ستراتیجییەتی ئاسایشی سایبرانی

فەیسەڵ عەلی*

(2 - 2 و کۆتایی)

ئەم بەشەی نووسینەكەمان، گفتوگۆ لەسەر دوو پرسی بنچینەیی دەكات، ئەوانیش: ئەو بنچینە یان پرنسیپانەی Principles كە دەبێ لە داڕشتنی ستراتیجیەتدا پشتی پێببەسترێت، دووەمیشیان ئەو مومارەسانەیە Practices كە دەبێ لە كاتی ئەنجامدانی ستراتیجییەتەكەدا پراكتیزە بكرێن.

شەراكەتی گشتگیر بۆ هەموو خاوەن بەرژەوەندییەكان

لێرەدا جێی خۆیەتی  تێبینی راستییەك بكەین، ئەگەر پرنسیپەكان دەروازەی ستراتیجییەتەكە بن و مومارەسەكانیش بایەخ بە كاروباری جێبەجێكردنی بدەن، كارلێكی نێوانیان پێویستە، واتە نابێ كاروباری مومارەسەكردن لە داڕشتنی ستراتیجی و پرسەكانی پرنسیپەكان لە پڕۆسەكانی جێبەجێكردنیدا بەدوور بگیرێت.
بەڵگەنامەكە، نۆ پرنسیپی بنچینەیی دەخاتەڕوو. یەكەمیان دیدگایە، كە ستراتیجییەتەكە گەرەكێتی، مەبەست لەم دیدگایە، ئەو دیمەنی پارێزگارییەیە كە ستراتیجییەتەكە دەیەوێ لێی ئاگادار بێت. بەڵگەنامەكە رای وایە دەبێ ئەو دیمەنە هەموو ئەوەی بە رۆڵی حكومەت و خزمەتگوزارییەكانییەوە پەیوەستە Whole of Government بگرێتەوە، هەروەها ئەوەشی بە كۆی چالاكییەكانی كۆمەڵگەوە Whole of Society پەیوەستن. بنچینەی دووەم جەخت لەسەر شێواز دەكاتەوە، كە دەبێ ئەو گشتگیرییەی دیدگایە لەخۆبگرێت و لەسەر ئەرزی واقیع رەهەندەكانی شیبكاتەوە، هەروەها بزانێت ئەو ئەولەویاتانەی كە پێویستن لەگەڵ سرووشتیی دەوڵەتی خاوەن ستراتیجییەت دەگونجێت. پاشان بنچینەی سێیەم دێت، كە داوای شەراكەتی گشتگیر بۆ هەموو خاوەن بەرژەوەندییەكان دەكات، لەگەڵ دیاریكردنی پێداویستی و بەرپرسیارێتیی هەریەك لەوان.

گۆڕینی رەفتاری خاوەن بەرژەوەندییەكان

بنچینەی چوارەمی بایەخ بە خۆشگوزەرانیی ئابووری و كۆمەڵگە دەدات، بە جۆرێك كە رای وایە ئەو سوودەی جیهانی سایبرانی بە جیهانی مادی دەیبەخشێت، ئـامـرازێـكی گـرنـگـ بــە پـتـەوكــردنـی گەشەپێدانی بەردەوام Sustainable Development دەدات و گشتگیریی كۆمەڵایەتی Social Inclusiveness كارا دەكات. بەڵام ئەمە تەنیا لە سایەی پارێزگاریی پێویستی ئەو حاڵەتەی دەخوازرێت دەستەبەر دەبێت، ئەمەش ئەوەیە كە دەبێ ئەو ستراتیجییەتە لەبەرچاوی بگرێت. بنچینەی پێنجەم پێداگیریی دەكات لەسەر زەرورەتی گونجاویی ستراتیجییەتەکە لەگەڵ پرنسیپەكانی مافەكانی مرۆڤ. بنچینەی شەشەم، رای وایە كە دەبێ ستراتیجیەت بە كارایی پێداویستییەكانی ئیدارەدانی مەترسییەكان دابین بكات، وێڕای كاراكردنی توانای چالاكییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان Risk Management تا خۆیان بگونجێنن.
بنچینەی حەوتەمی جەخت لەسەر پێویستیی ستراتجییەت بە گۆڕینی رەفتاری خاوەن بەرژەوەندییەكان دەکاتەوە، تا لەگەڵ پێداویستییەكانی پارێزگاریكردنەكەدا بگونجێت. لەم بوارەدا داوا لە حكومەت دەكرێت كە بەرپرسە لە جێبەجێكردنی ستراتیجییەتەكە ئامرازی پێویست بۆ دەستەبەركردنی بەكاربهێنێت. ئەو ئامرازانەش ئەمانە دەگرێتەوە: (یاسا، سیستم، پێوەری هونەری، هاندان، بەرنامەی هوشیاری و راهێنان و هیتر). 

