نەوت و وزەی کوردستان دوای بڕیارەکەی دادگای فەرەنسا

ئامادەکردن و داڕشتنەوەی:  جەمال ئارێز

سێیەم : بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتیی فەرەنسا
لێکەوتەکانی بڕیارەکەی دادگای پاریس 
بڕیارەکەی دادگای پاریس بۆمبێک بوو ئەمریکا تەقاندیەوە بۆ گێڕانەوەی هەژموونی خۆی و راگرتنی هاوسەنگی بەم شێوەیە:
1- لێدانی ئەردۆغان و حکومەتەکەی کە لەبەردەم هەڵبژاردندایە و دەیەوێت ئۆپۆزسیۆنی تورکیا و کورد بەهێزبکات.
2- بەهێزکردنەوەی عیراق بەرامبەر تورکیا لە کێشەی نەوت و ئاو و ئاسایشی سنوور.
3- بەهێزکردنی عیراق وەک کارەکتەرێکی بەهێز لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەدژی بەرەی چینك روسیا، ئێران، سعودیە و تورکیا.
-4لاوازکردنی بەرەی تورکیا- پارتی و بەهێزکردنی بەرەی یەکێتی و هێزەکانی سوریای دیموکرات لە رۆژئاوای کوردستان.

ئەمریکا بەم شێوەیە ئامانجەکەی پێکا:
1-عیراق سکاڵاکەی لە تورکیا بردەوە و ئێستا لە پێگەی بەهێزیدایە، کارتی بەهێز کەوتە دەست ئۆپۆزسیۆنی تورکیا بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردن و زیانی ئابووری گەورە بەر تورکیا کەوت و کەوتە ژێر بژاردنی قەرزی ئێستا و ئایندەوە.
2- هاوسەنگیی هێزی لە کوردستان گەڕاندەوە لەنێوان یەکێتی و پارتی کە پرۆسەی سیاسی و حکومڕانی گەیشتە دۆخی بنبەست دوای چەندین هەوڵی ئەمریکا و نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ چارەسەرکردنی.
ئێستا کارتی نەوت و ئابووری لە دەستی پارتیدا نەماو درایەوە عیراق و لەمەودوا لە چوارچێوەی یاسای بودجەدا داهات بە هاوسەنگی دێتەوە بۆ کوردستان و بەمەش ئاو کرا بەو ئاگرەی کە خەریک بوو لە کوردستان بکەوێتەوە لەنێوان یەکێتی و پارتیدا.
3- ئەمریکا جڵەوەی سیاسی گەڕاندەوە دەستی خۆی و بەرەکەی خۆی پێ بەهێزکردەوە یەکێتی، عیراق، هێزەکانی سوریای دیموکرات.
هۆکاری گەمارۆ و موشەکبارانی فڕۆکەخانەی سلێمانی چییە؟
تورکیا بۆ تۆڵەکردنەوە لەو شکست و زیانە ئابووری و سیاسییە لە ئەنجامی بڕیارەکەی دادگای پاریس، دەیەوێت تۆڵەی خۆی لە یەکێتی بکاتەوە کە ئێستا لە بەرەیەکی بەهێزی ئەوروپی ئەمریکیدایە و گرەوەکەی لە تورکیا و پارتی بردەوە و هەروەها لە پێگەی بەهێزی خۆیەوە خۆی بە خاوەنی دۆزی هەرچوار پارچەی کوردستان دەزانێت.
هۆکاری ڕادەستکردنەوەی نەوت بە بەغدا ئەوەیە کە چین، روسیا، ئێران، سعودیە، تورکیا، سوریا، پارتی بەهۆی بۆریی نەوت و گرێبەستی  50 ساڵەی تورکیاوە لەسەر ئەو بەرەیە حسابکراوە .ئەمریکا بۆیە ئەوەی کرد چونکە پێیوایە پلانی ئەو بەرەیە دەرکردنی ئەمریکا و ئەوروپایە بە خۆیان و کۆمپانیاکانیانەوە.
ئەمە جەنگێکی گەورەیە و درێژکراوەی جەنگی ئۆکرانیایە و لووتکەی جەنگەکەش دەستبردنە بۆ نەوت بە فرۆشتنی لە دۆلارەوە بۆ دراوێکی دیکە.
بەلاڕێدابردنی دۆسێی نەوتی کوردستان
لە ساڵی 2005 ەوە کورد لە ململانێدایە لە بەغدا لەسەر دۆسێی نەوتی کوردستان و بەغدا ئامادە نەبوو مادەکانی دەستوری تایبەت بە نەوت جێبەجێ بکات و دواجار سەرۆک مام جەلال رایگەیاند کە هەرێمی کوردستان نەوت دەفرۆشێت تا ئەوکاتەی یاسای نەوت و غازی فیدراڵی دەردەکرێت و داهاتی ئەم نەوتە بۆ گەلانی عیراقە بە کورد و عەرەبەوە لە چوارچێوەی بودجەی فیدراڵیدا، بەڵام دوای دوورکەوتنەوەی سەرۆک مام جەلال ئەم رێڕەوە تێکچوو و لە ساڵی 2014 دا بڕیاری بەسەربەخۆ فرۆشتنی نەوت لەلایەن هەرێمەوە درا و هەرێم دوور لە عیراق نەوتەکەی فرۆشت، وەک پسپۆڕێک پشتیوانی هەموو هەنگاوەکان بووم جگە لە چارەنووسی داهاتی نەوت کە بۆ خەڵکی کوردستان نەبوو و گەیاندینی بەم رۆژە.
بەغدا و ئەنقەرە و بڕیاری دادگا
بەغداد سکاڵای لەسەر تورکیا تۆمارکرد بەوەی نەوتی هەرێم دەفرۆشێت و لەگرێبەستەکەی ساڵی 1973 لایداوە دواجار دادگای ناوبژیوانی ژووری بازرگانی فەرەنسا بڕیاریدا بە گەڕاندنەوەی ئەم مافە بۆ عیراق و تورکیاش بەبێ دەنگی رازیبوو و پشتی کردە گرێبەستە 50  ساڵییەکەی لەگەڵ پارتی و دواجار نەوتی هەرێم لە رۆژی 23/3/2023 راگیرا و دانوستاندنی نێوان هەرێم و بەغدا دەستیپێکردەوە و هەرێمیش بڕیارەکەی دادگای پاریس جێبەجێدەکات و نەوتەکەی رادەستی کۆمپانیای سۆمۆ دەکات و داهاتەکەش دەخرێتە ژێر چاودێریی حکومەتی فیدراڵییەوە لە چوارچێوەی بودجەی عیراق.
زیانەکانی نۆ ساڵی رابردوو 
-109 ملیار دۆلار کە لەبەغداوە نەهاتووە بۆ هەرێم.
-هەرێم 32 ملیار دۆلار قەرزار بوو.
ـ1.5 ملیار بەرمیل نەوتی هەرێم بەتاڵان برا .
-هەرێم تووشی قەیرانی دارایی بوو، پڕۆژەکان هەموویان شکستیان خوارد.
-بەهۆی کۆچ و رووداوەکانی رێگاوبانەوە هەزاران هاووڵاتی بوونە قوربانی، هەزاران دەرچووی زانکۆ و پەیمانگەکان بێکاربوون، هەژاری و قاتوقڕی و سەدان قەیرانی تری وەک سووتەمەنی، هەڵاوسان و گرانی و بێکاری.
ئەنجام 
ئەمڕۆ مافی فرۆشتنی نەوتی کوردستان لە حکومەتی هەرێمەوە دەگوازرێتەوە بۆ کۆمپانیای سۆمۆی عیراق و جێبەجێکردنی مادە و بڕگەکانی دەستوور هێشتا لە سەرەتادایە و خەبات و تێکۆشانی گەورەی هەموو حزبەکان و جەماوەری کوردستانی دەوێت کە بەغدا و پێگەی سەرۆک کۆمار و داگای فیدراڵی بکەینە ئامراز و هێزی بەدەستهێنانی ئەو مافانە لەگەڵ پشتیوانیی دۆستەکانمان لە دەرەوە و ناوەوە.
