ژیـنـگــــە و گــۆڕانـــی ئـاووهـــەوا لــــە كـــۆنــفـــرانســە نـێـودەوڵـەتیـیـەكـــانــدا

پ. د. جەزا تۆفیق تاڵیب*

گۆڕانكاری ئاووهەوا و پیسبوونی ژینگە، بوونەتە دوو سیمای دیاری هەردوو سەدەی رابردوو، ئێستاش بەوەی دەرئەنجامەكانی ئەم دوو دیاردەیە بوونەتە مەترسی سەرەكی بۆ سەر ئێستا و داهاتووی مرۆڤایەتی، ئەمەش سەرانی دەوڵەتە خاوەن بڕیارەكانی ناچاركردووە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا باس لە گۆڕانكارییەكانی ئاووهەوا و پییسبوونی ژینگە بكەن.
ئەجیندا بەردەوامەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتی و كۆڕ و كۆنفرانسە جیهانییەكان لە ماوەی زیاتر لە پەنجا ساڵی رابردوودا باس و مەترسی ژینگەیی و گۆڕانی ئاووهەوا و چارەنووسی مرۆڤایەتی، بوونەتە مانشێتی لێكۆڵینەوە زانستی و ئەكادیمی و رۆژنامەنووسی و سیاسییەكان و وڵاتانی ناچاركردووە ساڵانە كێشە سەرەكییەكانی ژینگە و گۆڕانی ئاووهەوا بكەنە ناونیشانی كۆنفرانس و كۆبوونەوە نێودەوڵەتی و ئەجیندای نەتەوە یەكگرتووەكان.

گرنگترین كۆبوونەوە ژینگەییەكان:
یەكەم: كۆنگرەی بەلگرادی ساڵی 1975:
لەگەڵ ئەوەی كۆنفرانسی ستۆكهۆڵمی ساڵی 1972 بەیەكەمین كۆنفرانسی ژینگە لە جیهاندا دادەنرێت، بەڵام ئێمە لەم باسەدا بەلووتكەی یەكەمی زەوی ئەژمارمان كردووە، لەبەرئەوەی لە پاشاندا باسی لێوەدەكەین.
كۆنگرەی بەلگراد لە پایتەختی یوگسلاڤیای پێشوو بەسترا، بەمەبەستی گفتوگۆكردن لەسەر پەروەردەی ژینگەیی و ئەو زانیارییانەی كە لەبەردەستە، تاوەكو لە رێگەیەوە بەئاراستەی نوێ پەروەردەی ژینگەیی گەڵاڵە بكرێت، هەروەها بایەخدان بەلێكۆڵینەوەی ژینگەیی و هۆشیاركردنەوە لە رێگەی كەناڵەكانی میدیا و خوێندنی ژینگە و بنەماكانی لە خوێندنگاكاندا تەوەری سەرەكی ئەم كۆنگرەیە بوو. (1) 
دووەم: كۆنگرەی تبلیسیی ساڵی 1977:
ئەم كۆنگرەیە لە پایتەختی كۆماری جۆرجیای یەکێتی سۆڤێتی پێشوو لە لایەن رێكخراوی یونسكۆ و بەهاریكاری بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگە بەسترا، بایەخی ئەم كۆنگرەیە لەوەدا بوو كە پەروەردەی ژینگەیی سەرجەم پێكهێنەرەكانی بگرێتەخۆ (بایلۆژی و سروشتی و كۆمەڵایەتی)، (2) گرنگی ئەم پێكهێنەرانە لە بواری هێنانەكایەی پەرەپێدانی بەردەوام، هەروەها گرنگیدان بەڕاهێنانی بەردەوام و نوێكردنەوەی زانیارییەكانی لە بواری ژینگە و گەیاندنی ئەو زانیارییانە و بڵاوكردنەوەیان.
سێیەم: كۆنگرەی مۆسكۆی ساڵی 1987:
لەم كۆنگرەیەدا كە لە پایتەختی یەكێتی سۆڤێتی پێشوو بەسترا، وەك پێداچوونەوەیەك وابوو بۆ ئەو گیروگرفتانەی كە دێتە بەردەم رێگەی ئاراستە و بۆچوونەكانی پەروەردەی ژینگەیی، هەروەها لەم كۆنگرەیەدا ستراتیژی پەروەردەیی جیهانی بۆ مەشق و پەروەردەی ژینگەیی تا ساڵی 1990 دانرا. (3)
چوارەم: پەیماننامەی ڤێنا بۆ پارێزگاریكردن لە چینی ئۆزۆن 1985:
لە چوارچێوەی بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگە (UNEP) لە ڤێنای پایتەختی نەمسا لە نێوان 22 وڵات و بازاڕی هاوبەشی ئەوروپا لە 22/3/1985 واژۆ كرا بەمەبەستی كەمكردنەوەی بەكارهێنانی پێكهاتەی (كلۆرۆفلۆرۆ كاربۆن)، تاوەكو چینی ئۆزۆن لە تەنك بوون و داخوران بپارێزن. (4) 
پێنجەم: كۆنفرانسی فیلاخ 1985:
ئەم كۆنفرانسە لە مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 1985دا لە شاری فیلاخی نەمسا لە لایەن رێكخراوی كەشناسی جیهان (WMO) و بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگە و ئەنجومەنی نێوەوڵەتی یەكێتییە زانستییەكان ئامادەكرابوو، كە تیایدا 29وڵات ئامادە بوون، گفتوگۆ لەسەر رۆڵی مرۆڤ كرا لەسەر گۆڕانی ئاووهەوا و جەخت لەسەر دیاردەی قەتیسبوونی گەرما كرایەوە. (5)
شەشەم: پرۆتۆكۆڵی مۆنتریاڵی 1987:
پاش ئەوەی لە ساڵی 1985 پەیماننامەی ڤێنا لە لایەن 22 وڵاتەوە ئیمزا كرا بەمەبەستی كەمكردنەوەی بەكارهێنانی پێكهاتەكانی كلۆرۆفلۆرۆ كاربۆن بەمەبەستی پاراستنی چینی ئۆزۆن، بەڵام بەهۆی ململانێ ئابوورییەكان و پاراستنی بەرژەوەندییە پیشەسازییەكانەوە لە لایەن وڵاتە زلهێزەكانی جیهانەوە، بەشێوەیەكی پراكتیكی و كاریگەر نەتوانرا ئەم پەیماننامەیە جێبەجێ بكرێت، لەبەر ئەوە لە ساڵی 1987 (6) لە شاری مۆنتریاڵی كەنەدا لە كۆبوونەوەیەكدا كە نوێنەری 35 وڵات ئامادەی بوون پرۆتۆكۆلی مۆنتریاڵ پەیوەست بەچینی ئۆزۆن ئیمزاكرا، ئەم رێكەوتننامەیە زۆربەی بەندەكانی تەنها لە لایەن وڵاتانی ئامادەبووی كۆنگرەوە جێبەجێكراوە و لە سەرەتای دەیەی نەوەدی سەدەی رابردووەوە رۆڵی سەرەكی بینییوە لە كەمكردنەوەی خورانی چینی ئۆزۆن.