بونیاتنانی  مەنزومەیەكی دیجیتاڵی

بنچینەی هەشتەمی پێداگیریی لەسەر زەرورەتی پەیوەستبوونی ستراتیجییەت بە ئیدارەی باڵای حكومەتەوە دەكات، تا سەركردایەتی Leadership گونجاوی بۆ دیاری بكرێت، هەموو پێداویستییەكانی لە دەرامەتی Resources مرۆیی و دارایی و مادی بۆ زامن دەكرێت. بنچینەی نۆیەمی بایەخ بە پێویستیی ستراتیجییەتەکە دەدات بە

بونیاتنانی مەنزومەیەكی دیجیتاڵیی Digital Ecosystem متمانەدار، هەروەها بوونی هاوكاریی لە نێوان هەموو سوودمەندانیدا، بەوەی هەموو تاك و دامەزراوەكانی كار و لایەنە حكومییەكان بگرێتەوە.
دێینە سەر ئەو مومارەسانەی كە بەڵگەنامەكە لەبارەی چۆنێتی مامەڵەكردن لەگەڵ ستراتیجییەكەدا دەیخاتەڕوو، ئەو حەوت بوارەی كردوونیەتە ئامانج. 
بواری یەكەم حەوكەمەیە Governance، ئەو مومارەسانەی دەبێ لەو چوارچێوەیەدا جێبەجێ بكرێن: پشتیوانی تەواو و دەرامەتی پێویست بۆ ستراتیجییەتەكە دابین دەكات، دانانی دەستەیەكی بەرپرس بۆ ستراتیجییەتەكە كە كارامە بن، دووپاتكردنەوەی بوونی هاوكاریی لەگەڵ لایەنە حكومی و كەرتەكانی تردا، دیاریكردنی هەنگاوەكانی جێبەجێكردنی ستراتیجییەتەكە.

وەڵامدانەوەی رووداوە سایبرانییەكان

بواری دووەم، ئیدارەدانی مەترسییەكانی ئاسایشی سایبرانییە لەسەر ئاستی نیشتمانی، ئەو مومارەسانەی لێرەدا پێویستن ئەمانەن: دیاریكردنی شێوازی گشتی و میتۆدی هاوبەشە بۆ ئەو ئیدارەیە، دیاریكردنی تایبەتمەندییەكانی ئەو مەترسییانەی لە كەرتە هەمەجۆرەكاندا هەیە، هەروەها داڕشتنی سیاسەتی خۆپارێزی لەو مەترسییە هەمەجۆرانەی دێنەپێش.
بواری سێیەم، خۆسازدانە بۆ رووبەڕووبوونی مەترسییەكان و خۆگونجاندنە لەگەڵ بەرەنگارییاندا Preparedness & Resilience، ئەم مومارەسانە دەگرێتەخۆی: بونیاتنانی توانای پێویست بۆ وەڵامدانەوەی رووداوە سایبرانییەكان Cyber Incident، داڕشتنی پلانی كتوپڕ Contingency Plans، بەهێزكردنی شەراكەت لە زانیاریی ئەمنیدا، هەروەها ئەنجامدانی تاقیكردنەوەی ئەمنی. بواری چوارەم، بایەخ بە بونیادی ناجێگیریی و خزمەتگوزاریی بنچینەیی دەدات.

كاروباری تاوانەكانی سایبرانی

بواری پێنجەم، بایەخ بە هۆشیاركردنەوەی مرۆڤ Awareness و بونیاتنانی توانا مرۆییەكان  Human Capabilities دەدات، ئەو مومارەسانەی بۆ ئەم بوارە پێویستن، ئەمانە دەگرێتەوە: داڕشتنی میتۆدی گونجاو، بەرزكردنەوەی ئاستی هوشیاری، راهێنان و هاندان، كاراكردنی توێژینەوەی زانستی و داهێنان لە پرسەكانی ئاسایشی سایبرانی و ئەوانەشی پێوەی پەیوەستن. بواری شەشەم، پێداگیریی لەسەر لایەنی یاسایی و رێكخستن Legislation & Regulations دەكاتەوە، كە ئەمانە دەگرێتەوە: كاروباری تاوانەكانی سایبرانی، مافی پارێزگاری، پابەندبوونی پێویست، رێوشوێنی مامەڵەكردنی نێوان خاوەن بەرژەوەندییەكان، پشتیوانیكردنی هاوكاریی یاسای نێودەوڵەتی.
بواری حەوتەم، هاوكاریی نێودەوڵەتییە كە ئەم مومارەسانە دەگرێتەوە: بایەخدانی هاوبەش بە ئاسایشی سایبرانی وەك ئەولەوییەتێكی جیهانی، بەشداریكردن لەو گفتوگۆ و سەكۆ و كۆنگرە نێودەوڵەتییانەی كە لەوبارەوە بەڕێوەدەچن، دووپاتكردنەوەی هاوكاری و كاری هاوبەش چ رەسمی بێت یان ناڕەسمی لەو پرسانەی پێوەی پەیوەستن.

* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان