ئا: رێبوار حه‌مه‌وه‌یس
راكێشانی بۆری نه‌وت له كێڵگه نه‌وتییه‌كانی عیراقه‌وه بۆ به‌نده‌ره‌كانی عه‌قه‌به له ئوردن و بانیاس له سوریا، بۆته بابه‌تی گه‌رم له عیراق و وه‌ك هه‌موو پرسه‌كانی تر لایه‌نه سیاسییه‌كان و پسپۆڕانی ئابووری به‌سه‌ر دوو به‌ره‌دا دابه‌شكردووه.
بۆری نه‌وتی به‌سره- عه‌قه‌به
بیرۆكه‌ی راكێشانی بۆری نه‌وت له به‌سره‌وه بۆ به‌نده‌ری عه‌قه‌به‌ی ئوردن مێژووه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی رابردوو، له‌و كاته‌دا عیراق به‌نیاز بوو رێگه‌ی تر جگه له به‌نده‌ری به‌سره بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وت بدۆزرێته‌وه، به‌ڵام له‌و كاته‌وه تائێستا به‌هۆی ئاسته‌نگییه سیاسیی و ئابووری و ئه‌منییه‌كانی به‌رده‌م حكومه‌ته یه‌ك له دوا یه‌كه‌كانی عیراق نه‌توانراوه پڕۆژه‌كه جێبه‌جێبكرێت.
له‌دوای ساڵی 2003 و دووباره كرانه‌وه‌ی عیراق به ڕووی ده‌ره‌وه‌دا، چه‌ندین رێكه‌وتن و لێكتێگه‌یشتن ئه‌نجامدران یه‌كێك له رێكه‌وتنه‌كانیش پڕۆژه‌ی راكێشانی بۆری نه‌وت بوو له به‌سره‌وه بۆ به‌نده‌ری عه‌قه‌به‌ی ئوردن. له ساڵی 2013ش جارێكی تر هه‌مان پڕۆژه هاته‌وه به‌ر باس و عیراق و ئوردن له نیسانی هه‌مان ساڵ رێكه‌وتنێكیان ئیمزاكرد بۆ راكێشانی بۆری نه‌وت به درێژی 1800 كیلۆمه‌تر و تێچووی 18 ملیار دۆلار و به‌توانای یه‌ك ملیۆن به‌رمیلی رۆژانه، بڕیاربوو پڕۆژه‌كه له ساڵی 2017 ته‌واو بكرێت، به‌ڵام به‌هۆی په‌لاماره‌كانی داعش و داگیركردنی سێ پارێزگای عیراق و به‌رزی تێچووه‌كه‌ی و كه‌ڵكی ئابووری كه تێچووی گواستنه‌وه‌ی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت 6 دۆلاره له كاتێكدا تێچووی به‌رمیلێك نه‌وت له رێی كه‌نداوی عه‌ره‌بییه‌وه 60 سه‌نته، پڕۆژه‌كه دواكه‌وت.
له ساڵی 2016 له میانی سه‌ردانی وه‌زیری نه‌وتی میسر بۆ عیراق جارێكی تر پڕۆژه‌كه هێنرایه‌وه به‌ر باس، به‌تایبه‌ت كه وه‌زیره‌كه‌ی میسر خواستی وڵاته‌كه‌ی پیشاندا بۆ درێژكردنه‌وه‌ی بۆری نه‌وتی به‌سره - عه‌قه‌به بۆ وڵاته‌كه‌ی، له به‌رامبه‌ردا غاز هه‌نارده‌ی ئوردن و عیراق بكاته‌وه.
له ساڵانی 2018 و 2019 و 2020 پڕۆژه‌كه به‌رده‌وام یه‌كێك بووه له ئه‌جێندای دیدار و كۆبوونه‌وه‌كانی به‌رپرسانی عیراق و ئوردن و میسر، له‌م ساڵیشدا هێنراوه‌ته‌وه به‌رباس و به پڕۆژه‌ی (شامی نوێ ) ناوده‌برێت به‌وته‌ی په‌رله‌مانتاران ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران تاوتوێی پڕۆژه‌كه‌ی كردووه و تێچووه‌كه‌ی به 9 ملیار دۆلار مه‌زه‌نده كردووه.
له دواین لێدوانیش سه‌باره‌ت به پڕۆژه‌كه شاكر مه‌حمود به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی پڕۆژه‌كان له وه‌زاره‌تی نه‌وتی عیراق رایگه‌یاند، تا ئێستا هیچ رێكه‌وتنێك بۆ جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌كه نه‌كراوه و لێكۆڵینه‌وه‌كان له باره‌ی پڕۆژه‌كه‌وه به‌رده‌وامن، وتیشی، تێچووی پڕۆژه‌كه له 8.5 ملیار دۆلار تێپه‌ڕ ناكات .