حەوتەم: كۆنفرانسی تۆرنتۆ 1988 (7):
كۆنفرانسی تۆرنتۆ لە مانگی ئایاری ساڵی 1988 لە كەنەدا بەسترا و بەگرنگترین كۆنفرانس دادەنرێت پێش كۆنفرانسی كیۆتۆ، كە هەوڵدراوە ناكۆكی نێوان زانیان و پیاوانی سیاسەت لەمەڕ كێشە ئاووهەواییەكانی وەك قەتیسبوونی گەرما و ترشەڵۆكەباران و غازی ئۆزۆن كەمبكەنەوە، بەڵام ئەم هەوڵە سەركەوتوو نەبوو، بەپێچەوانەوە زیاتر ناكۆكی هەردوولای قووڵتر كردەوە.
هەشتەم: كۆنفرانسی لەندەنی 1990:
ئەم كۆنفرانسە لە ماوەی (27-29) حوزەیرانی 1990 لە شاری لەندەن لە بەریتانیا و بەئامادەبوونی نوێنەرانی (93) (8)وڵات بەسترا، بەمەبەستی هەڵسەنگاندنی پرۆتۆكۆلی مۆنتریاڵی ساڵی 1987 و هەمواركردنی. لەو كۆنفرانسەدا 59 وڵات رەزامەندییان لەسەر ئیمزاكردنی بەڵگەنامە هەمواركردنەوەكە دەربڕی سەبارەت بەوەی كە رێكارەكان تووندتر بكرێنەوە لە بواری بەكارهێنانی پێكهاتەكانی كلۆرۆفلۆرۆ كاربۆن كە دەبنە تەنكتركردن و داخورانی چینی ئۆزۆن، لەم كۆنفرانسەدا رێكەوتن لەسەر بەكارنەهێنانی یەكجارەكی پێكهاتەكانی كلۆرۆفلۆرۆ كاربۆن تا ساڵی 2000.
گرنگترین كۆبوونەوەكانی لووتكەی زەوی:
یەكەم: كۆنفرانسی ستۆكهۆڵمی 1972:
ئەم كۆنگرەیە بەكۆنگرەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگەی مرۆیی ناسراوە و لەماوەی 5-12/1972 (9) لە ستۆكهۆڵمی پایتەختی سوید بەپشتبەستن بەبڕیاری ئەنجومەنی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 1968دا بەسترا، ئەم كۆنگرەیە دەتوانرێت (بەیەكەم لوتكەی زەوی) دابنرێت و بەیەكەمین كاری زانستی نەتەوە یەكگرتووەكان دادەنرێت لە بواری ژینگەی مرۆیی و لەپێناوی بەدیهێنانی هاوسەنگی لە نێوان پەرەپێدان و پاراستنی ژینگەدا، ئەم تێز و تێڕوانینە بەدەنگەوەهاتنێكی گەورەی لە لایەن وڵاتە پیشەسازی و گەشەسەندووەكانیشەوە لێكرا، گرنگترین دەرەنجامی كۆنگرە بریتی بوو لە پەسەندكردنی بەڵگەنامەی كۆتایی كە بە (بانگەوازی ستۆكهۆڵم بۆ ژینگەی مرۆیی) دەناسرێت و گرنگی لەوەدایە بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كاروباری ژینگە (UNEP) (10) هێناویەتە ئاراوە و چەمكی ژینگەی بە پەرەپێدانەوە بەستۆتەوە.
دووەم:  كۆنفرانسی ریۆی 1992:
ئەم كۆنفرانسە بەلووتكەی ریۆ دی جانیرۆ دەناسرێت و لە ماوەی 3-4 حوزەیرانی 1992لە بەرازیل و بەئامادەبوونی نوێنەرانی 170 وڵات و چەندین رێكخراوی ناحكومی و لەژێر چاودێری نەتەوە یەكگرتووەكاندا بەسترا، لوتكەی ریۆ، بەیەكەم لوتكە دەژمێردرێت كە ژمارەیەكی یەكجار زۆر و جۆراوجۆر لە دامەزراوەی رەسمی حكومی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بەشدارییان تێدا كردبوو، كە ژمارەیان دەگەیشتە (2400) رێكخراو.