دوای ئەوە کورد چی بکات؟
رێکەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا دەبێت لە چوارچێوەی دەستوور و بەم شێوەی خوارەوە بێت:
یەکەم : بەکارهینانی کارتی دەستوور:
1- داننانی بەغدا بە هاوبەشێتی راستەقینەی کورد لە بەڕێوەبردنی نەوت نەک جێگر و هاوکار و راوێژکار و رێکخەر و سەرپەرشتیکار.
2- بەپێی مادەی 112 بڕگەی یەکەم یاسای نەوت و غازی فیدراڵی دەربکرێت و هاوبەشی راستەقینەی تێدا دیاریبکرێت.
3- یاسای دابەشکردنی داهاتەکانی نەوت و غاز دەربکرێت و پشکی کوردی تێدا دیاریبکرێت.
4- سەرژمێریی دانیشتوان لە عیراق بکرێت و رێژەی دانیشتوانی کوردستان دیاریبکرێت و لە چوارچێوەی یاسای بودجەدا جێگیربکرێت.
5- هەر بەپێی بڕگەی یەکی مادەی 112 لە یاسای بودجە بە بڕێکی دیاریکراو بۆ ماوەیەکی دیاریکراو قەرەبووی ئەو زیانانەی کوردستان بکرێتەوە کە رژێمی بەعس بە کوردی گەیاندووە.
6 - پێکهاتەی وەزارەتی نەوتی عیراق و کۆمپانیای سۆمۆ بگۆڕرێت و پشکی کوردی تێدا دیاربکرێت کە بەشێوەیەک بێت بتوانێت بەرگریی لە مافی کورد بکات، نەک لە پەرواێزدابێت.
7- بەپێی مادەی 105 ی دەستوور دەستەی سەربەخۆی کۆکردنەوە و دابەشکردنی داهاتەکانی فیدراڵی دابمەزرێت و بە دادپەروەری داهاتەکان دابەشبکات.
8- ئەنجومەنی فیدراڵی بۆ نەوت و غاز دابمەزرێت و رەچاوی هاوبەشیی راستەقینە بکرێت، یان کورد مافی ڤیتۆی هەبێت یان هاو سەنگی لە بڕیارەکاندا رابگیرێت بە یاسا.
9- بەپێی بڕگەی دووەم لە مادەی 112 دەبێت وەبەرهێنان لە ئایندەدا بەشێوەی یەکسان و هاوبەشی راستەقینە بێت لەنێوان هەردوولا.
دووەم : کارتی دەسەڵاتی سەرۆک کۆمار 
سێیەم : کارتی دادگای فیدراڵی عیراق 
ئەم دادگایە دەتوانیت هەر یاسا و بڕیارێک دژی هەرێمی کوردستان دەربچێت و نادەستووری بێت، هەڵیبوەشێنێتەوە و حکومەت و پەرلەمانی عیراق پابەند بکات بە جێبەجێکردنی مادەکانی دەستوور ئەگەر کورد سکاڵا تۆماربکات.
چوارەم: کارتی فاکتەری هەرێمایەتی  و نێودەوڵەتی.
1- رۆڵی ئەمریکا 
هەر لە چەسپاندنی مافی کورد لە دەستوورەوە هەتا ئێستا ئەمریکا رۆڵی پاراستن و یەکلاکەرەوەی هەبووە، ئەگەر رۆڵی ئەمریکا نەبوایە و بەرگریی نەکردایە، نەک نەوت تەنانەت هەرێمەکەشمان نەدەما.
ئەم بڕیارەی ئێستاش دەرچوو لە سەردەمی عادل عەبدلمەهەدیدا عیراق ویستی کۆتایی پێبهێنێت، بەڵام ترەمپ نەیهێشت، دەرچوونشی لە ئێستادا هەر بە پشتیوانیی ئەمریکا بوو بە قازانجی گەورە بۆ خەڵکی هەرێم دەگەڕێتەوە.
2- رۆڵی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان
ئەو کۆمپانیایانەی نەوت کە لە هەرێمن، لە جیهاندا خاوەنی پێگەی سیاسی و ئابووری و دیپلۆماسین و کەسانی بڕیاربەدەست لە پشتیانەوەیە و رۆڵی یەکلاکەرەوەیان هەیە لە بڕیارەکان ئەوەتا ئێستا گوشارەکانیان لەسەر هەرێم و عیراق جێگەی خۆی گرت بۆ رێکەوتن و بەغداش بەهیچ شێوەیەک توانای هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەکانیانی نییە.
3- مافی هەرێمەکان لە دەوڵەتە فیدراڵییەکاندا و یاسا و رێسا نێودەوڵەتییەکانی تایبەت بە بەشداریی هەرێمەکان لە سوودوەرگرتن لە سامانی سروشتیان پشتیوانییەکی گەورەیە بۆ هەرێم.
مافی هەرێمی کوردستان 
لە خاوەندارێتی نەوت و غازدا:
لێرەدا شیکارییەکی ورد دەکەین بۆ مافی هەرێم لە خاوەندارێتی نەوت و غازدا کە بەم شێوەیەیە: 
یەکەم -ئاینی پیرۆزی ئیسلام دانی بە خاوەندارێتی و سوود وەرگرتنی هەموو دروستکراوەکانی خودای گەورەدا ناوە لە ژێر زەوی سەر زەوەی و بۆ ئەوە دروستیکردووە تا مرۆڤ سوودیان لێببینێت. 
دووەم : مادەی 111ی دەستووری عیراقی ساڵی 2005 دەڵێت: گەلانی عیراق لە هەموو هەرێمەکان و پارێزگاکاندا خاوەندارێتی نەوت و غاز دەکەن بەبێ جیاوازی.
ـ مادەی112 ی دەستوور بڕگەی یەکەم بەهەمان شێوە بەڕێوەبردنی ئەو کێڵگانە کە هەبوون دەبێت ناوەند لەگەڵ هەرێم و پارێزگاکاندا بەڕێوی ببات و لە رێگەی پەرلەمانی عیراقەوە یاسای بۆ دەربکرێت و لە هەمان کاتدا دەبێت بڕێک لە داهاتی نەوت بۆ ماوەیەک بدرێت بەو هەرێمانەی کە بەعس زیانی پێ گەیاندوون. لەم بڕگەیەدا بەهەمان شێوە بەغدا دەبێت لەگەڵ هەرێمەکاندا نەوت بەڕێوە ببات و یاسای بۆ دەربکات، بەڵام بەغدا بۆئەوەی مافی هەرێم نەدات، ئامادە نییە یاسا دەربکات و کار بە یاسای سەردەمی بەعس ژمارە 84 ی ساڵی 1985دەکات کە ناوی یاسای پارێزگارییە لە هایدرۆکاربۆنات.
بڕگەی دووەمی هەمان مادە دەربارەی ئەو کێڵگە نەوتییانەی کە لە دوای رێکەوتی جێبەجێکردنی دەستوور دەدۆزرێنەوە لەلایەن هەرێمەکانەوە بەڕێوەدەبرێن.
دەستووری هەمیشەی عیراق لە مادەی 115دا دەڵێت لەکاتی دروستبوونی کێشە لەنێوان هەرێم و ناوەنددا یاسای هەرێمەکان لەبەرچاو دەگیرێت و کاری پێدەکرێت بەمەرجێک ئەو کێشەیە لە چوارچێوەی مادەی 110ی دەستووردا نەبێت. نەوت و غازیش لە چوارچێوەی مادەی 110دا نییە و دەسەڵاتی رەهای ناوەند نییە و بە شێوازێکی تایبەت دەسەڵاتەکانی دیاریکردووە. هەروەها مادەی 121 ی دەستوور مافی بە هەرێم داوە دەستوور و یاسا بۆخۆی دەربکات بە مەرجێک پێچەوانەی مادەکانی دەستووری فیدراڵی نەبێت.