بۆری نه‌وتی كه‌ركوك- بانیاس
له پاڵ پڕۆژه‌ی به‌سره- عه‌قه‌به، پڕۆژه‌ی بۆری نه‌وتی كه‌ركوك- بانیاس له لایه‌ن روسیاوه هێنراوه‌ته‌وه به‌ر باس، بۆری كه‌ركوك- بانیاس درێژییه‌كه‌ی 800 كلیۆمه‌تره تواناكه‌ی 300 هه‌زار به‌رمیل نه‌وته له رۆژێكدا له لایه‌ن كۆمپانیای بریتش پترولیۆمی به‌ریتانی دروستكراوه و له ساڵی 1952 كراوه‌ته‌وه ، چه‌ند ماوه‌یه‌كی پچڕ پچڕ كاری كردووه و وابه‌سته بووه به هه‌ڵوێستی سیاسی حكومه‌ته‌كانی عیراق و سوریا، بۆ نمونه له‌كاتی جه‌نگی عیراق- ئێران هه‌نارده‌كردن نه‌وت راگیراوه، به‌ڵام دوای ئاسایی بوونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كان له ساڵی 1997 جارێكی تر كه‌وتۆته‌وه كار.
ئه‌م بۆرییه له ساڵی 2003 به‌هۆی بۆردومانی فرۆكه جه‌نگییه‌كانی ئه‌مریكا په‌كی كه‌وتووه و تا ئێستا نه‌خراوه‌ته‌وه كار.
له ساڵی 2007 نوری مالكی سه‌رۆك وه‌زیرانی ئه‌و كاتی عیراق له په‌راوێزی سه‌ردانێكی بۆ دیمه‌شق هه‌ردوولا رێكه‌وتن له‌سه‌ر نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی هێڵه‌كه ، بڕیاربوو كۆمپانیای ستروی ترانس غاز كه لقێكی كۆمپانیای گاز برۆمی روسییه هێڵه‌كه نۆژه‌ن بكاته‌وه، به‌ڵام شكستی هێنا و له ساڵی 2009 گرێبه‌سته‌كه‌ی هه‌ڵوه‌شێنرایه‌وه. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی هێله‌كه كۆنه‌كه تێچووی زیاتر بوو له راكێشانی هێڵێكی نوێ. له ساڵی 2010 عیراق و سوریا جارێكی تر رێكه‌وتن له‌سه‌ر راكێشانی دوو هێڵی نوێ له كه‌ركوكه‌وه بۆ بانیاس، هێڵی یه‌كه‌م به توانای 1.5 ملیۆن به‌رمیل نه‌وتی خاوی قورس له رۆژێكدا و هێڵی دووه‌م به توانای 1.25 به‌رمیل نه‌وتی سوكتر. ئه‌م رێكه‌وتنه‌ش هه‌ر له‌سه‌ر كاغه‌ز مایه‌وه.
هه‌ڵوێستی لایه‌نه سیاسییه‌كان
وه‌ك هه‌ر پرسێكی تر لایه‌نه سیاسییه‌كانی عیراق له سه‌ر بابه‌تی راكێشانی بۆری نه‌وت له به‌سره‌وه بۆ به‌نده‌ری عه‌قه‌به‌ی ئوردن بۆچوونیان جیاوازه و زۆرێك له لایه‌نه‌كان شیعه گومانیان له ئه‌جێندای پشت پڕۆژه‌كه هه‌یه.
لایه‌نه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی شیعه به گشتی و ئیتیلافی ده‌وڵه‌تی یاسا به سه‌رۆكایه‌تی نوری مالكی له راگه‌یه‌نراوێكدا جه‌ختی كردۆته‌وه له‌سه‌ر رێزگرتن له‌و رێكه‌وتنانه‌ی حكومه‌ت به شێوه‌یه‌كی یاسایی له‌گه‌ڵ وڵاتانی عه‌ره‌بی دراوسێ كردوونی كه هه‌ماهه‌نگی و هاوكاری له‌سه‌ر هه‌موو ئاسته‌كان له خۆده‌گرێت و ته‌واوی به‌رژه‌وه‌ندیی هه‌موو لایه‌نه‌كان ده‌سته‌به‌ر ده‌كات له‌سه‌ر بنه‌مای شه‌فافیه‌ت و سوودگۆڕینه‌وه.
ده‌وڵه‌تی یاسا جه‌ختیشی كردۆته‌وه له ده‌ستبه‌ركردنی پێداویستییه‌كانی ئوردنی دراوسێ، به‌ڵام تێبینی هه‌یه له نه‌بوونی شه‌فافیه‌ت و نه‌بوونی زانیاری پێویست و گه‌ره‌نتی گونجاو كه مافی عیراق له پڕۆژه‌ی به‌سره- عه‌قه‌به بپارێزێت. به‌تایبه‌ت كه حكومه‌تی ئێستا ده‌سه‌ڵاتی یاسایی نییه به‌و پێیه‌ی كار به‌ڕێكه‌ره.
