سیستمی كۆتا چەمك، مێژوو، رەوایەتی

نەوزادی موهەندیس

1-2

مرۆڤایەتی لە چەندین چین و توێژی جیاواز لەڕووی پیشە، رەگەز، نەتەوە، ئایین، مەزهەب و جوگرافیاوە پێكهاتووە، هەربۆیە نەتوانراوە كە دادپەروەریی یان راگرتنی هاوسەنگی و یەكسانی بپارێزرێت لە نێوان ئەو هەموو پێكهاتە جیاوازانەدا. 
ئاشكراشە كە هەریەكەیان داواكاریی تایبەت بە خۆیان هەیە و خۆیان بە خاوەن ماف دەزانن كە بەشداربن لە بەڕێوەبردنی وڵات و كۆمەڵگە و هاوبەشیش بكەن لە ناوەندەكانی بڕیاردان و دەسەڵاتیشدا هەریەكە بەپێی سەنگ و قورسایی و كاریگەری و قەوارەی خۆی لە كۆمەڵگەدا. 
هەربۆیە لە سەدەی بیستەمدا و بە تایبەتیش لە نیوەی دووەمی ئەو سەدەیەدا چەمكی (Quota) هاتە كایەوە، لەناو ئەو ئەنجومەن و دەزگا هەڵبژێردراوانەدا كە لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێن بۆئەوەی هەموان بەشداری بكەن و نوێنەرایەتی چین و توێژ و ناوچە و پێكهاتە رەگەزیی و ئایینی و نەتەوەییەكانی خۆیان بكەن و تاڕادەیەك ئەگەرچی بۆ كاتییش بێت هاوسەنگی و یەكسانی و دادپەروەری بێننە ئاراوە لە بەرژەوەندیی تایبەتی ئەو چین و توێژە جیاوازانە و بە گشتیش لەپێناوی بەرژەوەندیی تەواوی كۆمەڵگە و وڵاتدا. ئیدی ئێستا ئەم سستمی كۆتای پەرلەمانییە لە زۆرێك لە وڵاتاندا پیادە دەكرێت و بۆتە دیفاكتۆ. 
  پێناسە و چەمكی كۆتا
 گەلێك لێكدانەوە و پێناسەی جۆراوجۆر هەیە بۆ چەمكی كۆتا لەوانەش:
 كۆتا واتا بەش (پشك) بریتییە لە بنەمای دیاریكردن كە لە چوارچێوەی پۆستەكان، سەرچاوە سروشتییەكان و ئەركە سیاسییەكاندا دیاریدەكرێن بە پێشتبەستن بە هاوكێشەیەكی دیاریكراو. جا بە شێوەیەكی گشتی سیستمی كۆتا (پشكەكان) لەو حاڵەتانەدا پیادە دەكرێت كە نەبوونی ئەم سیستمە دەبێتە هۆی دروستبوونی تێكچوون یان ناهاوسەنگی بێ مەبەست لە بابەتی نوێنەرایەتیكردندا. 
لەبواری سیاسیشدا ئەم سیستمە پیادە دەكرێت لەپێناوی گرەنتیكردنی نوێنەرایەتییەكی دادپەروەرانە بۆ هەموو توێژەكانی كۆمەڵگە، ئەوەش لە رێگەی بەدەستهێنانی هەندێك پۆستی هەڵبژێردراو.
بیرۆكەی ئەم سیستمەش بریتییە لە دروستكردنی وێنەیەكی بچووككراوەی ورد كە لەتەواوی كۆمەڵگە و لە پەرلەمانی هەڵبژێردراودا، بە شێوەیەك كە هیچ توێژێك پشتگوێ نەخرابێت كە نوێنەری نەبێت، بە زۆری ئەم سیستمەش لە بەرژەوەندیی ژنان یان كەمینەی جوگرافی و نەتەوەیی و زمانی و ئایینەكاندا دەبێت. 