كاتی بەستنی لووتكە كاتێكی هەستیار و مێژوویی بوو، كۆتایی جەنگی سارد و هەرەسهێنانی یەكێتیی سۆڤێت و بلۆكی خۆرهەڵات بوو، هەروەها وەڵامدانەوەیەكی پراكتیكی بوو بۆ ئەو بەربەست و مەترسییانەی كە ژینگەی مرۆڤایەتی دووچاری ببۆوە، هەرچەندە لە نێو كۆنفرانسدا گفتوگۆیەكی جدی و دورودرێژ سەبارەت بەئەجیندای كۆنفرانس لە نێوان وڵاتە پیشەسازییەكان و گەشەسەندووەكاندا كرا، لەبەرئەوەی كە زۆرێك لە وڵاتە پیشەسازییەكان پێیان باش بوو كە لووتكەكە تەنها باس لە كێشە ژینگەییەكانی وەك گۆڕانی ئاووهەوا و پارێزگاریكردن لە دارستان و فرەچەشنی بایۆلۆژی بكات و خۆیان بەدوور بگرن لە هەر بەرپرسیارییەتیەكی دارایی، كە لەوانەیە لە ئایندەدا بكەوێتە ئەستۆیان، بەڵام وڵاتە گەشەسەندووەكان پێداگر بوون لەسەر بەستنەوەی بابەتی ژینگە بەپەرەپێدانەوە. (11)
لە گرنگترین راسپارەكانی لووتكەی ریۆ كۆمەڵێك بەڵگەنامەیە، كە وەك پلانێكی تەواوكەر وایە بۆ روبەڕوبونەوەی كێشە ژینگەییەكان و هەوڵێكە بۆ راگرتنی هاوسەنگی لە نێوان ژینگە و پرۆسەی پەرەپێداندا، لەو بەڵگەنامانەش: (12)
1.بەرنامەی كاری هاوبەش بۆ سەدەی بیست و یەك، ئەجیندەی 21:
بە بەڵگەنامەی سەرەكی لووتكەی زەوی ریۆ دادەنرێت و بەرنامەی كارە لەپێناوی سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام و ئەجینداكە، ئەم بەرنامەیە دابەش دەبێت بەسەر (40 بەش) دا كە راسپاردەی پێویست بۆ كێشە ژینگەییەكان لەخۆدەگرێت.
2.بانگەوازی ریۆ: 
بریتییە لە كۆمەڵێك پرەنسیپ، باس لە هەوڵدانی مرۆڤ و حكومەت دەكەن كە چۆن پارێزگاری لە ژینگە بكەن و جۆرێك لە هاوسەنگی لە نێوان پێداویستی ژینگەیی و پرۆسەی پەرەپێداندا بپارێزن.
3.بانگەوازی پرەنسیپەكانی دارستان (35):
بریتییە لە كۆمەڵێك پرنسیپ كە لە رێگەیەوە بەڕێوەبردنی بەردەوامی دارستان لە سەرتاپای جیهاندا دەستنیشان دەكات، لەگەڵ راسپاردەی تایبەت سەبارەت بەچۆنێتی پەرەپێدانی زیاتر بەدارستانەكان، بەمەبەستی گەیشتنە ئەو ئامانجەی كە پێیدەوترێت (جیهانی سەوز).
سێیەم: كۆنفرانسی جۆهانسبێرگ 2002: (13)
پاش تێپەڕبوونی دە ساڵ بەسەر دووەم لووتكەی زەوی (ریۆ)، تێبینی دەكرا كە زۆرێك لەو یاسا و رێنمایی و رێكەوتننامانەی كە لە راسپاردەكانی لووتكەی (ریۆ)دا بڕیار بوو بكەونە بواری جێبەجێكردنەوە، دووچاری پشتگوێخستن بوونەتەوە، بەمەش دەنگی ئەوە بەرزبووەوە كە لووتكەی سێیەم ببەسترێت، ئەوەبوو لە ماوەی 26 ئاب 4 ئەیلولی 2002 لە شاری جۆهانسبێرگ لە باشووری ئەفەریقا بەئامادەبوونێكی بەرفراوانی دامودەزگاكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و نوێنەرانی وڵاتان كۆبوونەوەی سێیەمی لووتكەی زەوی بەسترا.
تەوەری سەرەكی لووتكەكە بریتی بوو لە پەرەپێدانی بەردەوام، بەو پێیەی نموونەیەكە بۆ پەرەپێدانێكی گشتگیر و گەوهەری ئەم شێوازەی پەرەپێدان پاراستنی دەرامەتی سروشتییە و ئاوڕدانەوەیەكیشە لە نەوەكانی داهاتوو، لەگەڵیشیدا پاراستنی ژینگە بەردەوام دەبێت، لە كۆتایی كۆنگرەدا بەڵگەنامەی كۆتایی كۆنگرە پەسەند كرا، كە بە (بانگەوازی جۆهانسبێرگ) ناسرا. 
چوارەم: لووتكەی هەشت وڵاتەكە:
هەرچەندە ئەم لووتكەیە وەك سێ لووتكەكەی دیكە پەیوەست نین بەمەسەلەی ژینگە و ئاووهەواوە، بەڵام لە لووتكەی ساڵی (2007)دا كە لە شاری (هالیگندام) لە ئەڵمانیا و لە ماوەی (7-8 حوزەیرانی 2007)(14) بەسترا و سەرۆكی هەشت وڵاتە پیشەسازییە گەورەكەی جیهان تیایدا ئامادەبوون (ئەمریكا و ژاپۆن و ئەڵمانیا و فەرەنسا و بریتانیا و ئیتاڵیا و كەنەدا و روسیا)، تاوتوێی چەند مەسەلەیەكی جیهانیان كرد لەوانە ئەفغانستان، دارفۆر، خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، دۆسێی ئەتۆمی ئێران، قەڵغانی رۆكێتی ئەمەریكا لە ئەوروپا لەگەڵیشیدا باس لە گۆڕانی ئاووهەوا كرا.
لەم لووتكەیەدا راوێژكاری ئەو كاتەی ئەڵمانیا، ئەنگێلا مێركل ئەوەی راگەیاند كە سەركردەی هەشت وڵاتەكە لە رۆژی 7ی حوزەیرانی 2007 لەسەر ئەوە رێكەوتوون كە غازی فڕێدراوە زەپۆش بەڕێژەی (50%) تا ساڵی 2050 كەمبكرێتەوە، بەراورد بەساڵی 1990، وەك لە پرۆتۆكۆڵی كیۆتۆدا هاتووە و ئەم رێكەوتنە شێوازی سەپاندن لەخۆناگرێت و ئەمریكا لە دەرەوەی ئەم رێكەوتنەیە.
