ئایا بە راستی لە سەردەمی زانستی بێ رۆشنبیریدا دەژین؟

لطفیة الدلیمی
لە عەرەبییەوە: كوردەوان محەمەد سەعید

كتێبە بەناوبانگەكەی میشێل هینری فەیلەسوفی فەرەنسی، كە ساڵی 1987 بە ناوی (وەحشیگەریی یان بەربەریی) بڵاویكردەوە، لە 2022 دا كرا بە عەرەبی، بەڵام لە عەرەبییەكەدا (سەردەمی زانستی بێ رۆشنبیری) وەك ناونیشانی دووەم بۆی زیادكراوە، ئەو ناونیشانە زیادكراوەش كرۆكی تێزەكەی ئەو فەیلەسوفەیە كە بە پسپۆڕی بواری فینۆمینۆلۆژی ناسراوە و لە زانكۆكانی فەرەنسا و بەلجیكا و ژاپۆن خوێندوویەتی.
تێزەكەی میشێل هینری جەخت لەوە دەكاتەوە جیاوازییەكی زەق هەیە لە نێوان رۆشنبیری وەحشیگەرانەی سەردەم و زانست و تەكنەلۆژیای سەردەمدا، ئەو پێیوایە مرۆڤ لەلایەك خولیای بەرەوپێشچوونی هەیە و پەنا بۆ زانست دەبات، لەلایەكی دیكەشەوە هەستیارییەكی تاكەكەسیشی هەیە كە ئەمەیان رەگەزێكی میتافیزیكە لە بیری مرۆڤدا و زانست دژی دەوەستێتەوە، چونكە زانست لەسەر بنەمای راستی و بابەتیانە بنیات دەنرێت و هەستیاری و بیری میتافیزیكیانە ناخوێنێتەوە.
هینری دەڵێ: هیچ هەڵەیەكی بنەڕەتی لە چەمكی زانست و جێبەجێكردنیدا نییە، ئەگەر لە چوارچێوەی لێكۆڵینەوە لە سروشتدا بمێنێتەوە، بەڵام زانست دەست بۆ كەلتورو رۆشنبیری لە بابەتی (هونەر، ئاكار، ئایین) ببات، كێشەی مەترسیدار دەنێتەوە.
ئایدیۆلۆژیای پەڕگیرانە
بەڵام ئەو فەیلەسوفە پێی وایە، داهێنانە تەكنەلۆژییەكان مەترسی زۆر لەوە گەورەتر دەنێنەوە، كە راڤەكردنی زانست دەینێتەوە، تەكنەلۆژیا گەیشتۆتە ئاستێك كوێرانە و بە شێوازێكی وەحشیگەرانە گەشە دەكات، بێ ئەوەی گوێ بدات بەو مەترسیانەی لەسەر ژیانی مرۆڤ دروستی دەكات، هینری وای دەبینێت، لە زانستدا جۆرێك لە كەلتور هەیە كە ژیان رەتدەكاتەوە و هیچ بەهایەكی بۆ دانانێت، ئەم بیركردنەوەیە وردە وردە بەرە و ئایدیۆلۆژیای پەڕگیرانەی زانستمان دەبات، بەرەو ئەو شوێنەمان دەبات كە هیچ بەهایەك بۆ مەعریفەی مرۆڤ نامێنێتەوە، ئەم جۆرە بیركردنەوەیەش بە بڕوای ئەو رەگ و ریشەی لە هەموو دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مۆدێرنی مرۆییدا داكوتاوە، واتە دامەزراوەكانی وەك زانكۆ و سەنتەرە بەرهەمهێنەكانی رۆشنبیری.
میشێل هینری لەو كتێبەیدا باس لە وردەكاریی پەیوەندی نێوان زانست و بابەتی ماددی بەرجەستەكان دەكات، ئەو پێی وایە لە شۆڕشەكەی گالیلێ-وە بە بناغەی زانستی نوێ دادەنرێت، زانست مامەڵە لەگەڵ راستییە ماددییەكان دەكات و راستییە ناوەكی و ترانسندێنتیاڵەكان پشتگوێ دەخات كە بە نموونەی باڵای رۆشنبیری مرۆڤ دادەنرێت، هینری لە تێزەكەیدا بابەتەكانی وەك رۆشنبیری و وەحشیگەری، زانست لە روانگەی هونەرەوە و زانست بە تەنیا خۆی و تەكنیك و تەكنەلۆژیا، نەخۆشییەكانی ژیانی هاوچەرخ، ئایدیۆلۆژیا وەحشیگەرییەكان و كردەوە وەحشیگەرییەكان و تێكشكانی كۆمەڵگە تاوتوێ دەكات، ئەو پێی وایە زانست بەرەو (جیهانی بنەوەی دیستۆپی)مان دەبات و سەرەنجامەكەشی زۆر خراپ دەبێت.
بەلای لاهوتیدا دایدەكێشێ
ئەم جۆرە تێزانە بۆ هەندێك خوێنەر چێژبەخشن، چونكە زۆر كەس هەن چێژ لەوە دەبینن جیهان لە تاریكاییدا نغرۆ بێت، ئەوەش دۆخێكی سایكۆلۆژییە و لای ئەو كەسانە دروست دەبێت كە رەشبینن و توانای بیركردنەوەی پۆزێتیڤانەیان نییە وەك هەر مرۆڤێكی ئاسایی، بەڵام با بێینە سەر كتێبەكەی میشێل هینری و ئەو رەخنانەی پێویستە لێی بگیرێت.
یەكەم: هینری لە كتێبكانیدا زۆر بەلای لاهوتیدا دایدەكێشێ، لاهوتییەكانیش زۆربەی كات چاو لە ئاست ئەو راستییە دەنوقێنن كە جیهان بوونێكی دنیایی و ماددییە و ناكرێ هەموو كات بەو تێڕوانینە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت.