سیستمی كۆتا: بریتییە لە هۆكارێكی توانینی كاتی (Atransitory Solution) كە سیستمێكە هەڵهێنجراوە لە بنەمای یەكسانییەوە كە ئامانج لێی بریتییە لە سنووردانان بۆ جیاكاری كە ژنان بە درێژایی مێژوو بە دەستییەوە دەناڵێنن بە شێوەیەك ژنان لە ئەمریكا و تا سەدەی 19 ش رێگەیان پێنەدەدرا كە كاری پزیشكی بكەن، یان ببنە ئەندام لە سەندیكای كرێكاران و بچنە زانكۆكانیش.
سیستمی كۆتا بریتییە لەو سیستمەی كە رێژەیەك یان ژمارەیەك كورسیی پەرلەمان دیاریدەكرێت بۆ پێكهاتەی كەمینەكان یان ژنان لەو دەستە و ئەنجومەنە هەڵبژێردراوانەدا وەك، پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگا و شارەوانییەكان بە مەبەستی گەیشتنیان بۆ ئەو جێگایانە كە دانانی یاسا و ناوەندی بڕیاردانن.  
 سیستمی كۆتای ژنان 
سیستمی كۆتای ژنان، بریتییە لە دیاریكردنی رێژەیەك یان ژمارەیەكی دیاریكراو لە ژمارەی كورسی پەرلەمان یان دەزگا هەڵبژێردراوەكانی تر بۆ ژنان، بە مەبەستی كەمكردنەوەی بۆشایی نێوان ژمارەی پیاوان و ژنان لەو ناوەندی بڕیار و یاسادانانەدا. 
جا زاراوەی كۆتا (Quota) لە زمانی ئینگلیزیدا بە مانای بەش یان پشكی رێژەیی دێت، هەروەها لە زمانی فەرەنسیشدا بەناو یان سیفەت دێت و بە هەمان شێوە بە مانای بەش، یان پشكی رێژەیی دێت. 
مێژووی سەرهەڵدانی چەمكی كۆتا
بنچینەی مێژوویی سیستمی كۆتا دەگەڕێتەوە بۆ زاراوەی بەشە پۆزەتیفەكان، بەشێوەیەك بۆ یەكەمجار لە ئەمریكاوە سەریهەڵدا و بەو سیاسەتە دەوترا كە قەرەبووی ئەو گروپانەی دەكردەوە كە بێبەشكرابوون لەلایەن دەسەڵاتە حكومییەكانەوە، یان لەلایەن خاوەنكارەكانی كەرتی تایبەتەوە.
لە بنچینەدا لە مافە مەدەنییەكانەوە سەرچاوەی دەگرت كە پەیوەندیی هەبوو بە كەمینەی رەشپێستەكانەوە، بۆ یەكەمجاریش لەلایەن سەرۆك جۆن كنێدی لەساڵی 1961دا ئەو زاراوەیە دەربڕدرا و دواتریش سەرۆك جۆنسۆن لە بەرنامەی كاری خۆیدا لە سەرەتای ساڵی 1965دا وەك بەشێك لە جەنگ دژی هەژاری رایگەیاند.
ئیدی بەو شێوەیە سیستمی پشكی رێژەیی ( كۆتا) چەسپێنرا، بەشێوەیەك كە لایەنەكان ناچار دەكات كە رێژەیەك دیاریبكەن بۆ خوێندكارانی وەرگیراوی سەربە كەمینە نەتەوەییەكان.
هەربۆیە گروپەكانی تریش وەكو بزوتنەوەی ژنانیش داوای هەمان پشكیان دەكرد. ئیدی ئەم چەمك و زاراوە و تێگەیشتنە بۆ سیستمی كۆتا لە وڵاتانی تری جیهانیشدا بڵاوبۆوە كە كەمینەكان هەستیان بە بێبەشبوون و پەراوێزخستن دەكرد لە مافەكانیان و نوێنەرایتیكردنیاندا لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكاندا.

