له دڵی هه‌ر لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی ئه‌كادیمیدا پێشه‌كییه، كه لایه‌نێكی بنه‌ڕه‌تی هه‌ر پارچه‌یه‌كی ئه‌كادیمییه. به‌م شێوه‌یه له‌م توێژینه‌وه‌یه‌مدا باس له‌وه ده‌كه‌م كه ئایا دادپه‌روه‌ری ده‌بێته هۆی به‌خته‌وه‌ری ده‌روونی یاخود نا. چه‌مكی دادپه‌روه‌ری چه‌ندین سه‌ده‌یه، له‌لایه‌ن زانایان و فه‌یله‌سوفه‌كان و زانایانی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه مشتومڕی له‌سه‌ره.
هه‌ندێك ده‌ڵێن دادپه‌روه‌ری به واتای دادپه‌روه‌ری وه‌ك خۆی دێت، هه‌ندێكی تر پێیان وایه دادپه‌روه‌ری بریتییه له سزادانی ئه‌و هه‌ڵانه‌ی كه كراون. هه‌روه‌ها ده‌روونناسی به‌شداری كردووه له تێگه‌یشتن له به‌خته‌وه‌ری، كه زۆرجار وه‌ك ئامانجێكی هاوبه‌شی ئاواته‌كانی مرۆڤ هه‌ستی پێده‌كرێت.
روونكردنه‌وه‌ی چه‌مكی دادپه‌روه‌ری:
دادپه‌روه‌ری چه‌مكێكی ئاڵۆز و فره‌لایه‌نه كه چه‌ندین سه‌ده بووه‌ته بابه‌تی مشتومڕی فه‌لسه‌فی و سیاسی و له ناوه‌ڕۆكدا ئاماژه‌یه بۆ دادپه‌روه‌ری و یه‌كسانی كردار و بڕیار و ده‌رئه‌نجامه‌كان. به‌ڵام پێناسه و مانای وردی دادپه‌روه‌ری به‌پێی فاكته‌ری كه‌لتووریی و مێژوویی و كه‌سی ده‌توانێت جیاواز بێت. هه‌ندێك له تیۆرییه‌كانی دادپه‌روه‌ری سه‌رنج ده‌خه‌نه سه‌ر ماف و ئازادییه‌كانی تاك و هه‌ندێكی دیكه‌ش له پێشینه‌ی كاره‌كانی خۆشگوزه‌رانی كۆمه‌ڵایه‌تی و چاكه‌ی گشتی داده‌نێن. له كۆتاییدا ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه ته‌نها سزادانی تاوانباره‌كان یان یارمه‌تیدانی بێبه‌شه‌كان نییه، به‌ڵكو دروستكردنی كۆمه‌ڵگایه‌كیشه كه هه‌م كارایی و هه‌م دادپه‌روه‌رانه بێت، كه هه‌موو تاكه‌كان بتوانن گه‌شه بكه‌ن و تواناكانیان به‌دیبهێنن.
روونكردنه‌وه‌ی چه‌مكی به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی
به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی چه‌مكێكی فره‌لایه‌نه‌یه، كه ته‌نها به هۆكاری ده‌ره‌كی وه‌ك سامانی مادی یان پێگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی دیاری ناكرێ. به‌ڵكو حاڵه‌تێكی ناوه‌كی ده‌روونه كه ره‌نگدانه‌وه‌ی هه‌ستێكی گشتیی ره‌زامه‌ندی و خۆشگوزه‌رانییه، كه به هه‌ست و سۆزی ئه‌رێنی و گه‌شبینی و هه‌ستكردن به ئامانج تایبه‌تمه‌نده. ئه‌م حاڵه‌ته‌ی به‌خته‌وه‌ری به‌هۆی كۆمه‌ڵێك هۆكاری ده‌روونییه‌وه له قاڵب ده‌درێت، له‌وانه بیركردنه‌وه و هه‌ڵوێست و ره‌فتاره‌كانی مرۆڤ، هه‌روه‌ها هۆكاره ژینگه‌ییه‌كانی وه‌ك پشتیوانی كۆمه‌ڵایه‌تی و ته‌ندروستی كه‌سی. به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی بابه‌تییه و له كه‌سێكه‌وه بۆ كه‌سێكی تر ده‌گۆڕێت، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات پێوانه‌كردنی بابه‌تیانه قورس بێت. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش، توێژه‌ران هه‌ندێك تایبه‌تمه‌ندی و پراكتیكیان ده‌ستنیشان كردووه كه په‌یوه‌ندییان به به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونییه‌وه هه‌یه، له‌وانه میهره‌بانی، سوپاسگوزاری، خۆڕاگری و وردبینی و...هتد.