دووەم: زانست و راڤەكردنی زانست، دوو لایەنی هەیە، ئاكاری زانستی و پراكتیكی زانستی، لەو بوارەشدا (مۆنتێ) لەمێژە وتوویەتی زانست ئاكاری تایبەت بە خۆی هەیەو رەگەزێكی دابڕاو نییە لە كۆی ژیانی مرۆڤ، باشترین بەڵگەش ئەوەیە زۆرێك لە زاناكان، لەگەڵ زانابوونیاندا فەیلەسوفیش بوون و گرنگیان بە لایەنی ناوەكی و مەعنەوی مرۆڤ داوە و خزمەتیان پێ كردووە.
مرۆڤی وابەستە بە نۆستالجیا
سێیەم: ئاسانە ئەم سەردەمە ناو بنێین سەردەمی هیچ و پوچ، ئەمەش شتێكی تازە نییە، پێشتریش لەگەڵ هەر بازدانێكی گەورەی زانستیدا مرۆڤ ئەو هەستەی لا دروست بووە، هۆكارەكەیشی ئەوەیە هەر شۆڕشێكی زانستی رەفتارو ئاكاری مرۆڤ دەگۆڕێت و هەندێكی لێ لا دەبات و هەندێكی بۆ زیاد دەكات، بەشێكیش لە مرۆڤ سەرەتا ئەو گۆڕانكارییەی پێ قبووڵ ناكرێت، بابەتەكەش هەمووی پەیوەستە بە هەستی نۆستالجیاوە، كە مرۆڤ بیری رابردووی لەدەستچووی خۆی دەكات.
چوارەم: میشێل هینری چۆن سەیری زاناكانی ئەم سەردەمە دەكات؟ تۆ بڵێی وەك رۆبۆتی بێ هەست و سۆزو خاوەنی ئاوەزی ژمارەو ژمارەكاریی بیانبینێت، تۆ بڵێی وا بیانبینێت ئەوان كەسانێكن تەنیا بە دوای هەڵهێنانی مەتەڵە بیركارییەكانەوەن؟ یان وا سەیریان دەكات كە ئەوان بوونەوەرێكن هیچ پەیوەندییان بە كایە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانەوە نییە؟ ئەگەر وا بیر دەكاتەوە، ئەی چۆن دەڕوانێتە نووسینەكانی پۆڵ دایڤیس كە زانایەكی فیزیای تیۆرییەو كتێبەكانیشی لەسەر ئاستی جیهان بەناوبانگن، ئەو زانایە قسەیەكی بەناوبانگی هەیەو دەڵێت: زۆر زانا هەن ئایینپەروەریش نین، بەڵام دان بەوەدا دەنێن كە شتێكی نادیار لە پشت ژیانی رۆژانەمانەوە هەیە، شتێكی نادیار پەیوەندی بە سروشتەوە هەیە، كەواتە هەستێكی تایبەت لای زاناكان هەیە بەرامبەر بە سروشت رێزی لێ دەگرن، ئەم جۆرە لە رێزگرتن، هاوشێوەی ملكەچبوونی ئیماندارە بۆ ئەوەی كە باوەڕی پێیەتی.
پەرەسەندنی سروشتیی رۆشنبیری
پێنجەم: جۆرێك لە پشتگوێخستن هەیە بۆ چەمكی سۆسیۆلۆژیای رووناكبیری، رەنگە ئێمە وا سەیری نەوەی نوێ بكەین، مەبەست لە نەوەی سەردەمی ژمارە و شۆڕشی زانیارییە، كە نموونەی هەرەسی رۆشنبیرییە، بەڵام ئەوەی روو دەدات پەرەسەندنێكی سروشتیی خودی شێوە و شێوازەكانی رۆشنبیرییە لە ناو كۆمەڵگەدا، بۆ نموونە زۆر ئاساییە لەمەودوا خوارزمیات باڵادەست بێت لە شیكاری ئەو هەموو زانیارییەدا، لەبەرئەوەی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو ژمارە زۆرە لە زانیاری بە شێوازو ئامرازە كۆن و باوەكان دەروەستی نایەت، ئەمە بەڵگە نییە بۆ هیچ و پوچی رۆشنبیری، بەڵكو مەسەلەكە ئەوەیە لێشاوی زانیارییەكان زۆر زۆرن و خوارزمیات نەبێ فریای ناكەوێت.
شەشەم: بەهۆی پەیدابوونی ئامرازەكانی پەیوەندی كۆمەڵایەتییەوە، دیموكراسی زانیاری سەریهەڵداوە، واتە بژاردەی جیاجیا لەبەردەستدایە، ئەمە جۆرێك لە پوچگەرایی خستۆتەوە، بەڵام شانبەشانی ئەوە سایت و سەنتەر و بنكەی زۆر تۆكمە و باوەڕپێكراویش هاتۆتە ئاراوە كە یارمەتی مرۆڤ دەدات خۆبەخۆ فێر بێت، لە راستیدا ئەم دەستكەوتەیان تا دوێنێش خەون بوو.
كتێبەكەی میشێل هینری، هەرچەندە نەیاری زۆرە و زۆر رەخنەی لێگیراوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كتێبێكە شایەنی خوێندنەوەیە و ئەو تێزەی ئەویش قسەی لەسەر دەكات، شایەنی هەڵوێستە لەسەر كردنە، چونكە زانست و رۆشنبیری هەمیشە پێكەوە گرێ دەدرێنەوە و لێك دابڕاو نین.
سەرچاوە: الشرق الاوسط