جۆرەكانی سیستمی كۆتا:
سێ جۆر لە جێبەجێكردنی سیستمی كۆتا هەیە:
1.كۆتای دەستووری (Constitutional Quotas) وەك ئەوەی لە دەستووردا رێژەیەكی دیاریكراو بۆ ژنان بۆ خۆكاندیدكردن دانراوە بۆ پەرلەمان لە عیراقدا، ئەم سیستمە لە هەریەك لە یاسای ژمارە 58ی كاتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا بۆ قۆناغی گوزەر كە وەكو بنەمایەكی دەستووری وابوو، لە مادەی ژمارە (30 و بڕگەی ج) دا چەسپێنرابوو، بەهەمان شێوە لە دەستووری هەمیشەیی عیراقدا لەساڵی 2005دا لە مادەی (49 بڕگەی چوارەمدا) چەسپێنراوە، لە هەردووكیاندا داوا دەكات كە رێژەیەكی نوێنەرایەتی بۆ ژنان تەرخان بكرێت لە كۆی ژمارەی ئەندامانی کۆمەڵەی نیشتمانی و پەرلەمان كە كەمتر نەبێت لە چارەكی كۆی ژمارەی ئەندامان واتە رێژەی 25 %.
2. كۆتای یاسای پارتە سیاسییەكان، یان یاسا ئاساییەكان (Political Party Quotas) وەك ئەوەی لە یاسای دامەزراندنی حزبە سیاسییەكاندا هاتووە و هەریەكە لەو حزبانە لە پەیڕەوی ناوخۆی خۆیاندا رێژەیەكی سەدی دیاریكراو بۆ ژنان دیاری دەكەن بۆ خۆكاندیدكردن. بەمەبەستی راگرتنی هاوسەنگییەك لە نێوان نوێنەرایەتی ژنان و پیاواندا لە پۆستە حزبییەكانیاندا كە لە حزبێكەوە بۆ حزبێكی تر ئەو رێژەیە دەگۆڕێت.
3. كۆتای یاسای هەڵبژاردنەكان
 (Election Law Quotas) وەك ئەوەی لە یاسای هەڵبژاردنەكاندا پەیڕەوێكی تایبەت دەردەكرێت بۆ دیاریكردنی كۆتا بۆ ژنان، بەمەرجێك دژ نەبێت لەگەڵ دەقە دەستوورییەكاندا، وەك ئەوەی لە یاسای هەڵبژاردنەكانی ژمارە (16ی ساڵی 2005)دا هاتووە كە  نابێت رێژەی ژنان لە رێژەی 25 % كەمتر بێت لە كۆی ژمارەی ئەندامانی پەرلەمانی عیراقدا. جا بەپێی پەیڕەوی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان و مادەی (29) لە یاسای هەڵبژاردن و پەیڕەوی ژمارەی (9ی ساڵی 2005) ئەو مەسەلەیەی كۆتای ژنان لە پەرلەماندا بەوە چارەسەركراوە كە دەبێت هەر لیستێكی هەڵبژاردن ناوی ژنێك لەدوای دوو ناوی پیاو هەبێت و بەردەوامیش بێت تا كۆتای لیستەكە.