ئەوەی شایانی باسە كۆی غازە فڕێدراوەكانی ئەو هەشا وڵاتە لە زەپۆشدا لە ساڵی 1990دا رێژەی (83.1%) لە كۆی غازە فڕێدراوەكانی دەوڵەتانی بەشدار لە رێككەوتننامەی كیۆتۆ، كە ئەمریكا واژۆی لەسەر نەكردووە.
پێنجەم: لووتكەی كۆمەڵەی بیست:
كۆمەڵەی دەوڵەتانی بیست كە جەخت لەسەر هاریكاری ئابووری و دارایی دەكەنەوە و 85%ی ئابووری جیهان و 66%ی دانیشتوانی جیهان پێكدەهێنن و ئەم وڵاتانە دەگرێتەوە: ئەرجەنتین، ئوستورالیا، بەرازیل، كەنەدا، چین، فەرەنسا، ئەڵمانیا، هندستان، ئەندۆنیسیا، ئیتاڵیا، ژاپۆن، مەكسیك، روسیا، سعودیە، باشووری ئەفەریقا، كۆریای باشوور، توركیا، شانشینی یەكگرتوو، ئەمریكا، یەكێتی ئەوروپا.
كۆمەڵەی بیست لە ساڵی 1999دا دامەزراوە و لە لووتكەی ئابووری (12)مدا كە لە شاری هامبۆرگی ئەڵمانیا لە ماوەی 7-8ی تەمووزی 2017 بەسترا، بۆ گفتوگۆكردن لەسەر چەند تەوەرەیەك لەوانە: بەگژداچوونەوەی تیرۆر، گەشەی جیهانی و بازرگانی و پەرەپێدانی بەردەوام، ژینگە و وزە، هاوبەشی لەگەڵ ئەفەریقا، كۆچ و تەندروستی. (15)

بەهۆی ئەوەی ئەڵمانیا سەرۆكایەتی لووتكەی (12) ی دەكرد، بابەتی ئاووهەوای كردە كاری لە پێشینەی لووتكەكە، وەك هەوڵدانێك تا جۆریك لە سازان لە نێوان كۆمەڵەی بیست بهێنێتە ئاراوە سەبارەت بە رێكەوتننامەی پاریس لە بارەی ئاووهەواوە، پاش ئەوەی سەرۆكی ئەمریكا ئارەزووی ئەوەی دەربڕی كە لە رێكەوتننامەی پاریس پاشەكشە دەكات، لە لووتكەكەدا ئاراستەیەك هاتبووە گۆڕێ سەبارەت بەهەوڵدانی زیاتر بۆ مەبەستی كەمكردنەوەی ئاسەوارەكانی قەتیسبوونی گەرمی.
كۆنفرانسەكانی گۆڕانی ئاووهەوا:
لە ساڵی 1988دا دەستەی نێودەوڵەتی بۆ گۆڕانی ئاووهەوا (IPCC) بەهاوكاری نێوان رێكخراوی كەشناسی جیهانی و بەرنامكەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگە دامەزرا و شاری (جنیف)ی سویسرای كردە بارەگای سەرەكی خۆی و دوو كۆنگرەشی تێدا بەست (كۆنگرەی یەكەم و دووەم)، لە ساڵانی 1989 و 1990 و بە بەشداری 25 وڵات.
لە 9ی ئایاری 1992دا رێكەوتننامەی چوارچێوەی گۆڕانی ئاووهەوا لە بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان لە نیۆرك پەسەندكرا، تا لە كۆنگرەی لووتكەی زەوی لە ریۆ دی جانیرۆ لە بەرازیل لە مانگی حوزەیرانی 1992 ئیمزا بكرێت، رێكەوتننامەكە لە 26ی ئازاری 1994 كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە و بەڕێكەوتننامەی چوارچێوەی نەتەوە یەكگرتووەكان پەیوەست بەگۆڕانی ئاووهەوا ((UNFCCC))(16) دەناسرێت و شاری بۆنی ئەڵمانیایان كردە مەڵبەندی رێككەوتننامەكە.
داننرا بەوەی كۆنفرانسی لایەنەكان كە لە لایەن رێكەوتننامەی چوارچێوەی نەتەوە یەكگرتووەكان پەیوەست بەگۆڕانی ئاووهەواوە پێكهێنراوە، بریتییە لە بەرزترین دەستەی پەیوەست بەڕێكەوتننامەكە و رۆڵی دەستەی جێبەجێكاریش دەگێڕێت، یەكەم كۆنفرانسیشی لە ساڵی 1995 لە ژێر ناوی كۆنفرانسی یەكەمی لایەنەكان ((COP.1)) لە شاری بەرینی پایتەختی ئەڵمانیا بەست، لەو بەروارەوە هەر ساڵەی كۆنفرانس لە وڵاتێكدا دەبەسترێت، كە مەبەست لەو 38 وڵاتە پیشەسازییە سەرەكییەیە كە رێكەوتننامەكەیان ئیمزاكردووە و بریتین لە: روسیای فیدراڵ، ئیسپانیا، ئوسترالیا، ئیستۆنا، ئەڵمانیا، ئۆكرانیا، ئیرلەندا، ئایسلەندا، ئیتاڵیا، پورتوگال، بەلجیكا، بولگاریا، پۆڵەندا، تشیك، دانیمارك، رۆمانیا، سلۆڤاك، سلۆڤینیا، سوید، سویسرا، فەرەنسا، فنلەندا، كرواتیا، كەنەدا، لاتڤیا، لخنشتاین، لۆكسمبۆرگ، لیتوانیا، شانشینی یەكگرتوو و ئێرلەندای باكوور، مۆناكۆ، نەرویج، نەمسا، نیوزلەندا، هەنگاریا، هۆڵەندا، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ژاپۆن، یۆنان.