سێیەم ـ مافی هەرێم بەپێی بڕیارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان 
بڕیاری (1803) ی نەتەوەیەکگرتوەکان کە لە 14/12/1962  (سەروەریی هەمیشەیی گەلانی بەسەر سامانە سروشتییەکەیاندا پەسەندکردووە) ئێمەش وەک گەلی کورد لە هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی ئەم بڕیارەدا دەتوانین خاوەندارێتی نەوت و غاز بکەین.
هەروەها کۆمەڵێک بڕیاری تری نەتەوە یەکگرتووەکان هەمان مافیان بۆ گەلان سەلماندووە لەوانە بڕیارەکانی (2158 ی ساڵی1966 ، 2692ی ساڵی 1970 ، 3016 ی ساڵی 1972، 3171ی ساڵی 1973، 1321 ساڵی1974 .
هەروەها لە بڕگەی دووەم مادەی یەکەم لە بەشی یەکەمی پەیماننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافی ئابووری ، کۆمەڵایەتی، رۆشنبیری رێکەوتی 16/12/1966دا دەڵێت ( هەموو گەلان هەوڵدەدەن بۆ ئامانجێک کە سەربەستانە دەتوانن خاوەندارێتی داهات و سامانی سروشتیی خۆیان بکەن.
چوارەم : رێکخستنی خاوەندارێتی سامانی نەوت لە دەوڵەتە فیدراڵییەکاندا
بە مەبەستی زیاتر ئاشنابوون بە مافی هەرێمەکان لە دەوڵەتە فیدراڵییەکانی بەرهەمهێنی نەوت، وڵاتانی ئەمریکا، کەنەدا، ئیمارات وەک نموونە دەهێنینەوە و بەراوردی دەکەین بەم شێوەیە :
اـە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا 
 لە ئەمریکا دۆخێکی تایبەت بە نەوت هەیە، چونکە دەستووری ئەمریکا لە ساڵی 1787 نووسراوە و لەو کاتەدا نەوت نەدۆزراوەتەوە و لەساڵی 1859 واتە پاش پاش 72 ساڵ نەوت دۆزراوەتەوە و سامانی سروشتی نەوت و غاز لە دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیدا نییە و لە دەسەڵاتی هەرێمەکاندایە.
خاوەندارێتی نەوت و غاز دەگەڕێتەوە بۆ تاک و کۆمپانیاکان و هۆزە هیندییەکان و هەرکەسێک خاوەنی هەر زەویەک بێت، بەشێوەی ستوونی چی لەژێر زەویدابێت هی خاوەن زەوییەکەیە.
ئەو نەوتەش کە دەکەوێتە سنووری ئاویی هەر ویلایەتێکەوە، حکومەتی هەرێمەکە خاوەندارێتی دەکات. لە هەندێک ویلایەتی تر خاوەندارێتی دەگەڕێتەوە بۆ هەموو دانیشتوانی هەرێمەکە.

ب - خاوەندارێتی سامانی نەوت لە کەنەدا
کەنەدا دەوڵەتێکی فیدراڵی خاوەندارێتی دەستووریە، پێکهاتووە لە 10 کانتۆن و سێ هەرێم، دەوڵەتێکی بەرهەمهێنی نەوتە، لە کەنەدا مافی خاوەندارێتی و بەڕێوەبردنی نەوت و غاز دراوە بە هەرێمەکان.
بەپێی مادەی ( 109) ی دەستووری کەندا هەموارکراوی ساڵی 1867 کە دەڵێت هەموو زەوی و سامانی کانزایی و سروشتی خاوەندارێتی یەکەی دەگەڕێتەوە بۆ هەرێمەکان.
ج - خاوەندارێتی سامانی نەوت لە ئیمارات:
دەستوری ئیمارات ساڵی 1971  مافی خاوەندارێتی نەوت و غازی داوە بە میرنشینەکان واتە هەرێمەکان و لە مادەی (23) دا دەڵێت خاوەندارێتی سامان و سەرچاوەی سروشتی لە هەموو میرنشینەکاندا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو میرنشینە بەتایبەتی و گەلەکە بۆ بەرژەوەندیی نیشتمانی بەکاری دەهێنن. بەپێی ئەم مادەیەش حکومەتی ناوەندی ئیمارات ناتوانێت خاوەندارێتی بکات، بەڵکو بۆ میرنشینەکانە.
9-  مادەی 114: 
پەیوەستە بە بەڕێوەبردنی داهاتی گومرگ و دەسەڵاتێکی هاوبەشە و پێویستە بەپشت بەستن بە بڕگەی یەکەمی ئەم یاسایە، پەرلەمانی عیراق یاسای بەڕێوەبردنی گومرگ دەربکات، تا ئێستاش دەرینەکردووە و دەیەوێت بە رێکەوتن نەک دەستوور رێک بکەوێت تا هەرکات بیەوێت پاشگەزببێتەوە بەهەمان شێوە بۆ دۆسێی نەوتیش.
10- مادەی 140: 
تایبەتە بە چارەسەرکردنی نیوەی خاکی دابڕێنراوی کوردستان و گەڕانەوەی بۆ سەر هەرێمی کوردستان، کوردێک نییە ئەوە نەزانێت چی بەسەر ئەم مادەیەدا هێنراوە و ئامادەنەبوو بەغدا جێبەجێی بکات.
چۆن دەتوانین لە ئێستا و ئایندەدا سوود لە کارتی غاز بۆ بەدەستهێنانی مافی چارەنووس و پاراستنی قەوارەی هەرێم وەربگرین؟
هەرێمی کوردستان خاوەنی 5.7  ترلیۆن مەتر سیجا غازە، لەکۆی هەشت کێڵگەی غاز لە عیراق دوو کێڵگەی لە هەرێمی کوردستاندایە و لە سنووری پارێزگای سێمانیدایە، ئەمە یەدەگێکی گەورە و کارتێکی بەهێزە.
کورد چۆن دەتوانێت  سوود لەم کارتە بەهێزە وەربگرێت؟
دوای هاتنە سەر حوکمی دیموکراتەکان بە سەرۆکایەتی جۆ بایدن لە ئەمریکا هەوڵی جێبەجێکردنی پلانەکەی دا بۆ کۆتاییهێنان بە بەکارهێنانی نەوت وەک وزە و رووکردنە وزەی نوێ لە خۆر و باوە و لەهەمان کاتدا غازی سروشتیش وەک وزەیەکی پاک و دۆستی ژینگە.
لەلایەکی ترەوە وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا پێویستیان بە وزە هەیە بەتایبەت و لەوڵاتی روسیای دەکڕن، ئەم غازەی روسیا بۆتە هۆی دروستبوونی کێشەی ئابووری و سیاسی بۆ ئەوروپا، چونکە روسیا دەتوانێت هەژموونی خۆی زیاتر بکات بەسەریاندا، ئەمە مەترسیدارە بۆ ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بەتایبەتی ئەوروپا، دەبێت دەریچەیەک بدۆزنەوە بۆ رزگاربوون لە روسیا.
 جێگرەوەی ئەوروپا بۆ رزگاربوون لە روسیا و دابینکردنی غازی پێویست کوێیە؟
بە بۆچونی بەندە غازی باشووری کوردستان، باشترین بژاردەیە بۆ ئەوروپا، بەڵام بۆ هەرێم مەترسیدارە لەم کاتەدا بەبێ دەستەبەرییەکی بەهێز و گرنگییەکەی بۆ ئەوروپا لەبەر ئەم هۆکارانە :
یەکەم: غازی کوردستان نزیکترین وزە و جوگرافیایە لە ئەوروپاوە کە دوورییەکەی حەوت هەزار کیلۆمەترە و بەئاسانی دەگات.
دووەم: هەرێمی کوردستان بەهیچ شێوەیەک لە ئایندەدا نابێتە جێگەی مەترسی بۆسەر ئەوروپا و کێشە بۆ ئەوروپا دروست ناکات.