سیستمی كۆتا لە نێوان لایەنگر و دژەكانیدا
هەموو سیستم و بیروباوەڕێك، لە نێوان لایەنگر و دژەكانیدا دابەشدەبێت، وەك  دوو بەرەی جیاواز، بە شێوەیەك هیچ یاسا و سیستمێك نییە كە جێگەی رەزامەندیی هەمووان بێت، هەر بەو شێوەیە سیستمی كۆتاش دابەشبووە لەنێوان لایەنگرەكانی و دژەكانیدا.
زۆرێك لە شارەزاكانی فیقهی دەستووری  لە عیراق دەڵێن:
1.سیستمی كۆتای ژنان دژە لەگەڵ مادەكانی (14، 16 ،20) دەستووری هەمیشەیی ساڵی 2005دا كە هەرسێ مادەكە باسی یەكسانیی ژن و پیاو دەكەن، ئەوەتا مادەی (14)باس لە یەكسانیی ژن و پیاو دەكەن لەبەردەم یاسادا، دوور لە جیاوازیی رەگەزی و لە مادەی (16)شدا هاتووە «ژن و پیاو یەكسانن لە دابینكردنی هەلی كاردا». مادەی (20)یش دەڵێت: «ژن و پیاو یەكسانن لە مافی خۆكاندیكردندا و بەشداریكردنیان لە كاروباری گشتی و مافە سیاسەكاندا، وەك مافی دەنگدان و هەڵبژاردن و خۆكاندیكردن».
2.ئەم سیستمە جیاكارییە دژی پیاوان، چونكە یەكسانیی نێوان پیاوان و ژنان ناهێڵێت لە رووی ئەرك و ماف و هەلی كارەوە، وەك ئەو بنەما یاساییەی كە دەڵێت: «هەموان یەكسانن لەبەردەم یاسادا».
3.ئەم سیستمە بە چارەسەرێكی كاتی دادەنرێت و دیموكراسیی راستەقینەش نانوێنێت.
4.بەشداریكردنی ژنان لە خوارەوە بۆ سەرەوە وا دەكات تەنها ژنان داوای یەكسانیی بكەن، كە ئەمەش پێشیلكردنی دادپەروەرییە بۆ لایەنەكانی تر.
لەبەرامبەردا لایەنگرانی ئەم سیستمەش دەڵێن:
1.ئەم سیستمە ئامانجی كەمكردنەوەی بۆشاییە لە نێوان ژمارەی پیاوان و ژناندا لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكاندا.
2.چەسپاندنی زیاتری رۆڵی ژنانە لەناو كۆمەڵگەدا وەك پێكهاتە و بەشێكی گرنگی كۆمەڵگە.
3.لابردنی رێگرییەكانە لە نێوان ژنان و پیاواندا بۆ گەیشتن بە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكان و ناوەندەكانی بڕیار.
4.ژنان بێبەش نابن لە بەشداریكردن لە ناوەندەكانی بڕیارداندا.
5.پارێزەرێكی یاسایی بۆ ژنان دابیندەكات كە بنەمای نەبوونی وەكیەكی دەیسەپێنێت.
6.ئەم سیستمە وادەكات كە مامەڵەیەكی بەویژدانانە لەگەڵ ژناندا بكرێت.
7.رێگە دەگرێت لە جیاكاریی دژی ژنان، كە زۆرێك لە وڵاتاندا لە رێگەی یاسای كۆتاوە یەكسانیی نێوان ژن و پیاو هاتۆتەدی.