كۆنفرانسی لایەنەكان پەیوەستی سەرەكییە بەگۆڕانكاریی ئاووهەوا و وەك نەریتێكی ساڵانە دەبەسترێت و خشتەی ژمارە (1) زنجیرەی كۆنفرانسی ساڵانەی لایەنەكان و شوێن و مێژووی بەستنیان دەردەخات.
چەند كۆنفرانسێكی گرنگی گۆڕانکاریی ئاووهەوا:
أ: پرۆتۆكۆلكۆتۆی 1997:
لە شاری كیۆتۆی ژاپۆن لە كانوونی یەكەمی 1997 بە ئامادەبوونی نوێنەرانی زیاتر لە 160 وڵات بەسترا، كاری سەرەكیی كۆنفرانس بریتی بوو لە كەمكردنەوەی دەردانی غازە گەرمكەرەكان و برەودان بەپرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام.
لە كۆنفرانسەكەدا بڕیار لەسەر ئەوە درا كە وڵاتە پیشەسازییەكام بە تاك و كۆ گەرەنتی ئەوە بكەن كە فڕێدانی غازە بەرپرسەكان لەسەر قەتیسبونی گەرمی لە ماوەی (2008-2012) لانیكەم بەڕێژەی (5%) كەمبكەنەوە بەراورد بەساڵی 1990، بەمەش 39 وڵات ناچار دەكرێن بەڕێژەی جیاواز فڕێدانی غازە گەرمكەرەكان كەمبكەنەوە.
بۆ نموونە وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا و ژاپۆن (8%) كەمبكەنەوە و ئەمریكا (7%) و هەر یەك لە كەنەدا و هەنگاریا و پۆڵەندا (6%)(18)، كۆنفرانس رێگای دا بەچەند وڵاتێكی وەك روسیای فیدراڵ و ئۆكرانیا و رۆمانیا و سویسرا و نیوزلەندە كە بەشێوەیەكی كاتی رێژەی فڕێدانیان لە غازە گەرمكەرەكان بهێڵنەوە و رێگای بەتەنها سێ وڵات دا ئوسترالیا و ئایسلەندا و نەرویژ كە رێژەی فڕێدانی غازەكانیان زیادبكەن. 
لە كۆنفرانسەكەدا ئاماژە بەوە درا كە بەگوێرەی ساڵی 1990 كە بەساڵی بنچینە دانراوە بۆ كەمكردنەوە غازە فڕێدراوەكان، بۆ نموونە غازی (CO2) ی فڕێدراو لە لایەن وڵاتانەوە بەم شێوەیە بووە: ئەمریكا (36.1%)، روسیای فیدرال (17.4%)، ژاپۆن (8.5%)، ئەڵمانیا (7.4%)، شانشینی یەكگرتوو (4.3%)، كەنەدا (3.3%)، ئیتاڵیا (3.1%)، پۆڵەندا (3%)، فەرەنسا (2.7%)، ئوسترالیا (2.1%)، واتە تەنها دە وڵات (88%)ی غازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن فڕێدەدەنە زەپۆشەوە. ئەم رێكەوتننامەیە زیاتر وەك گەڵاڵەكردنی پرنسیپ وایە وەك لەوەی لە پەیماننامە بچێت، تا ئامانجەكانی بهێنێتەدی (19)، هەروەك كۆنفرانس كۆمەڵێك هەنگاوی ئابووریی راگەیاند كە پەیوەست بوو بەكەمكردنەوەی رێژەی فڕێدانی غازە گەرمكەرەكان لەوانە: (20)
1.میكانیزمی پەرەپێدانی خاوێن (CDM):
بریتییە لە میكانیزمێكی خوازیارانە كە لە رێگەیەوە وڵاتە پێشكەوتووە پیشەسازییەكان هەڵدەسن بە بونیادنانی پڕۆژەی پەرەپێدانی بەردەوام لە وڵاتە گەشەسەندووەكاندا تاوەكو بەشێك لە پرۆژەكان لە وڵاتی خۆیان دووربخەنەوە و لە هەمان كاتیشدا وڵاتە گەشەسەندووەكانیش لە لایەنی ئابوورییەوە ببوژێنەوە.
2.میكانیزمی بازرگانیكردن بەكاربۆنەوە:
میكانیزمێكی نەرمە ئامانج لێی كەمكردنەوەی رێژەی فڕێدانی غازە گەرمكەرەكانە لە زەپۆشدا، بەگوێرەی ئەم میكانیزمە ماف بەحكومەتەكان دەدرێت كە پشكی پیسبوونی زیاد لە وڵاتە گەشەسەندووەكان بكڕن، یان هەر پڕۆژەیەكی دیكە كە دەبێتە مایەی كەمكردنەوەی پیسبوونی ژینگە و لە بازاڕی كاربۆنی جیهانیدا مامەڵەی پێوەبكرێت لە ژێر چاودێریی لیژنەی تایبەتمەندی نەتەوە یەكگرتووەكان، لەم كاتەدا فرۆشیاری غازە گەرمكەرەكان بریتین لەو وڵاتانەی كە رێژەی غازی فڕێدراویان كەمە و كڕیاریش وڵاتانی خاوەن دەردەری غازی زۆرن.
3.میكانیزمی جێبەجێكردنی هاوبەش:
مەبەست لێی جێبەجێكردنی پڕۆژەیە لە لایەن وڵاتێكی پیشەسازییەوە لە وڵاتێكی تردا کە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی دەردانی غازی گەرمكەر لەو وڵاتەدا، بەمەش بڕی ئەو كەمكردنەوەی لە غازە گەرمكەرەكان كە بەدەستهاتووە، وەك یەدەكێك لە كەمكردنەوە ئەژمار دەكرێت بۆ ئەو وڵاتەی كە پڕۆژەكەی لە دەرەوەی سنووری خۆیدا ئەنجامداوە. (21)
لەگەڵ ئەوەی لە سەرەتاوە زۆر پشتگیری لە پرۆتۆكۆڵی كیۆتۆ كرا، بەڵام بەندەكانی پرۆتۆكۆلەكە هەر زوو دووچاری شكستخواردن هات، ئەویش بەهۆی پەسەندنەكردن و پابەندنەبوونی چەند وڵاتێك بەڕێكەوتننامەكەوە، لەوانەش ئەمریكا و چین و هندستان و بەرازیل و باشووری ئەفەریقا و چەند وڵاتێكی تر، ناڕەزایی ئەمریكا لەوەوە سەرچاوەی گرتبوو، كە هەموو بارگرانی و پابەندبوونیەكان دەكەونە ئەستۆی وڵاتە پێشكەوتووەكان و وڵاتە گەشەسەندووەكانیش بێ پابەندبوون بەكەمكردنەوەی غازە گەرمكەرەكان و هیچ بەرپرسیارییەك بەردەوامدەبن لە گەشەسەندن و فڕێدانی غازی گەرمكەر.