ئەنجام 
عیراق:
بەپێی شیکردنەوەکەی سەروەمان گەیشتینە ئەو ئەنجامەی کە حکومەتی ناوەندی نە لەڕابردوو نە لە ئێستا و نە لە داهاتوودا باوەڕی بە هاوبەشێتی راستەقینەی بەڕێوەبردنی دەسەڵات لەگەڵ کورددا نییە و ئاشکرایە ئەو دەستوورە هەمیشەییەش بە دەستووری خۆیان نازانن و بە سەپێنراوی دەزانن و لە ماوەی 15 ساڵی رابردوودا یەک مادەیان جێبەجێ نەکردووە و رێگریان کردووە هەر کاتێکیش پێویستی کردبێت لە پەرلەمان بە زۆرینە یاسایان تێپەڕاندووە و لە دەرەوەش سوپا و حەشدی شەعبیان بەکارهێناوە .
لە ماوەی رابردوو لە سەرەتا لەبەر بێهێزی و پاشان لەژێر گوشاری ئەمریکا و هەندێک جاریش بۆ راگرتنی باڵانسی هێزی دەسەڵاتدارەکانیان لە بەغدا هاوکاریی کاتیی کوردیان کردووە و هەرکات ئامانجەکەیان بەدیهێنابێت، چونەتەوە سەر پلێتی راسەقینەی خۆیان.
بەغداد ئێستا دوور لە دەستوور یاریەکی جوان دەکات لە رێگەی رێکەوتنی کاتییەوە مامەڵە لەگەڵ کورددا دەکات وەک تاکتیک ئیدارەی کورد دەدەن و هەرکاتێکیش بیانەوێت لە رێکەوتنەکە پاشگەز دەبنەوە، چونکە پشتیوانیی دەستووری و یاسایی نییە، لە ستراتیجیشدا کار بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەستوور دەکەن بە هەر رێگەیەک بۆیان بگونجێت.
هەرێمی کوردستان :
هەرێمی کوردستان پێویستە لەو راستیانەی سەرەوە باش تێبگات کە پلانی بەغدا چی بۆ ئایندەی هەرێمی کوردستان کە جارێکی تر خستنەوە ژێردەستی هەرێمی کوردستانە بۆ بەغدا.
لەبەرئەوەی رۆڵی کورد لە بەغدا ئێستا زۆر لاوازە بە بەڵگەی ئەوەی لە پەرلەمان هەموو یاساکان بە زۆرینە دەسەپێنن بەسەر کورددا، لە حکومەت کورد هیچی پێناکرێت، لە سەرۆکایەتی کۆماریش کە سەرۆکی کۆمار پارێزەری دەستوورە و پێویستە هەوڵی جێبەجێکردنی ئەو دەستوورە بدات و پارێزگاری لە مافی هەموو گەلانی عیراق بکات، بەڵام ئاستەنگ دروست دەکەن بۆ سەرۆک کۆمار تا وەک پێویست ئەرکەکەی خۆی جێبەجێ بکات، تاکە رێگریش لەوەی ناتوانن هەموو شتێک بە ئارەزووی خۆیان بسەپێنن کۆمەڵێک فاکتەری ناوخۆیی و دەرەکییە. بۆیە هەر رێکەوتنێک لە دەرەوەی دەستوورەوە بکرێت و بە یاسا رێکنەخرێت، دەبێتە رێکەوتنێکی لەرزۆک هەر ساتێک بەغدا هەلی بۆ بڕەخسێت پاشگەز دەبێتەوە و کورد دەگەڕێتەوەی خاڵی سفر.
ئەم راپۆرتە لە ئامادەکردنی مافناس رێبوار محەمەد-ە کە بڕوانامەی ماستەری هەیە لەگرێبەستی نەوت و غازدا و راوێژکاری راگەیاندنی ی.ن.ک بۆ کاروباری وزە.
لە دوای راپۆرتەکە بەشدارانی مێزگردەکە بەم شێوەیە زانیاریی زیاتریان خستەڕوو: 
میران حسێن: 
بە پشتبەستن بەو داتا و زانیارییانەی بەردەستم، ئەم بۆندەی کە ئێستا کراوە، رێگەخۆشکەرە بۆ بابەتێکی دیکە، کە لە ئایندەیەکی نزیکدا لە عیراقدا سەرهەڵدەدات.
وەفدێکی ئەمریکا بەرلە ماوەیەک هاتن بۆ عیراق و هەرێمیش، کە کەسێکی تایبەتمەند بە بواری وزەیان لەگەڵدابوو، دەمەوێت ئەوە بزانن کە هەوڵێکی چڕ هەیە و حکومەتی عیراق و ئەمریکاش لەسەر خەتن، بۆئەوەی کە بەرهەمهێنانی غازی عیراق بەرزببێتەوە و عیراق ببێت بە یەکێک لە وڵاتە بەرهەمهێنەرەکانی غاز لە جیهاندا، بۆیە مەسەلەکە تەنها نەوت نییە.
بەهەموو پێوەرەکان و ئەو داتایانەی کە بڵاوبوونەتەوە، لە 2050 وە لێڤڵی نرخی نەوتی خاو لە بازاڕەکانی جیهاندا بەرەو نزمبوونەوە دەڕوات و لەو ساڵەوە نەوت ئەو نرخەی بۆی دیاریکراوە لە نێوان 25 بۆ 30 دۆلاردا دەمێنێتەوە، ئەمەش وا دەکات ئەو تایبەتمەندی و گرنگییەی کە نەوتی خاو هەیەتی لە بازاڕەکانی جیهاندا بەرەو کەمبوونەوە دەچێت، چونکە زۆربەی وڵاتانی پیشەسازی و پێشکەوتوون، بەرەو غاز دەڕۆن، چونکە نەوت تەنها لایەنە پیشەسازییەکەی دەمێنێتەوە، نەک وەک توخمێکی سەرەکیی وزە، واتە شیدەکرێتەوە بۆ ئەو پیشەسازییانەی کە پشت بە نەوت دەبەستن، لە بابەتی پلاستیک و مادەکانی پاککەرەوەو...هتد.
بۆیە پێموایە ئەمە رێگەخۆشکەر دەبێت و ئەمریکاش کار لەسەر ئەوە دەکات کە عیراق ببێتە وڵاتێکی گەورەی بەرهەمهێنی غاز. چونکە عیراق ریزبەندییەکەی (6 بۆ 10)یە، لە ریزبەندیی وڵاتە هەرە بەهێزەکانی غازی سروشتی لەئاستی جیهاندا، خۆشبەختانەش ئەگەرچی تائێستا ئاستەکەی رووماڵ نەکراوە، بەڵام ئەوەی هەیە لە دوو پارێزگادایە، یەکێکیان لە کەرکوکە، دووەمیان لە رومادی-یە، دوو جۆر غازیشمان هەیە، جۆرێکیان راکێشراوە (مسحب) و ئەویتریان ئەوەیە کە کێڵگەیە، کە ئەمەش وا دەکات عیراق بەرەو غاز بڕوات.
جگەلەوەش ئاماژەکان بەو ئاراستەیەن کە هەڵگیرسانی جەنگێکی لە ئانوساتدا لە ئارادایە، جا ئیتر ئێرانە یان ئیسرائیلە، گرنگ ئەوەیە ئاماژەکان بەو ئاراستەیەن، بۆیە جۆرێک لە هەوڵدان بۆ هێورکردنەوەی دۆخی عیراق لە ئارادایە، چ بۆ ئامادەکاری بۆ ئەو جەنگە، چ بۆئەوەی عیراق جۆرێک لە سەقامگیریی پێوەدیاربێت و ببێتە یەکێک لە سەرچاوەکانی غازی سروشتی لە جیهاندا.
ئەوەی ئاگاداری پەرچەکرداری حکومەت و سەرۆکایەتی هەرێمیش بووبێت لەدوای بڕیاری دادگای پاریس، پەرچەکردارێکی ئەوتۆیان نەبوو، کە ئەمەش مایەی پرسیارە، بۆیە بەگوێرەی رای زۆرێک لە شرۆڤەکاران و بە بۆچوونی منیش پێشتر جۆرێک لە لێکتێگەیشتن کراوە لەسەر ئەو پرسە.