رێژەكانی سیستمی كۆتا  لە جیهان و عیراق و هەرێم 
لەو كاتەوەی ئەم سیستمە پیادەدەكرێت، لە ناو وڵاتانی جیاوازی جیهاندا، بەم شێوەیە سیستمەكە كارایە:

سیستمی كۆتا لە جیهاندا 
30 وڵاتی جیهان هەریەكە جۆرێك لە سیستمی كۆتا بۆ بەرژەوەندیی ژنان پیادە دەكەن. 
  
49 % كورسی پەرلەمانی رواندا بۆ ژنانە.
45 % كورسی پەرلەمان لە سوید بۆ ژنانە.
 30 % كورسی پەرلەمان لە باشووری ئەفریقادا بۆ ژنانە.
بەگشتی لە جیهاندا رێژەی 51.1 % كورسی پەرلەمانەكان بۆ كۆتای ژنانە.

سیستمی كۆتا لە عیراقدا 
لە خولی یەكەم 2006-2010دا 78 كورسی كۆتا لەكۆی 275 كورسی پەرلەمان و 21 كورسی بێ كۆتا دەرچوون.
لە خولی دووەم  2010-2014دا، 81 كورسی كۆتای ژنان لە كۆی 325 كورسی پەرلەمان و 15 كورسیش بێ كۆتا دەرچوون.
لە خولی سێیەم  2014-2018دا، 83 كورسی كۆتا لە كۆی 329 كورسی پەرلەمان و 20 كورسیش بێ كۆتا دەرچوون.
لە خولی چوارەمی 2018دا، 84 كورسی كۆتای ژنان لەكۆی 329 كورسی پەرلەمان و 22 كورسیش بێ كۆتا دەرچوون.
لە هەڵبژاردنی ساڵی 2021دا لە كۆی 329 كورسی پەرلەمان ژنان 97 كورسیان بەدەستهێنا كە تەنها 14 كورسییان كۆتای ژنان بوون، بەوەش 57 ژن بە توانا و لێوەشاوەیی خۆیان دەرچوون.
لە پەرلەمانی عیراقدا وەك كۆتای نەتەوە و پێكهاتە ئاینییەكان تەنها نۆ  كورسی كۆتایان بۆ دانراوە كە دەكاتە رێژەی 2.7 % كە پێنج كورسی بۆ مەسیحی و یەک كورسی بۆ سابیئەی مەندائی  و یەک كورسی بۆ  ئێزدی و یەک  كورسی بۆ شەبەك  و یەک  كورسیش بۆ كوردە فەیلییەكان)) دیاریكراوە.

سیتسمی کۆتا لە هەرێمی كوردستاندا
لە خولی یەكەمی پەرلەماندا 1992-2005  كۆی گشتی كورسی 105 كورسی و 5 كورسی كۆتای مەسیحییەكان هەبووە.
لە خولی دووەمی پەرلەماندا 2005-2009   كۆی گشتی كورسی 111 كورسی و 11 كورسی كۆتای پێكهاتەكان بووە.
لە خولی سێیەمدا  2009-2013 بەهەمان شێوە بووە.
لە خولی چوارەمدا 2013-2018   بەهەمان شێوە بووە.
لە خولی پێنجەمیشدا  2018-2022 هەر بەهەمان شێوە بووە.
بەڵام لە پەرلەمانی كوردستاندا 11كورسی بۆ كۆتای پێكهاتە نەتەوەیی و ئاینییەكان دانراون لەكۆی 111 كورسی كە دەكاتە رێژەی 9.9 % كە ڕێژەیەكی بەرزە بەراورد بە عیراق بەم شێوەیە: ((پێنج كورسی بۆ  مەسیحییەكان و پێنج كورسی بۆ توركمان و یەک كورسیش بۆ ئەرمەن)).
كۆتای كورسیی ژنانیش بە یاسا رێژەی 30 % دیاریكراوە كە بەرزترە لە رێژەی كۆتای ژنان لە پەرلەمانی عیراقدا كە رێژەی 25 %.