ب. كۆنفرانسی كۆپنهاگن 2009:
كۆنفرانسی كۆپنهاگن لە ماوەی 7-18 كانوونی یەكەمی 2009 لە پایتەختی دانیمارك بەسترا و نوێنەری 193 وڵات بەشدارییان تێداكرد و 120 سەرۆك حكومەت و سەرۆك دەوڵەت بەشداری كۆنفرانسەكە بوون، لەماوەی 7 رۆژدا گفتوگۆ و كۆبوونەوە گەیشتنە رێكەوتن لەسەر دوو خاڵی سەرەكی كە ئەوانیش بریتیبوون لە: (22)
1. پابەندبوونی ئارەزوومەندانە بۆ كەمكردنەوەی غازی فڕێدراوی (CO2) بەمەبەستی رێگەگرتن لە بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما بۆ زیاتر لە دوو پلە تا ساڵی (2050) بەراورد بەپلەی گەرمی پێش شۆڕشی پیشەسازی.

2. بەڵێندانی دەوڵەتە دەوڵەمەندەكان بەدامەزراندنی سندوقێكی دارایی بۆ یارمەتیدانی دەوڵەتە گەشەسەندووەكان و هەژارەكان بەبڕی (1000ملیار دۆلار) تا ساڵی 2020، بەشێوەیەك ساڵانە (100 ملیار دۆلار) پێشكەش بەسندوقەكە بكرێت، بەمەبەستی قەرەبووكردنەوەی ئەو دەوڵەتە هەژارانە لەو زەرەر و زیانانەی لە دەرەنجامی ئاسەوارەكانی گۆڕانی ئاووهەواوە لێیانكەوتووە و هۆكارەكەشی غازە فڕێدراوەكانە لە زەپۆشدا لە لایەن دەوڵەتە پیشەسازییەدەوڵەمەندەكانەوە.
بەڵام ئەوەی گرنگە لەو دوو خاڵەی كە رێكەوتنی لەسەركراوە (ناچاركردنی) تێدانییە، بەڵكو پابەندبوون بەو دوو خاڵەوە (ئارەزوومەندانەیە).
ج. كۆنفرانسی كانكۆن 2010:
ئەم كۆنفرانسە لە شاری كانكۆن لە مەكسیك بەسترا و دەوڵەتە گەشەسەندووەكان جەختیان لە سەر ئەوە دەكردەوە کە بەرپرسیارێتی مێژوویی دەوڵەتە پێشكەوتووەكان، واتە بڕیاری یەكلاكەرەوە دەكەوێتە سەرشانی دەوڵەتە پیشەسازییە پێشكەوتووەكان، لە كاتێكدا لەم كۆنفرانسەدا دەوڵەتە پێشكەوتووەكان لە هەوڵی ئەوەدا بوون كەمترین پابەندبوونی دارایی بكەوێتە ئەستۆیان، زیاتر خەریكی بەڵێنی ئارەزوومەندانە بوون لە بواری دارایی و تەكنیكی بە وڵاتە هەژارەكان.
تەوەری سەرەكی كۆنفرانسەكە بریتی بوو لە ململانێ و گفتوگۆ لە نێوان ئەمریكا و چین (23)، لەبەر ئەوەی ئەمریكا داوای دەكرد كۆنترۆڵی دەردراوە غازییەكانی چین بكرێت، چینیش لە لای خۆیەوە جەختی لەسەر بەرپرسیارێتی دەوڵەتە پیشەسازییە دەوڵەمەندەكان دەكردەوە، سەبارەت بەپێشكەشكردنی یارمەتی تەكنیكی و دارایی بۆ دەوڵەتە گەشەسەندووەكان، لەم كۆنفرانسەدا بڕیاردرا غازی فڕێدراوە زەپۆش كەمبكرێتەوە و سندوقێك بەناوی (سندوقی سەوز) بەبڕی 100 ملیار دۆلار تا ساڵی 2020 پێكبهێنرێت بۆ پاڵپشتی دەوڵەتە گەشەسەندووەكان.
د: كۆنفرانسی پاریسی 2015:
لە دوای كۆنفرانسی كیۆتۆ، بەگرنگترین كۆنگرەی گۆڕانی ئاووهەوا دادەنرێت، لە ماوەی 30 تشرینی دووەم  11 كانوونی یەكەمی 2015 لە ناوچەی (لۆبۆرجیە) لە باكووری پاریسی پایتەختی فەرەنسا، بەنوێنەرایەتی 195 وڵات و ئامادەبوونی 158 سەرۆك دەوڵەت و حكومەت بەسترا، لە نێوانیشیاندا (ئۆباما) و (هۆلاند) و (پۆتین) و (ئەنگیلا مێركل) و سەرۆكی چین (شی جین یینغ)، ژمارە ئامادەبووان گەیشتنە 40.000 كەس لە نێوان بەرپرسی حكومی و نوێنەری ئاژانس و دامودەزگای نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمەڵگەی مەدەنی و میدیاكار.