په‌یوه‌ندی نێوان دادپه‌روه‌ریی و به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی چییه؟
جگه له دیدگا كۆمه‌ڵایه‌تی و فه‌لسه‌فیه‌كان، لێكۆڵینه‌وه له بواری ده‌روونناسی ئه‌رێنیدا پشتگیری له په‌یوه‌ندیی نێوان دادپه‌روه‌ری و به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونیش ده‌كات. چه‌ندین لێكۆڵینه‌وه ده‌ریانخستووه كه كاتێك تاكه‌كان هه‌ست ده‌كه‌ن كه مامه‌ڵه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كرێت، ئه‌وا هه‌ست به سۆزی ئه‌رێنی وه‌ك رازیبوون و دڵخۆشی ده‌كه‌ن. به پێچه‌وانه‌وه كاتێك تاكه‌كان هه‌ست به نادادپه‌روه‌ری ده‌كه‌ن، زۆرجار تووشی هه‌ست و سۆزی نه‌رێنی وه‌ك تووڕه‌یی و نائومێدی ده‌بن. جگه له‌وه‌ش، توێژینه‌وه‌كان ده‌ریانخستووه كه پێشخستنی دادپه‌روه‌ری له راستیدا ده‌توانێت خۆشگوزه‌رانی گشتی و ره‌زامه‌ندی ژیان باشتر بكه‌ن. به‌م شێوه‌یه دادپه‌روه‌ریی و به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی نه‌ك هه‌ر به‌یه‌كه‌وه گرێدراون، به‌ڵكو پێده‌چێت په‌یوه‌ندییه‌كیان هه‌بێت كه یه‌كتری به‌هێز بكه‌ن. جگه له‌وه‌ش دادپه‌روه‌ری و به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی په‌یوه‌ندییه‌كی ئاڵۆزیان هه‌یه، به‌و پێیه‌ی زۆرجار به‌خته‌وه‌ریی به پێكهاته‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تی دادپه‌روه‌ری داده‌نرێت. ئه‌رستۆ له‌م باره‌یه‌وه ده‌ڵێت: به‌خته‌وه‌ری كۆتایی ژیانی مرۆڤه. له ئه‌نجامدا هه‌ر پێناسه‌یه‌ك بۆ دادپه‌روه‌ری ده‌بێت گرنگیدان به به‌خته‌وه‌ری له‌خۆ بگرێت ئه‌گه‌ر بیه‌وێت به‌خته‌وه‌ری گونجاو بێت. دۆخی ئابووری كۆمه‌ڵایه‌تی، په‌روه‌رده و ده‌ستڕاگه‌یشتن به سه‌رچاوه‌كان هه‌موویان كاریگه‌رییه‌كی به‌رچاویان له‌سه‌ر توانای مرۆڤ هه‌یه بۆ ئه‌زموونكردنی به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی. شكستی كۆمه‌ڵگایه‌ك له دابینكردنی ئامرازه پێویسته‌كان بۆ تاكه‌كان ژیانێكی به‌خته‌وه‌ر، پێشێلكردنی دادپه‌روه‌رییه. بۆیه ده‌بێت دادپه‌روه‌ری و به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی شانبه‌شانی یه‌كتر بڕۆن ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت كۆمه‌ڵگایه‌كی دادپه‌روه‌رانه دروست بكه‌ین.
دادپه‌روه‌ری و به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی وه‌ك چه‌مكی گرێدراو
جگه له‌وه‌ش دادپه‌روه‌ری و به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی چه‌مكێكی به‌یه‌كه‌وه گرێدراون، چونكه به‌دواداچوون بۆ دادپه‌روه‌ری هه‌ستی به‌دیهێنان و رازیبوون ده‌ره‌خسێنێت كه ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی خۆشگوزه‌رانیی ده‌روونی. له به‌رامبه‌ردا، ئه‌زموونكردنی نادادپه‌روه‌ری ده‌توانێت ببێته هۆی باری سۆزداری نه‌رێنی وه‌ك توڕه‌یی، بێزاری و بێهیوایی كه ده‌توانێت ببێته هۆی دڵه‌ڕاوكێ و فشار و خه‌مۆكی. بۆیه ئه‌و تاكانه‌ی ده‌ستیان به سیسته‌می دادپه‌روه‌رانه گه‌یشتووه، ئه‌گه‌ری ئه‌وه زیاتره كه به‌خته‌وه‌ری ده‌روونی ئه‌زموون بكه‌ن. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش، ئه‌زموونه‌كانی دادپه‌روه‌ری له‌سه‌ر ئاستی گروپه‌كان، وه‌ك دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تی، ده‌ركه‌وتووه كه یه‌كگرتوویی كۆمه‌ڵایه‌تی و خۆشگوزه‌رانی به‌ره‌وپێش ده‌به‌ن. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌رده‌خات كه ده‌ستڕاگه‌یشتن به دادپه‌روه‌ری نه‌ك ته‌نها سوودی بۆ تاكه‌كان هه‌یه، به‌ڵكو كۆمه‌ڵگا به گشتیش سوودی لێ ده‌بینێت.