سەبارەت بە کشانەوەی کۆمپانیای بریتش پترۆلیۆم-یش، ئەو کۆمپانیایە هەرخۆی لە کەرکوک کشایەوە و ئیکسۆن مۆبێلیش کشاوەتەوە و رادەستی حکومەتی عیراقیش کراوەتەوە، کە بەشێکی پەیوەستە بە دۆخی سیاسی و ئەمنیی کەرکوکەوە.
بۆیە دووبارە تەئکید دەکەمەوە کە بابەتەکە نەوت نییە، بەڵکو غازە و هەوڵێکی زۆر چڕیش هەیە کە ئەمریکا نەک لەسەر ئاستی عیراق، بەڵکو هەموو ئەو وڵاتانە هانبدات بۆئەوەی کە غازێکی زۆر بەرهەم بهێنن بۆئەوەی پێداوستییەکانی ئەمریکا و ئەوروپا لە غاز پڕبکەنەوە، چونکە ئەو زیادبوونی نرخی نەوتی خاوەی کە لەبازاڕەکانی جیهاندا هەیە، هۆکارەکەی ئەوەیە کە ئەوروپا بە شێوەیەکی کاتی نەک ستراتیژی دەستیکردۆتەوە بە بەکارهێنانی نەوتی خاو، چونکە ئەگەر لە داهاتوودا پێداویستییەکانی پڕبکاتەوە لە غازی عیراق یان ئیسرائیل، یان لە قەتەرەوە بۆی بێت، ئەوا دووبارە روودەکاتەوە غاز.
دوا قسەم لەم بابەتە ئەوەیە کە بۆرییەکی غاز هەیە کە غازی سعودیە و قەتەر، بەتایبەتیش قەتەر، دەبرێت بۆ بەسرە و لە بەسرەشەوە هەناردەی تورکیا و لەوێشەوە بۆ ئەوروپا دەکرێت. ئەمە پڕۆژەیەکە کە لێکتێگەیشتنی لەسەر کراوە.
د. خەبات محەمەد 
خۆزگە یاسایەک هەیە پێی دەوترێت بەڕێوەبردنی بیرە نەوتەکان لای ئێمەش لە سامانە سروشتییەکان هەبووایە کە لە هەموو جیهاندا هەیە، ئێمە هەموو جارێک نموونەکە بە غازپرۆم دەهێنینەوە، چونکە بەداخەوە نموونەکانمان لەو شوێنانەیە، ئەویش ئەوەیە کە هەر کۆمپانیایەک کە لە کێڵگەیەکدا کاردەکات، پێویستە بڕێکی دیاریکراوی بۆ دەستنیشان بکرێت، بۆ نموونە دەبێت ئەو بەرهەمەی کە لەژێر زەویدا هەیە، تەنها مافی ئەمڕۆ و هی من نییە تا بتوانم لە ماوەی 10 بۆ 20 تا پەنجا ساڵ هەرهەمووی دەربهێنم و بەکاری بهێنم، بۆیە دەبێت دەستنیشانی بکەم، ئەم بڕە هی منە، ئەم بڕەی تر هی نەوەکانی داهاتووە، ئەوی تر هی نەوەکانی داهاتووترە، جا کە من ئێستا هەمووی دەربهێنم، ئەدی لە ساڵەکانی داهاتووتردا چی بکەین؟ 
یەکێک لە سیستمەکانی گرێبەست ئەوەیە کە پێویستە کەسی شارەزا بیکات، بۆ نموونە ئێستا من ئەگەر بمەوێت گرێبەستێکی خانووبەرە بکەم ئەگەری هەیە زیانێکی زۆر بکەم و قۆڵم لە بنا ببڕن، بۆیە دەبێت کەسی شارەزا ئەو کارە بکات، ئەمەی هەیە نەبوونی کەسی شارەزایە لە سیستمی گرێبەستدا وەک ئەم بەڕێزانەی هاوکارم ئاماژەیان پێکرد.
مەرجی یەکەم ئەوەیە کە پێویستە ئەو کۆمپانیا نێودەوڵەتییە پابەندبکرێت بە بڕێکی دیاریکراوەوە، بۆنموونە ئەوەی شیواشۆکمان هەیە کە ملیارێک و 250 ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدابووە، ملیارێک بەرمیل لەژێر زەویدا ماوەتەوە بۆئەوەی سوودی لێ ببینرێت، هۆکارەکەی ئەوەیە بۆنموونە ئێمە تانکی ئاومان هەیە لە سەربان، ئەگەر بێین هەموو بەلوعەکان بە یەکجار بکەینەوە، یائا ئاو دێت بۆ دووشەکە یان بۆسەر سنگ و دەستشۆرەکە کە ئاستەکەیان بەرزترە؟ بێگومان نەخێر، بۆیە دەبێت رەچاوی ئاستەکەی بکرێت، چونکە کە ئەو ئاستەت زۆر دابەزاند و ئەو چۆکەت زۆر دابەزاند کە بەداخەوە زۆربەی کێڵگەکانی کوردستان وەک شیواشۆک، گەرمیان، تاوکە و سارتا، بڕی کەمبوونەوەیان هەیە، هۆکارەکەشی ئەوەیە چۆکەکە زۆر کراوەتەوە، بەو هۆیەشەوە ئەو نەوتەی تێیدایە بەشێکی دێتە دەرەوە و بەشێکی زۆری تێدا دەمێنێتەوە تا شەکەت دەبێت، کە شەکەتیش بوو سوودی لێ نابینرێت.
بۆیە دووبارە دەڵێم خۆزگە سیستم و یاسایەک دەبوو لە کوردستاندا تا رەچاوی ئەو حاڵەتەی بە شێوەیەکی پشپۆڕانە بکردایە.
دانا تەقی: 
لەبارەی غازەوە دەمەوێت زانیاریی ئەوەتان بۆ روون بکەمەوە کە بەزمانی ناستاندارد دەری ببڕم کە رۆژانە ئێمە 1050 تۆن غازی (LPG) مان هەیە، کە ئەم جۆرە کەمێک گرانترە لە ‌غازی ئاسایی، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان تۆنی بە 324 دۆلار دەدات بە کۆمپانیایەکی لۆکاڵی، کە ئەم کۆمپانیایە تەنها دەیگوازێتەوە، بەڵام کۆمپانیاکە لەسەر ئاستی لۆکاڵی تۆنی دەداتەوە بە کارگەی غازەکانی ناوخۆ بە 548 دۆلار، ئەم قازانجە بۆ ئەو کۆمپانیا لۆکاڵییەیە کە بەشێوەی کاش کە سەرەتای گرێبەستەکە دەبێت 30 ملیۆن دۆلار لە دوبەی دابنێت، تا ئەو گرێبەستەت بۆ دەربچێت، بەڵام ئێستا حزبە یان کەسایەتییە، دێت ئەم کۆمپانیا لۆکاڵییە دەگرێت نیوەی لێ وەردەگرێت و ٪10 ی دەداتەوە بە خۆی.
جا بابزانین ئەم کۆمپانیا لۆکاڵییە خۆی چی دەکات، خۆی دەیکات بە دوو بەشەوە، 1050 تۆن بۆ ناوخۆ لە زاخۆوە بۆ کفری 600 تۆنی دەوێت، بەڵام ئەوەی تری چی لێ دێت؟ چونکە دانا غاز ئەگەر نەیکڕیت و ئەمباریشت نەبێت لێی دانێیت هەر لەسەرت ماڵە و بۆ هەر تۆنێک 324 دۆلارت لەسەر حسابە، بەشێکی دەنێردرێتە دەرەوە، ئەو بازرگانییە تۆنێکی دەدرێتە ملیۆنێک و 50 هەزار دینار، بەڵام ئەگەر چاوپێداخشاندنەوە هەبێت، پێموایە یەکێکە لە خاڵە سەرەکییەکان کە مایەی خۆشبەختییە ئەویش ئەوەیە کە دوای ئەو بڕیارەی دادگای پاریس جارێکی تر پێداچوونەوەی هەموو گرێبەستەکە دەکەیت، ئەوکاتە بۆی نییە بە 324 دۆلار بتداتێ و دەستبەجێش بیخاتە گیرفانییەوە، ئەوەی کە بۆ تۆ دەمێنێتەوە ئەوەیە ئەو کۆمپانیا لۆکاڵییە خێرێکت پێ بکات کە ئیشەکەی گرتووە.