فرانسوا هۆلاند، سەرۆكی فەرەنسا كۆنفرانسەكەی كردەوە و سێ مەرجی دەستنیشانكرد بۆ سەركەوتنی كۆنفرانسەكە، كە ئەوانیش بریتیبوون لە: (24) 
1.پلەی گەرمی لە دوو پلە یان لە یەك پلە و نیو زیاتر بەرز نەبێتەوە تا ساڵی (2050)، بەراورد بەپێش شۆڕشی پیشەسازی.
2.پابەندبوونی سەرجەم وڵاتان بەبابەتی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرماوە.
3.سەرجەم كۆمەڵگە، بەسیاسەتمەداران و ئابووریناسان و كۆمەڵناسان و سەرجەم لایەنەكان بەشداری بكەن لە ئاگاداركردنەوەی مەترسییەكانی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرمی و هاریكاربن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم مەترسییە.
ئەم رێكەوتننامەیە لە رۆژی 12 كانوونی یەكەمی 2015 بڵاوكرایەوە، كە لە 29 مادە و پاشكۆ پێكهاتبوو، بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرا زیاتر وەك كۆنفرانسێكی میدیایی وابوو، جیاوازییەكی ئەوتۆی نەبوو لەگەڵ كۆنفرانسی كیۆتۆی ساڵی 1997دا، بەشێوەیەكی پراكتیكی خاڵی سەپێنراوی تێدانەبوو، تا وڵاتان ناچار بكات و جێبەجێبكەن، مەترسیدارترین گورزی كەمەربڕیش كە لەم كۆنفرانسە درا بریتی بوو لە پاشەكشەی ئەمریكا لە 5ی ئابی 2017 لە رێكەوتننامەی پاریس.
ه: كۆنفرانسی گلاسكۆی 2021
ئەم كۆنفرانسە كە بە كۆنفرانسی (COP.26) ناسراوە لە ماوەی 31 تشرینی یەكەم -12 تشرینی دووەمی 2021 لە گلاسكۆ لە شانشینی یەكگرتوو بەسترا، كە تیایدا زیاتر لە نوێنەری 190 وڵات و 120 سەركردەی جیهان ئامادەبوون، جگە لەوەی بەشێوەیەكی گشتی 40.000 بەشداربوو ئامادەی كۆنفرانسبوون كە بریتیبوون لە 22.274 نوێنەر و 14.124 چاودێر و 3.816 نوێنەری میدیا و وەك رووداوێكی جیهانی بایەخدار تیشكی سیاسی و ژینگەیی خرابووەسەر، لەم كۆنفرانسەدا جەخت لەسەر دوو خاڵی سەرەكی كرایەوە كە ئەوانیش بریتین لە:
1.داننان بەمەترسیی دۆخی ژینگەدا: 
بەشێوەیەكی گشتی بەشداربووانی كۆنفرانس هاوڕابوون لەسەر ئەوەی كە ئێستا گۆی زەوی و مرۆڤایەتی لە دۆخێكی زۆر مەترسیداردایە، كە دەتوانرێت ناولێبنرێت دۆخی مۆلەق.
2.كۆنفرانسی گلاسكۆ وەك دوا چانس: 
بەشداربووانی كۆنفرانس وەك دوا چانس دەیانڕوانییە كۆنفرانسی گلاسكۆ، تا لێیەوە بەشێوەیەكی جدی و راشكاوانە لە چارەنووسی گۆی زەوی و مرۆڤایەتی بدوێن.
لە كۆنفرانسدا جەخت لەسەر كەمكردنەوەی وزە هەڵكۆڵراوەكان كرایەوە و هاندانیش بەردەوام بوو بۆ رووكردنە وزە نوێبووەوە و خاوێنەكان، بەڵام ئەوەی جێگەی تێبینی بوو كە بڕیارێكی بەهێز و سەپێنراوانە درا تا وڵاتان ناچار بكات لەو بارەیەوە. 
هەروەها وڵاتانی بەشداربووی گلاسكۆ پابەندبوونی خۆیان بەو بەڵێنە نەبردە سەر سەبارەت بە پێشكەشكردنی بڕی 100ملیار دۆلاری ساڵانە بەوڵاتە گەشەسەندووەكان، بەڵكو بەڵێنەكەیان زیاتر لە شێوەی هیواخواستن بوو بۆ ئەوەی لە ساڵی 2023 بهێنرێنە دی و زیاتر جەخت لەسەر پرۆسەی خۆگونجاندن (تكییف) دەكرایەوە، تاوەكو مرۆڤایەتی بەگشتی و وڵاتانی گەشەسەندوو بەتایبەتی، میكانیزمی خۆگونجاندن بگرنەبەر لەگەڵ ئاسەوارەكانی قەتیسبوونی گەرمادا.
چەند هەنگاوێكی گرنگ لە گلاسكۆدا:
لە كۆنفرانسی گلاسكۆدا چەند بەڵێن و رێكەوتننامەیەكی نوێ ئیمزا كرا، كە دەكرێت لەگەڵ جێبەجێكردنیاندا دۆخی مەترسیداری ئێستا هێور و كەمتر بكرێتەوە، لەو هەنگاوانەش:
1.وڵاتانی بەشدار سەبارەت بەچەند بەندێكی رێكەوتننامەی پاریس و بەتایبەت بەوەی پەیوەستە بە (بازاڕی كاربۆن) كە تیایاندا رێگەدەدرێت بەكڕینی پشكی كاربۆن لەو غازانەی كە فڕێدەدرێتە زەپۆشەوە، لەم كۆنفرانسەدا بەشێوەیەكی وردتر میكانیزمی پراكتیكی خرایەڕوو بۆ جێبەجێكردنی ئەم پرۆسەیە، هەروەها كار لەسەر روونی (شفافیە) و پێشكەشكردنی راپۆرتی بەردەوام كرا سەبارەت بەبونیادنانی بڕوا و دڵنیایی، تا سەرجەم وڵاتان ئاگاداری چالاكی و پابەندبوونی هەر وڵاتێك بن، كە تاچەند پابەندی بڕیار و ئەركەكانی سەر شانیانن.