رۆڵی دادپه‌روه‌ری له به‌ره‌وپێشبردنی به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونیدا
جگه له‌وه‌ی دادپه‌روه‌ری رۆڵێكی گرنگ ده‌گێڕێت له پێشخستنی به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونیدا. كاتێك مرۆڤه‌كان هه‌ست ده‌كه‌ن كه مامه‌ڵه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌یان له‌گه‌ڵ كراوه و رێز له ماف و پێداویستییه‌كانیان گیراوه، ئه‌وا مه‌یلیان هه‌یه ئاستێكی زیاتری خۆشگوزه‌رانی ئه‌زموون بكه‌ن. له لایه‌كی تره‌وه كاتێك تاكه‌كان له دادپه‌روه‌ری بێبه‌ش ده‌كرێن، وه‌ك كاتێك تووشی هه‌ڵاواردن ده‌بن یان ده‌رفه‌تیان لێ زه‌وت ده‌كرێت، ده‌بێته هۆی هه‌ستكردن به بێزاری و تووڕه‌یی و بێده‌سه‌ڵاتی. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش، لێكۆڵینه‌وه‌كان ده‌ریانخستووه كه ئه‌و كه‌سانه‌ی زیاتر به‌شداریی له ره‌فتاری لایه‌نگریی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌كه‌ن، وه‌ك خۆبه‌خشی و یارمه‌تیدانی كه‌سانی دیكه، زیاتر له ژیانیان رازی ده‌بن. بۆیه به‌ره‌وپێشبردنی دادپه‌روه‌ری پێویسته بۆ بنیاتنانی كۆمه‌ڵگایه‌كی به‌خته‌وه‌رتر و به‌خته‌وه‌رتر بێت.
ده‌ره‌نجام:
له كۆتاییدا، دادپه‌روه‌ری و به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی په‌یوه‌ندییه‌كی نزیكیان هه‌یه، به‌ڵام هه‌میشه هاوواتا نین. به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی گه‌ره‌نتی دادپه‌روه‌ری بۆ هه‌مووان ناكات، هه‌روه‌ها مه‌رج نییه دادپه‌روه‌ری ببێته هۆی به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی. به‌ڵام كۆمه‌ڵگایه‌كی دادپه‌روه‌ر زیاتر به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی له نێو ئه‌ندامه‌كانیدا به‌ره‌وپێش ده‌بات. دادپه‌روه‌ری ده‌توانێت هه‌ستكردن به ئاسایش و سه‌قامگیری دابین بكات، له هه‌مان كاتدا رێز و متمانه و یه‌كگرتوویی كۆمه‌ڵایه‌تی په‌روه‌رده بكات. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش، دادپه‌روه‌ری ده‌توانێت كاریگه‌ری ئه‌رێنی و باشی له‌سه‌ر سۆزداری و ده‌روونی تاكه‌كان هه‌بێت، چونكه ئه‌گه‌ری ئه‌وه زیاتره هه‌ست به به‌ها و رێزگرتن بكه‌ن كاتێك مامه‌ڵه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كرێت. بۆیه له كاتێكدا دادپه‌روه‌ری و به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونی چه‌مكێكی جیاوازن، به‌ڵام به‌یه‌كه‌وه گرێدراون و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دادپه‌روه‌ر، زیاتر ئه‌گه‌ری به‌ره‌وپێشبردنی هه‌ردووكیانی هه‌یه.
سه‌رچاوه‌كان:
• Plato. ‹The Republic.› Open Road Media
• Health and Medicine Division. ‹Communities in Action
شادبە ژیان کورتە