*تێبینییەكان لەسەر سیستمی كۆتا لە هەرێمی كوردستاندا:
1.لەلایەك رێژە و ژمارەی كورسی كۆتاكان لە پەرلەمانی كوردستاندا بەرامبەر پەرلەمانی عیراق زیاتر و بەرزترە.
2.لە ساڵی 1992ەوە كە یاسای ژمارەی 1ی ساڵی 1992ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردستان دەرچووە و تا ساڵی 2013  حەوت جار هەمواركراوەتەوە و دواجار بە یاسای ژمارە 15ی ساڵی 2013 هەمواركراوەتەوە و تیایدا كار بە سیستمی یەك بازنەیی دەكرێت.
3.دەركەوتووە كە كۆتای پێكهاتەكان هێندەی لە بەرژەوەندیی حزبێكی سیاسی هەرێمی كوردستانە، نیو هێندە لە بەرژەوەندیی ئەو پێكهاتانە خۆیان نین.
4.نوێنەرانی ئەو پێكهاتانە نوێنەرانی راستەقینەی پێكهاتەكانی خۆیان ناكەن و بوونەتە بەشێك لە بەرنامە و ئەجێندای حزبێک.
5.جیاوازی و نادادپەروەری هەیە لە دابەشكردنی كورسییە كۆتاكان لەنێوان پارێزگاكانی هەرێمدا.
*داواكارییەكانی تایبەت بە سیستەمی كۆتای پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستاندا:
1.داوای هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكانی هەرێم دەكرێت، بەوەی كە هەرێم لەسەر بنەمای چوار پارێزگا بكرێتە چوار بازنەی هەڵبژاردن.
2.كەمكردنەوەی ژمارەی كورسیی كۆتاكان لە 11 كورسییەوە بۆ 6-8 كورسی.
3.ئەگەر ژمارەی كورسییەكانیش كەمنەكرێتەوە، ئەوا دەبێت ئەو 11 كورسییەی كۆتاكان دابەشبكرێت بەسەر  چوار بازنەی هەڵبژاردنی هەر چوار پارێزگاكە.
*لەكۆتاییدا، سیستمی كۆتا بە شێوەیەكی گشتی تایبەت بووە بە ژنان  بۆ دیاریكردنی پشك یان رێژەیەك بۆیان لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكاندا كە لە ئەمریكاوە سەریهەڵداوە، نەك بۆ كەمینە نەتەوەیی و ئایینی و جوگرافییەكان.بەهەمان شێوە لە سیستمی حوكمڕانیی دیموكراسیی راستەقینەدا هەموان بەبێ جیاوازی یەكسانن لەبەردەم یاسادا و ئیدی پێویست بە جیاكاری ناكات لەسەر بنەمای رەگەز و ئایین و نەتەوە و رەنگ و زمان و جوگرافیا لە چوارچێوەی یەك كۆمەڵگە و یەك وڵاتدا.
لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنەكانیشدا لەسەر ئاستی ناوچەیی و ئیقلیمی و نیشتیمانیی گشتیشدا پێویستە هەموو تاكەكان بەتوانا و لێوەشاوەیی خۆیان، خۆیان كاندید بكەن و دەنگ بەدەستبێنن و متمانەی هاووڵاتیان وەربگرن، نەك بەپێی یاسا وەك سیستمی كۆتا بۆ ژنان و كەمینە و پێكهاتە جیاوازەكان بەش و پشك و رێژەیان بۆ دیاریبكرێت. كە ئەمە بۆخۆی نادادپەروەری دێنێتە كایەوە.پێویستیشە هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی دەستووری دانپیادانراو لە چوارچێوەی دەوڵەتی عیراقی فیدڕاڵدا بەهەمان شێوەی یاسای هەڵبژاردنەكانی عیراق مامەڵە بكات و پڕۆسەی دەنگدان و هەڵبژاردنەكان سازبكات و بەهەمان شێوە و رێژە لە دەستووری هەمیشەیی ساڵی 2005دا هاتووە، كۆتا بۆ ژنان و كەمینە و ئایینەكان و پێكهاتەكان دیاریبكات.
دواتر پێویستە ئەو كەمینانە لە هەرێمدا ببنە نوێنەری راستەقینەی پێكهاتەكانی خۆیان و بە دەنگی راستەقینەی ئەوان هەڵببژێردرێن نەك لەلایەن ئەندامان و لایەنگرانی حزبێكی ترەوە  هەڵببژێردرێن و تەزکییە بکرێن. ئەمەش زیان بە پێگە و ناوبانگی ئەو كەمینانە دەگەیەنێت..
گرنگە لە كۆمەڵگە و حوكمڕانییەكی دیموكراتدا هەموان هەست بە یەكسانی ماف و ئەركەكانی خۆیان بكەن دوور لە جیاكاری و زوڵم و چەوساندنەوە و توندوتیژی و دەبێت یاسا سەروەربێت و هەموان لەبەردەم یاسادا هەلی یەكسانیان بۆ دابینبكرێت. 

سەرچاوەكان:
1. نظام كوتا النسائیة فی مجلس النواب العراقی، ضیاء عبدالله عبود الجابر، تدریسی فی كلیە القانون- جامعە كربلا‌و
2. پێگەی پەرلەمانی كوردستان
3. https://www.alqabas.com
4. https://www.skynewsarabia.com
5. http://fcdrs.com
6. https://ar.wikipedia.org
7. https://rudawrc.net
8. https://www.france24.com/ar