2. وڵاتانی بەشدار لەسەر ئەوە رێكەوتن كە تۆڕێك كارابكرێت بەناوی (تۆڕی سانتیاگۆ) بەمەبەستی بەستنەوەی ئەو وڵاتانەی كە رووبەرووی مەترسی گۆڕانكارییەكانی ئاووهەوا دەبنەوە بەیەكترییەوە، تاوەكو لە رووی هونەری و زانیاری و دەرامەتەوە سوودمەند بن.
3.لە كۆنفرانسەكەدا 137 وڵات لەسەر ئەوە هاوڕابوون كە دارستانەكان لە دۆخێكی مەترسیداردان و دەبێت میكانیزمی كاركردن لەوە سەرچاوە بگرێت كە نەهێڵرێت ئیدی دارستان لەناوبچێت، تا ساڵی 2030 بڕی 12ملیار دۆلار لە حكومەتەكان و بڕی 7.2 ملیار دۆلار لە كەرتی تایبەت بۆ پارێزگاریكردن لە دارستانەكان تەرخان بكرێت.
4.لە گلاسكۆ 103 وڵات پەیماننامەیەكیان سەبارەت بە كەمكردنەوەی (غازی میسان) بەڕێژەی 30% تا ساڵی 2030 ئیمزا كرد، بەو پێیەی بەیەكێك لە غازە گەرمكەرە سەرەكییەكان دادەنرێت و بەشداری 25% ی گەرمبوونی گۆی زەوی دەكات.

سەرچاوەكان:
1. رانيا عبدالمعز الجمال، التربية البيئية، ((رؤي و توجيهات معاصرة))، دار الجامعة الجديدة، الاسكندرية، 2011، ص 97.
2. أيوب أبودية، نهاية العالم على مذبح التغيير المناخي، دار الفارابي، بيروت، 2012، ص 176.
3. رانيا عبدالمعز الجمال، مصدر سابق، ص 98.
4. د.جەزا تۆفیق تالیب، ژینگە لە نێوان كێشە و ململانێ و پاراستندا، سلێمانی، 2020، ل 194.
5. د.علي حسن موسي، المناخ و مستقبل الارض، منشورات الهيئة العامة للكتاب، دمشق، 2020، ص141-142.
6. د.أيوب أبودية، مصدر سابق، ص177.
7. د. علي حسن موسي،مصدر سابق،ص142.
8. المصدر نفسه، ص 143.
9.أ. واري عزالدين و نهال ميسنيسا، دور منظمة الامم المتحدة في حماية البيئة، مذكرة لنيل شهادة الماستر في الحقوق بجامعة عبدالرحمان ميره، كلية الحقوق و العلوم السياسية، 2019-2020، ص14.
ب. شكراني الحسين، من مؤتمر ستوكهولم 1972 الي ريو+20 لعام 2012 مدخل الي تقييم السياسات البيئية العالمية، بحوث اقتصادية عربية، العددان 63-64، 2013، ص149-150.
10. ناوی تەواوی بەرنامەكە:
United Nations Environment Program
11.د. سوزي رشاد، انعكاسات توازن القوى الدولي علي قضايا المناخ، مجلة السياسة الدولية، العدد (213)، المجلد (53)، 2018، ص17.
12.المصدر نفسه، ص18.
13.شكراني الحسين، مصدر سابق، ص 159.
14.د. علي حسن موسي، مصدر سابق، ص 164.
15.المصدر نفسه، ص 144-164.
16.ناوی تەواوی رێككەوتننامەكە:
United Nations Framework Convention On Climate Change
17.أ. د. جەزا تۆفیق تالیب، لووتكەی گلاسكۆ و بەرپرسیاریەتیی نێودەوڵەتی، رۆژنامەی كوردستانی نوێ، ژمارە (8530)،2021، ل8.
ب. د. علي حسن موسى، مصدر سابق، ص 144-146.
* كۆبوونەوەی ئامادەكاری وەزاری لە دورگەكانی فیجی لەهەردوو رۆژی (17-18 تشرینی یەكەمی 2017) بەسترا، پاشان دانیشتنەكانی كۆنگرە لە شاری بۆنی ئەڵمانیا لەماوەی (6-16ی تشرینی یەكەم) بە ئامادەبوونی (196) وڵات بەسترا.
18. أ/ د.انجي عبدالغني مصطفي، الادارة الدولية لقضية التغيرات المناخية، مجلة كلية السياسية و الاقتصاد، العدد (3)، 2019، ص162.
    ب/ د.سعيد فتوح مصطفي النجار، التعاون الدولي لمواجهة ظاهرة الاحتباس الحراري (بحث مقدم للمؤتمر العلمي الخامس لكلية الحقوق جامعة طنطا) 2018، ص 32-33.
19. سلامة طارق و عبدالكريم شعلان، الحماية الدولية للبيئة من ظاهرة الاحتباس الحراري، بيروت، منشورات الحلبي، 2010،ص 139.
20. وهيب عيسي الناصر، تقرير حول ألية التنمية النظيفة و دورها في تحقيق بيئة نظيفة، مجلة عالم المعرفة، مجلد (37)،2008، ص188.
21. ابراهيم عبدالجليل، التغيرات المناخية و قطاع الاعمال: الفرص و التحديات، مجلة عالم المعرفة، مجلد (37)،2008،ص133.
22. أ. د. انجي عبدالغني مصطفي، مصدر سابق، ص157.
      ب. سوزي رشاد، مصدر سابق، ص133.
23. هشام بشير، مؤتمر كانكون المناخي.. حدود النجاح و الاخفاقات، مجلة السياسة الدولية، العدد (185)، 2011، ص221.
24. أ. عماري حورية، أثر تهديدات تغيرات المناخ علي الامن البيئي، اطروحة دكتوراه جامعة ابن خلدون تيارت، كلية الحقوق و العلوم السياسية، 2019-2020، ص 85.
ب. د. سوزي رشاد، مصدر سابق، ص20.

* پسپۆڕی جیۆستراتیژ و ئاسایشی نەتەوەیی