ئەمە لە غازدا، لە نەوتیشدا، بەداخەوە ناوچەی ئێمە ناوچەیەکە کە بۆرییەکەی پێدا ناڕوات، سەرەڕای ئەوە بارگرانییەکیشی دروست کردووە، رۆژانە 178 تەنکەر واتە 4000 تۆن نەوت کە ئەوە (تێچوو)ی زیاتری تێدەچێت، بۆنموونە ئێستا یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بڕیاریدا کە نەوتەکەی ئەم ناوچەیە رێڕەوەکەی دەگۆڕێت و دەیدا بە عیراق، ئەوکاتە دەبێت لەجیاتی ئەوەی بە تەنکەر بیبەیت بۆ خورمەڵە، دەبێت بیبەیت بۆ بەسرە، ئەوکاتە تێچووت زیاتر دەبێت، واتە ئێستا تەنکەرێک بە 20 دۆلار دەبرێت بۆ خورمەڵە،  ئەوکاتە بۆ بەسرە دەبێتە 40 دۆلار، کەواتە تێچووەکەی دەبێتە دەبڵ.
من داوام ئەوەیە یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لیژنەیەک لەم کەسە پسپۆڕە بەڕێزانە دابنێت و رۆڵیان بداتێ بۆ پێداچوونەوە بەم بوارەدا.
رێبوار محەمەد محەمەدئەمین 
بەداخەوە لیژنە باڵاکەیان وا داناوە و کۆنترۆڵیان  کە زۆربەی زۆریان هی پارتییە و بە گوێرەی سیاسەتی ئەوان کاردەکەن و بڕیار دەدەن، هۆکاری تێکچوونی کێڵگە نەوتییەکان بەتایبەتی ئەوانەی زۆنی سەوز و تایبەتتریش ئەوەی شیواشۆک بەو پییەی ئێمە کاتی خۆشی لەوێ کارمان کردووە، بۆری ئەم بیرە نەوتییانە بەشێوەی ستوونی لێ دەدرێت، بەڵام کۆمپانیای گەنەڵ ئێنرجی لە شیواشۆک هاتووە بەشێوەی ئاسۆیی لێیداوە، بۆئەوەی زۆرترین نەوت لە کەمترین کاتدا دەربهێنێت، بەو هۆیەشەوە یەک ملیار بەرمیل نەوتمان لەوێ فەوتاوە.
لەبارەی دەرهێنانی نەوتی کێڵگەکانی هاڤانا و بای حەسەنیش لە کەرکوک لە دوای 2014 تا 2017 وتی: بەبڕوای من حەزدەکەم بابەتی پشت بەستن بە نەوت لە زۆن و ناوچەی دەسەڵاتی یەکێتیدا پلە سێ بێت، چونکە:
-1 یەکەم یەکێتی لە خەمی کەرکوک و ناوچەکانی تردا بێت.
-2لە خەمی غازدا بێت.
-3لەخەمی نەوتی ناوچەی سلێمانیدا بێت. 
 لەبەرئەوەی ئەو کێڵگانەی لە سنووری یەکێتیدا بەرهەمیان لێ دەردەهێنرێت کەم دەبێتەوە و بەردەوام داشدەبەزێت، چونکە ئەگەر بەراوردی بکەین بەساڵانی رابردوو شیواشۆک رۆژانە 140 هەزار بەرمیلی لێ بەرهەم هاتووە ئێستا هاتۆتە سەر نزیکەی 3260 بەرمیلی رۆژانە. بەو پێیەش لە چەند ساڵی داهاتوودا لە سنووری سلێمانیدا نەوت نامێنێت، کەواتە بۆ ئێمە هیچ گرنگییەکەی نامێنێت، چ بۆ یەکێتی وەکو بابەتێکی سەرەکی و چ بۆ خەڵکی پارێزگای سلێمانی.
لە 2014-ەوە تا ئەم رۆژانە کە داخرا، زیاتر لە یەک ملیار و 500 ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە کراوە، خۆ ئەگەر بە تێکڕایی بە 75 دۆلاریش حسابی بکەین لە راستە ماوەیەک هاتە سەر 16 دۆلار و لە سەرەتای جەنگی ئۆکرانیا گەیشتە 139 دۆلاریش، زیاتر لە 120 ملیار دۆلار داهاتمان هەبووە، بەڵام نەک هیچ ئەنجامێکی نەبووە، بەڵکو 32 ملیار دۆلاریش قەرزار بووین!
هۆکاری سەرەکیش ناشەفافییەت و جێبەجێ نەکردنی یاسای سندوقی داهاتە نەوتییەکانە و هەروەک یاسای نەوت و غازی هەرێم وەک پێویست و ئەوەی بەدەق هاتووە جێبەجێ نەکرا، سەرەڕای ئەوەش لە 2014-شەوە هەتا ئێستا ئێمە خاوەنی بودجەی پەسەندکراو نین، کە بودجەش نەبوو، ئیتر دیارە مەسەلەکە چییە.
لەبارەی ئەگەری دووبارەبوونەوەی سیناریۆی نەوت لە کەیسی غازیشدا وتی: بەگوێرەی مادەی (111 و 112)ی دەستووری عیراق ئەوەی بەسەر نەوتدا جێبەجێ دەبێت، بۆ غازیش هەمان شتە، بەڵام پڕۆسەی دەرهێنانی نەوت ئاسانترە لە غاز، بەڵام دەمەوێت ئەوە روونبکەمەوە کە ساڵی رابردوو لەگەڵ پسپؤڕێکی هۆڵەندی لە لیوایەکی پێشمەرگە موحازەرەی هەبوو کە زۆربەی ئەفسەری پێشمەرگە بوون تەنها منی مەدەنی تیابووم، پرسیارم لێکرد کە ئێمە نەوت و غازمان هەئە ئێوە لەدوای جەنگی ئۆکرانیا - روسیاوە پێویستتان بە ئێمە دەبێت، بەڵام ئەو راستەوخو وتی ئێوە دەبێت لەگەڵ پارتی رێکبکەون و بچنە بەغدا، ئێمە لە دەرگای بەغداوە مامەڵەتان لەگەڵدا دەکەین.
بەهجەت عەلی ئەحمەد
من ئاگادارم ساڵی 2005 کۆمپانیایەک هاتە کوردستانەوە بەناوی ویسترن زاگرۆس، ئەم کۆمپانیایە کە گوایە لەشاری کەڵگەری لە کەنەدا تۆمارکراوە، کەسێک بەناوی کاک ئەحمەد هێنای بۆ ئێرە، لەوێ لەگەڵ کۆمپانیای ساینس ئۆیەڵ-ی کەنەدا کە یەکێکە لە کۆمپانیا زەبەلاحەکان، لینکێکی دروستکردبوو کە ساینس ئۆیەڵ بێتە ئێرە، کە ئەو کۆمپانیایە نەهات، ئەوان هاتن ئەم کۆمپانیایەیان دروستکرد و لە کەنەداش دروستیان کرد بۆئەوەی بێن لە هەرێمی کوردستاندا وەبەرهێنان لە بواری نەوتدا بکەن، ئەوەبوو پێشتر کۆمپانیای گەنەڵ ئێنەرجی هاتبوو لە ساڵی 2002 کە گرێبەستێکمان لەگەڵ ئەو کۆمپانیایەدا کردبوو تەنها یەک لاپەڕە بوو، ئەوکاتە وامان دانا ٪51 بە ٪49، واتە ٪51 بۆ هەرێم (ئیدارەی سلێمانی) و ٪49 بۆ کۆمپانیاکە، دواتر کۆمەڵێک برادەرمان چوونە کەنەدا گرێبەستێکیان لەگەڵدا کردن، گرێبەستەکە باش بوو، بەڵام کۆمپانیاکە لەو ئاستەدا نەبوو کە بتوانێت ئەم کارە گەورەیە بەڕێوەببات، بۆیە کۆمپانیای ویسترن زاگرۆس لەو کێڵگە نەوتییەی کە پێی درابوو، نەیتوانی کارەکانی خۆی بکات، تەنانەت کێڵگەیەکی دیکەشی بەدەستەوەیە تائێستا نەیتوانیوە یەک بیری لێبدات لەبەرئەوەی ئەو کۆمپانیایە کۆمپانیایەکی زۆر بچووک و بێ ئیمکانییەتە، بۆیە نە ناچاری ٪40ی پشکەکانی خۆی فرۆشت بە کۆمپانیای غازپڕۆم و خۆی وتوێژەکانی کردبوو لەگەڵ غازپڕۆمدا، ئەوکاتەش پارتی لەبەرئەوەی لە حکومەتی هەرێمدا لە سێکتەری نەوتدا باڵادەستن، ئەم حاڵەتەی دروستکرد، بۆیە غازپڕۆم هاتە ئێرە.
