڵاتانەش زەرەرمەند بوون کە پێشتر پەیوەندیی ستراتیژییان لەگەڵ روسیادا هەبووە و مۆسکۆ لەکاتی ئاساییدا دەستگیرۆیی کردوون، ئێستا نە دەتوانن لێی هەڵگەڕێنەوە و نە دەشتوانن لەترسی سزای قورستر بەتەواوەتی ببنە بەشێک لە جەنگەکە و جەمسەربەندییەکەی بەرامبەریش متمانەیان پێ ناکەن، جگەلەوەش بەهۆی نزیکیان لە هەردوو وڵاتی بەشەڕهاتووەوە قورساییەکی زۆری ئاوارە و پەنابەریان بەسەرەوەیە.

بابەتە پەیوەندیدارەکان