شوناس و كێشەی ئەجێندای سیاسی لە عیراق

شاناز هیرانی


كردە مێژووییەكان و شوناس كەرەستەی هەمیشەیی بەردەستی نوخبەی سیاسین بۆ بەهێزكردنی هەژمون و شەرعییەتی خۆیان. ئەریك داڤیس لە كتێبی (یاداشتەكانی دەوڵەت)دا دەڵێت: هەر وڵاتێك توانی جەماوەر ملكەچی بیروراكانی بكات لەبارەی كۆمەڵگە، ئەوا دەتوانێ‌ هەژمونی خۆی بسەپێنێ‌... بۆیە لێرەدا پرسیارێك لەم بارەیەوە دێتە پێش لەسەر تێگەیشتنمان بۆ چۆنیەتی بەرێوەبردنی سیستمی سیاسی لە دەوڵەتی عیراق دوای ساڵی 2003 بەرامبەر بە بابەتی شوناسی نیشتمانی.
دوای روخانی بەعس لە 2003ەوە ئەمریكییەكان لە رێگەی پرۆسەی نیشتمانسازی (Nation- building)  دواتریش دەوڵەتسازی (State- building) ویستی دروستكردنی ئەو شوناسەیان هەبوو، بەڵام دواجار بۆیان دەركەوت كە دەوڵەتی عیراق تایبەمەندی خۆی هەیە كە لەسەر بنەمای سێ‌ پێكهاتەی سەرەكی پێكدێت، بۆیە فۆرمێكی تریان بۆ حوكمڕانیی لە دەوڵەتی عیراق دانا. ئێستا دوای تێپەڕبونی ئەو هەمووە ساڵە بەسەر پرۆسەی ئازاد كردنی عیراق، دەركەوت ئەو جۆرە سیستمەش شكستی هێناوە لە ئیدارەكردنی ململانێ‌ سیاسییەكان لە نێوان نوخبەی سیاسی، كە دواجار رەنگدانەوەشی هەبوو لەسەر پێكهاتەكانی عیراق تا ئاستی بەرپابونی شەڕی ناوخۆ. هەڵبەتە بەشێكی زۆری كێشەكان دوای 2003 بریتی بوو لە كێشەی نەگونجانی نوخبەی سیاسی لەگەڵ یەكتر.  

یەكسەر ئەو بۆچونە گەڵاڵە دەبێت
رەنگە یەكێك لە گرنگترین ئەو بیرۆكانەی دێنە ئەندێشەمان كاتێك كە باس لە بابەتی فرەیی و هەمەچەشنی دەكرێت، یەكسەر ئەو بۆچونە گەڵاڵە دەبێت كە پێی وایە: (هەمەچەشنی فاكتەری بەهێزبوونە لەناو كۆمەڵگەكاندا). بە پێی ستاندارە جیهانییەكان بەرامبەر بە هەمەچەشنی كەلتور: (بزوێنەرێكی بەهێزە بۆ گەشەسەندن) نەك هەر لەسەر ئاستی گەشەی ئابوری، بەڵكو دەبێتـە فاكتەرێك بۆ گەشەی فیكری و سۆزداری و روحیش.. لێرەدا هەمەچەشنی كەلتوری بە تایبەتمەندییەكی پێویست دادەنرێت بۆ كێشەكانی هەژاری و بەدیهێنانی گەشەسەندنێكی هەمیشەیی و بەردەوام، بەڵام ئەگەر هەمەچەشنی فاكتەری هێز بێت و داینەمۆی گەشەسەندنیش بێت، ئەی بۆچی لەعیراقی دوای ساڵی 2003 ئەم جۆرە دەرئەنجامە نابینین سەرباری ئەوەی كۆمەڵگەی عیراقی ئەو هەمەچەشنیەی تێدا بەدی دەكرێت!
شوناسی عیراقی بە چەندین قۆناغی مێژوویدا تێپەڕیوە كە لێكۆڵەرەوە و توێژەران باسیان لێوە كردووە. قۆناغی یەكەم/  بە قۆناغی نەوەیەكی تێكشكاویان وەسف كردووە لە سەروبەندی داڕمانی دەوڵەتی عوسمانی و داگیركاری بەریتانیا دابووە. قۆناغی دوەم/ سەردەمی حوكمڕانی پاشایەتی و قۆناغی حوكمڕانی كۆماری (كۆماری یەكەم لە 1958 تا 1963) و كۆماری دووەم لە (1963 تا 1968) و كۆماری سێیەم لە (1968 تا 1979) و كۆماری چوارەم لە (1979 تا 2003).
سیستمی سیاسی لە عیراق دوای 2003 بووە میراتگری هەموو ئەو هەڵانەی لە رابردوودا كراون، گرنگترینیشیان پشك پشكێنە و تیرەگەرایی و زیادەڕۆیی كردن لەو دیدگایەی كۆمەڵگەی عیراق لە سێ‌ گروپی ئاوێتە و گونجاو پێكدێت (شیعە و كورد و سوننە). ئەو كەڵەكە بوونە كاریگەرییەكی زۆری لەسەر هزر و شوناس و بەرێوەبردنی هەمەچەشنی جێهێشت لەسەر ئاستی پێكهاتە كۆمەڵایەتییە سەرەكییەكان و لقەكانیشی دوای ساڵی 2003، چونكە پێشتر دەسەڵاتی سیاسی لە كۆماری چوارەمدا بوو بە دروستكەری شوناس بە مەبەستی پاراستنی دەسەڵات، ئەمەش وایكرد هێزە سیاسییەكان دوای 2003 ببنە بەرپەرچدەرەوەی ئەو پرۆسەیە (دروستكردنی شوناس). چونكە كۆمەڵگەی عیراقی دەتوانێت لەگەڵ دیاردەی ئاینداری میللی و رادەی كاریگەریشی بەسەر هۆشیاری چینێكی بەرچاو لەهاووڵاتیان لە بریاردان وهەڵبژاردن و هاوسۆزی سیاسی بگونجێنێت. 