خاڵی دووەم، باسی ئەوەکرا کە گرفت بۆ کارەبا دروست دەبێت، لیرەوە پێتان دەڵێم کە گرفت بۆ کارەبا دروست نابێت، لەبەرئەوەی ئێستا ئەو غازەی کە رۆژانە لە کۆمپانیای داناغاز بەرهەم دەهێنرێت 500 ملیۆن پێ سێجایە، جگە لەوەش مادەی کۆنسێدێت-مان هەیە کە ئێستا 15 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا بەرهەم دێت و ئاراستەی پاڵاوگەیەک دەکرێت کە دروستکراوە لە عەربەت کە ئێستا دەستکراوە بە بەرهەم هێنانی بۆئەوەی کە بە کێڵگەی کۆرمۆرەوە ببەسترێت و بەرهەمی کارەبا بەردەوام بێت.
دانا تەقی: 
من لە 2010-ش شەرەفی ئەوەم پێبڕا کە لەگەڵ پەروین خاندا ئیشم کردووە لەبواری وزەدا، جگە لەوەش بەرپرسی پەیوەندییەکانی کۆمپانیاکەش بووم.
دیارە مەسەلەی نەوت مەسەلەیەکی ژیانییە سەبارەت بە هەرێمی کوردستان، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو لەو کتێبەی جەنگیز چاندار-یشدا زۆر تەرکیز لەسەر ئەوە دەکاتەوە و خەونی خوالێخۆشبوو سەرۆک مام جەلال-یش بووە و پێشموایە کە پەیوەندیی یەکێتی بە کەیسی نەوتەوە سەرەتاکەی دەگەڕێتەوە بۆ هەوڵەکانی ئەو. چونکە ئەو هەر لەسەردەمی تورگوت ئۆزالەوە بیری لەوە کردەوە کە پەیوەندیی ئێرە لەگەڵ تورکیادا باش بێت، دەبێتە مایەی باشی پەیوەندییەکانمان بە خۆرئاواوە، چونکە ئەگەر ئەو پەیوەندییە لەگەڵ تورکیادا باش نەبێت، سنووری سلێمانی ناوچەیەکی داخراوە، بۆیە دەبینین هەولێر پەیوەندیی وزەی لەگەڵ خۆرئاواوە باشە، بەڵام ئێمە پەیوەندیی سیاسیمان باشە، ئەو پەیوەندییە سیاسییەش بۆ یەکێتی باجی زۆری بەدواوە بووە.
وەک دەبینین پەیوەندییەکەی رۆژئاوای کوردستان لەڕووی ئابوورییەوە سوودەکەی بۆ هەولێرە چونکە هیچ دەریچەیەکی تر نییە کە رۆژانە 36 هەزار بەرمیل دەفرۆشرێت کە بەگشتی بە 70 – 80 دۆلار دەفرۆشرێت.
مێژووی وزە لەم ناوچەیە چ ئێران و عیراق و کوردیش کە ئێستا هاتۆتە ناو کایەی وزەوە و بەتایبەتی نەوت لە سەردەمی پاشایەتی عیراق و ئێرانیشدا نزیکەی ٪62ی وەکو بەرتیل دەدرا بە کۆمپانیاکان تا بیانهێنن بۆ وەبەرهێنان لەو کەرتەدا تا دواتر پشتگیریی سیاسیشیان بۆ دروستبکات و ئەوە لە سوریاش هەبووە و ئێستا ئێمەش لە کوردستان لە ناو ئەو گەمەیەداین. بۆیە هەندێک داهات هەیە سەبارەت بە کەرتی وزە نادیارە، ئەوان سەری ڕمەکان دەزانن، لە قۆناغێکیشەوە بۆ قۆناغێکی تر جیاوازە، کە ئاخۆ چۆن لۆبی بۆ دەکەیت و چۆن هەژموونت بپارێزرێت و هەر حزبێک کە دێتە سەر دەسەڵات. 
لەراستیدا من وای نابینم کە گۆڕانکارییەکی زۆر گەورە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا روودەدات و ئەم گۆڕانکارییانە دەبێتە مایەی پارچەپارچە بوونی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بەسەر بەرەیەکدا و پارتیش بەسەر بەرەیەکی تردا، چونکە من لە ساڵی 2008 ئەم کەسەی کە بەم دواییانە وەزیری دەرەوەی سوید بوو، میوانی مەکتەبی سیاسیی یەکێتی بوون، ئەوکاتە من کاری وەرگێڕانم بۆ دەکردن، ئەوان ئەوکاتە لە دەسەڵاتدا نەبوون، جارێک کاک بەختیار پێی وت ئێمە نەتەوەیەکی زۆر دیموکراتخوازین و حەزمان لە پێکەوەژیانە، بەڵام ئەمە لەلایەن دەورەبەرەکەمانەوە هەزم ناکرێت، ئەو وتی: دەوروبەرەکانتان دوژمنتانن، جا عەرەبە یان فارسە یان تورک و هەریەکەیان بە رێژەیەک، بۆیە ئێوە ئەرکی خۆتانە کە بڕیاربدەن خۆتان بەرەو کوێوە ئاراستە دەکەن.
 بۆیە من دەمەوێت مەسەلەی وزە کورت بکەمەوە لەسەر دووبەش: وزەی ئێمە بەرهەمدەهێنرێت و نەوت دەنێردرێتە دەرەوە، بەڵام کەموکووڕییەکە لەکەسدا نییە بەڵکو لە یەکێتی خۆیدا بووە، چونکە یەکێتی خۆی سامانە سروشتییەکانی رادەستی قەدەرێک کردبوو کە خۆی ناوچەکەی دەوڵەمەند بووە بە وزەکە و دەوڵەمەندیش بووە بە سەرچاوە سروشتییەکەی، تەنانەت لەم ماوانەی دواییدا نەبێت، هەموو ئەو وەبەرهێنانانەی لەم ناوچەیەدا کراون، کۆمپانیای دەرەوە بەڕێوەی بردوون،  کۆمپانیا لۆکاڵییەکان بەشێکی زۆر کەم وەک ئەوەی خێریان پێکردبێت، ناوچەکانی خۆشیان خستۆتە بەردەستیان، ئێمە کێشەی کەمیی کادرمان هەبووە و کێشەی یاساییمان لەناو وەزارەتی سامانە سروشتییەکاندا هەبووە، هەموو ئەم کەموکووڕییانەش وایانکردووە کە ناوچەی ئەولا گەشەی ئابووریی زیاتربێت لێرە و لێرە کەمتر بێت.