هه‌روه‌ها ده‌وڵه‌تی یاسا پشتیوانی خۆی بۆ هه‌نارده‌كردنی نه‌وت له رێگه‌ی به‌نده‌ری ته‌رتووسی سوری پیشانداوه، ئه‌وه‌ش دوای گه‌ره‌نتی ئه‌منی و نوێكردنه‌وه‌ی بۆرییه‌كه له‌ناو خاكی سوریا.
به پێویستیشی زانیوه گه‌ره‌نتی بدرێت كه نه‌وتی هه‌نارده‌كراو له رێگه‌ی به‌نده‌ری عه‌قه‌به دزه ناكات بۆ قه‌واره‌ی جوله‌كه به‌شێوه‌ی راسته‌وخۆ یاخود له رێگه‌ی نێوه‌ندگیره‌وه.
گوشاری وڵاتان چییه؟
ئوردن و میسر و ئیمارات و عیراق له ماوه‌ی رابردوودا كۆبوونه‌وه‌یه‌كی لوتكه‌یان له ئوردن كردوو ئه‌جێندای سه‌ره‌كی هه‌ماهه‌نگی هه‌رچوار وڵات بوو له پرسی ووزه‌دا، له‌وانه‌ش راكێشانی بۆری نه‌وت له به‌سره‌وه بۆ به‌نده‌ری عه‌قه‌به‌ی ئوردن و له‌وێوه بۆ میسر.
هه‌رچی روسیا له رێگه‌ی باڵیۆزه‌كه‌یه‌وه له به‌غدا دیدار و كۆبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ لایه‌نه سیاسییه‌كان كردووه، مه‌به‌ستی سه‌ره‌كیش زیندووكردنه‌وه‌ی بۆری نه‌وتی عیراق سوریا بووه.
روسیا پێی وایه به گه‌ڕخستنه‌وه‌ی ئه‌و بۆرییه داهاتێكی زیاتر ده‌سته‌به‌ر ده‌كات و له رێگه‌ی خاوه‌ندارێتی به‌شێكی بۆرییه‌كه ده‌توانێت كۆنترۆڵی به‌شێك له هه‌نارده‌ی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌راست بۆ وڵاتانی ئه‌وروپا بكات، وه‌ك چۆن ئێستا له رێگه‌ی كۆمپانیای روزنه‌فته‌وه خاوه‌ندارێتی 60 %ی بۆری نه‌وتی كوردستان بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا ده‌كات.
نه‌بیل مه‌رسومی پسپۆڕی بواری نه‌وت له عیراق رایگه‌یاندوه، نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی بۆری نه‌وتی عیراق سوریا هەشت ملیار دۆلاری پێویسته ئه‌وه‌ش ژماره‌یه‌كی گه‌وره‌یه به تایبه‌ت كه توانای هه‌نارده‌كردنی رۆژانه‌ی 700 هه‌زار به‌رمیله له كاتێكدا عیراق هه‌وڵ ده‌دات له‌ماوه‌ی داهاتوودا توانای به‌رهه‌مهێنانی زیاد بكات.
به‌وته‌ی ئه‌و پسپۆڕه، روسیا به هه‌ماهه‌نگی سوریا و ئێران و عیراق هه‌وڵی چڕ ده‌دات بۆ زیندووكردنه‌وه‌ی ئه‌و هێڵه بۆ ئه‌وه‌ی ببێته جێگره‌وه‌ی بۆری هه‌رێمی كوردستان بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا، روسیا هه‌وڵی به‌هێزكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه ستراتیژییه‌كانی ده‌دات به‌و پێیه‌ی ده‌توانێت كۆنترۆڵی هه‌نارده‌ی نه‌وت بۆ وڵاتانی ئه‌وروپا ده‌كات.
به بڕوای نه‌بیل مه‌رسومی، روسیا پێی وایه ئه‌و هێڵه ده‌بێته مایه‌ی به‌رزكردنه‌وه‌ی ئابووری سوریا و گه‌ره‌نتی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی دیمه‌شق و ئێران ده‌كات، دووپاتیشیكردۆته‌وه، كه‌ڵكی ئابوری پڕۆژه‌كه زۆر لاوازه له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌رهه‌می نه‌وتی كێڵگه‌كانی كه‌ركوك له 100 هه‌زار به‌رمیل تێپه‌ڕ ناكات ، ئه‌وه‌ش ناگونجێت له‌گه‌ڵ توانای هه‌نارده‌ی بۆرییه‌كه و به‌رزی تێچووی نۆژه‌نكردنه‌وه‌كه‌ی.
له‌به‌رامبه‌ردا به‌شێك له پسپۆڕانی ئابووری پێیان وایه زۆركردنی ده‌روازه‌كانی هه‌نارده‌ی نه‌وت له داهاتوودا كه‌ڵكی ئابووری زۆری بۆ عیراق ده‌بێت به تایبه‌ت كه پێشبینی ده‌كرێت تا ساڵی 2025 به‌رهه‌می نه‌وتی عیراق بگاته حه‌وت ملیۆن به‌رمیل له رۆژێكدا ، داهاتی ساڵانه‌ش بۆ 15 ملیار دۆلار به‌رز ده‌كاته‌وه.