هەڵمەتی ئیمانداری
هێزە ئاینییە جەماوەرییەكانی ئێستا رۆلێكی بەرچاویان لە ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسیدا هەیە دوای 2003 و زۆر بە چڕی كۆنترۆڵی ژیان و رەفتاری تاكەكانیان كردووە، تەنانەت وای لێهاتوە بەها كۆمەڵایەتییە شارستانییەكان لە پاشەكشە دابن، بەتایبەتی دوای لاوازبونی چینی ناوەڕاست لە سەرەتای نەوەدەكان و سەرەتای ئەوەی ناونرا (هەڵمەتی ئیمانداری) كە سەدام حوسێن تەبەنای كرد. 
سیمای بەشێكی زۆری شوناسی عیراقی دوای 2003 بە گوتاری حزبە دەسەڵاتدارەكان دەناسرایەوە، كە رەنگە بەرچاوترینیان (تائیفی) بێت. چونكە بیركردنەوە لە چوارچێوەی تیرەگەری بەرتەسك بوە و بووبووە سیمایەكی دیاری عیراقییەكان. دوای ئەوەش توندڕەوی ئاینی و داخران بە رووی ئەوی ترەوە دەستی پێكرد، ئەمەش دەرئەنجامێكی خێرای گوتاری تائیفی بوو، كە حزبە سیاسییەكان تەوزیفیان كرد. لێرەدا رێكخراوە تیرۆریستییەكان ژینگەیەكی كۆمەڵایەتی بە پیتیان دۆزیەوە بۆ بانگەشەكردن بۆ توندڕەوی و توندوتیژی دژی پێكهاتەكانی تر. بیرشمان نەچێت لاوازی سیستمی پەروەردەیە و پاشەكشەكردنی بە هۆی شكستی نوخبەی سیاسی هۆكاری سەرەكی بون لە پاشەكشەكردنی هۆشیاری كۆمەڵایەتی و هەڵكشانی شوناسی داخراو بەروی ئەوی تردا.

كەوتنە ژێر كاریگەری  ئایدیا و هەڵسوكەوتی شێخ
نابێت ئەوە لە بیر بكەین كە داتاشینی شوناس دوای 2003 تەنیا هەر حزبە سیاسییەكانی نەگرتەوە، بەڵكو هۆز و تیرەو و خێڵەكانیش رۆڵی بەرچاویان لەو پرۆسەیەدا هەبوو، چونكە پێش 2003 سیستمی سیاسی خواستی زیندووكردنەوەی یاسا و عورفە خێڵەكانیان هەبوو. كە وایكرد هۆز و خێڵ رۆڵێكی نەرێنیان هەبێت لە كۆمەڵگەدا و تا دوای 2003 یش بەو شێوەیە بەردەوامی پێدرا بە ئامانجی سیاسی كە گرنگترینیان بردنەوە بوو لە هەڵبژاردنەكان. لەوە بەدواوە شێخی سەرۆك هۆز بە تەواوی هەژمونی بە سەر هۆشیاری تاكدا هەبوو دواجار بەشێكی زۆری عیراقییەكان خەسڵەتی شوناسیان پەیوەست كرا بە ئینتما بۆ خێڵ و هۆز و كەوتنە ژێر كاریگەری ئایدیا و هەڵسوكەوتی شێخ، كە راستەوخۆ بەندە بەو دەسەڵاتەی تاوانبارە بە گەندەڵی و بڵاوبونەوەی پەتای تائیفی. بەم جۆرە بەریەككەوتن و پەیوەندی و خزمەتكردن لەنێوان دەوڵەت و شێخ بووە گرنگترین خەسڵەتی سیاسیەكان لەناو كۆمەڵگەی عیراقیدا.
لەهەمان كاتدا یادەوەرییە مێژوویەكانیش (وەك پێشتر باسمانكرد) كەرەستەیەكی گرنگن بەدەست نوخبەی سیاسی بۆ بەهێزكردنی هەژمونیان، لەبەرئەوەی سیستمە سیاسییە یەك لەدوای یەكەكان لەعیراق هەوڵی كۆنترۆڵكردنی شوناسی تاكیان داوە، ئەمەش بەشێوەیەكی روونتر دوای 2003 لەسەر دەستی حزبەكان بەدیاركەوت، كە عەقڵێكی دواكەتویان بەرهەم هێنا و بریتی بوو لە توندوتیژی تائیفی، هەرچەندە هەمەچەشنی فاكتەری هێزە بۆ گەشەكردن، بەڵام ئەمە دوای 2003 لە عیراقدا رووی نەدا.