بەرزان هەورامی:
بە گەڕانەوەیەکی مێژوویی بۆ مەسەلەی هەڵهێنجانی نەوت و سامانە سروشتییەکان لە عیراقدا، دەگەینە ئەو راستییەی کە نەوت هەر بەڕاستی بۆتە نەگبەتی بۆ عیراق بەگشتی و خەڵکی باشووری کوردستان بە تایبەتی، بەڵام دەبێت ئەو راستییەش بڵێین کە کاتێک یەکێتی گرنگیی سامانە سروشتییەکان و نەوت و وەبەرهێنانی لەو بوارەدا زانیووە، پارتی نەک هەر پەی پێ نەبردبوو، بەڵکو گاڵتەشی بەوە دەکرد، نەک هەر لە بواری وەبەرهێنانی نەوتدا، بەڵکو لە بواری وەبەرهێناندا بەگشتی، تەنانەت کاتێک ئێمە لە ئیدارەی سلێمانی دەزگایەکمان بە پلەی وەزارەت بۆ وەبەرهێنان هەبوو کە بەبڕی دوو ملیار و دووسەد ملیۆن دۆلار پڕۆژەی وەبەرهێنانمان هەبووە، لە ئیدارەی هەولێر شتێک بەو ناوەوە  هەر لە ئارادا نەبوو. کاتێکیش یاسای وەبەرهێنان لە دوای یەکگرتنەوەی ئیدارەکان دەرچوو، یەکێتی رۆڵی کارای هەبوو لە داڕشتنی ئەو پڕۆژەیاسایە و سەرخستنی دەرچوواندنەکەی.
بۆیە پێموایە ئێمە هەموومان کۆکین لەسەر ئەوەی پرسی نەوت و وزە پرسێکی چارەنووسسازە و جگە لە رەهەندە ناوخۆییەکەی، رەهەندی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیشی هەیە لە رووە ئابوورییەکەی و  رەهەندێکی سیاسییەکەشی.
لێرەوە دەمەوێت ئاماژە بەوە بدەم کە بۆچی ئێمە نەمانتوانی سوود لە رەهەندە سیاسی و ئابوورییەکەی نەوت و وزەی کوردستان وەربگرین و هەڵەکەمان چی بوو وەک یەکێتی کە باوکی رۆحیی پیشەسازیی نەوت بووین کە بەداخەوە ئیستا ئێمە لە پەراوێزی بڕیاری سیاسی و ئابوورییداین لە هەرێم و عیراقیشدا.
بەداخەوە کاتێک یاسای نەوت و ‌غازی هەرێم دەرچوو، میدیای یەکێتی غەدرێکی گەورەی لە فراکسیۆنەکەی خۆی لە پەرلەمان دەکرد، سێ مانگ ئێمە مشتومڕمان بوو لەگەڵ فراکسیۆنی پارتیدا، رەگوڕیشەی یاساکەمان دەرهێنا، چونکە یاساکە وەکو ئەوە نەبوو کە ئێستا ئێوە دەیبینن، تەنانەت ئەنجومەنی باڵای نەوت و غاز کە بڕیاربوو باڵاترین دەسەڵات بێت لەو بوارەدا و خاوەنی قسەی سەرەتا و کۆتاییە لەو دۆسێیەدا، پێشنیازی فراکسیۆنی یەکێتی بوو، لەبەرئەوەی حکومەتەکە ئیئتیلافی بووە، ویستومانە کارەکە بە دەستە جەمعی بێت، چونکە عەقڵییەتی پارتیمان دەزانی، بۆیە وشەی وەزیرمان لە یاساکەدا هەر سڕییەوە و کردمان بە وەزارەت، تا تاکڕەوی لە بڕیاردا نەبێت.
هۆکاری دەرنەچوونی یاسای نەوت و غازیش لە عیراق ئەوەیە کە زۆرێک لەوانەی سەرپەرشتیی لایەنە قانوونییەکەی ئەو کەیسەیان دەکرد، هەر لە سەرەتاوە و لەو بێهێزییەی سەرەتای دوای نووسینەوەی دەستوورەوە بەنیازبوون هیچ مافێک بۆ کورد لەو بابەتەدا نەسەلمێنن و بەتەواوەتی دەستکاریی رەشنووسی یاساکە کرابوو کە لایەنە سیاسییەکان لەسەری پێکهاتبوون بەو جۆرەی نەوت و سامانی سروشتی سوودی هەموو پارێزگا و هەرێمەکانی تێدا بێت، ئەو رەشنووسەی لە 2007 هاتە ئەنجومەنی نوێنەران، هەمان ئەو دەسەڵاتانەی دابۆوە بە ناوەند کە لە ساڵانی رابردووی رژێمەکانی عیراقدا هەبووە. پڕۆژە یاساکە زۆر باش بوو، بەڵام پاشکۆکانی یاساکە، هەموو ناوەڕۆکی یاساکەی بەتاڵ دەکردەوە و پێچەوانەی یاساکەش و دەستووریش بوو. بۆیە با دڵی خۆمان بە دەرچوونی یاسای نەوت و غاز بەو شێوەیە خۆش نەکەین پێچەوانەی زۆرێک لەو بیروبۆچوونانەی کە دەڵێن تاکە چارەسەر دەرچوونی یاسای نەوت و غازی فیدراڵییە، ئەگەر بە گوێرەی ئەو پاشکۆیانە بێت کە لەگەڵ پڕۆژە یاساکەدا هاوپێچ کراوە.
بۆیە بەبێ یاسایەکی بە ویژدانانە کە مافی هەرێم لە دەرهێنان و وەبەرهێنانی نەوت و غازدا مسۆگەر بکات، چارەنووسی سیاسیی هەرێمیش دەکەوێتە مەترسییەوە.
ئێمە خۆمان نەمانتونیووە لە کەسەکانی تیمی خۆمان بپرسینەوە کە چۆن لادان لە یاساکەی هەرێمی کوردستاندا روویداوە و بۆچی قسەتان نەکردووە؟ 
ئێمە وەک یەکێتی کەلتورێکی زیندوومان هەیە، لە کوردستانیش و لە عیراقیش، ئێمە سێ یەکی پەکخەر نەبووین لە عیراق تا سیستمی تەوافوق  تێکنەچێت؟ بەڵام بەداخەوە دەبینین دۆستەکانیشمان لە چوارچێوەی هاوئاهەنگی ئەوەیان بەهەند وەرنەگرتووە، ئەگەرنا نەدەبوو بەو وەفدەی بەناوی حکومەتەوە چوون رێکەوتن دەکەن بڵێن کوا بۆچی نوێنەری یەکێتیتان لەگەڵدا نییە؟ بۆیە دەبێت بزانین شوێنی خۆمان لە هاوکێشە عیراقییەکەدا کوێیە؟ 
تائێستا میدیا و رووناکبیران و کادرانی ئێمە لە پارتییان پرسیووە کە داهاتی نا نەوتیی هەرێمی کوردستان رێژەی ٪3 ی داهاتی گشتی پێکدەهێنێت و رەخنە دەگرن لە داهاتی ناوخۆی سلێمانی، ئایا ٪97ی داهاتە نەوتییەکە لای ئێوەیە چەندە و چۆن سەرفی دەکەن؟ نەک لە پێگەیەکی بەرگریی سلبییەوە باس لە کەمیی داهاتی نانەوتیی فەرمانگە و سنوورەکانی ئەم زۆنە بکەن؟ ئەوە تەنها یەکێتی بووە بە درێژایی حکومڕانیی کابینەکانی حکومەت گرێبەستەکانی نەوتی هێنایە پەرلەمانی کوردستان لە سەردەمی کابینەی شەشەمدا و لەدوای ئەوەوە تائێستا گرێبەستەکان نەهاتوونەتە پەرلەمان، بگرە هەندێک لەو بلۆکە نەوتییانەی لە کوردستان کاریان تێدا دەکرێت هیچ ئەوەلیاتێکیان لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانیشدا نییە، نموونەش بۆئەوە بلۆکی خورمەڵەیە.
بۆیە دەبێت یەکێتییەکان بە پەرلەمانتار و کادر و رووناکبیرانی سنوورەکەوە رۆشنایی بخەنە سەر ئەو لایەنە گەشانەی شێوازی حوکمڕانی لە سایەی یەکێتیدا.