راگەیاندن پرۆفیشناڵ بێت، یان نا لەسەر سێ بنەمای
(نێرەر، پەیام، وەرگر) بەندە، ئەم سێ كوچكەیە لە بنەما سەرەكییەكانی فێربوونە بۆ هەر راگەیاندكارێك كاتێ بە زانستی بەركەوتنی لەگەڵ راگەیاندندا دەبێت.
لە هەرێمی كوردستان ژمارەی راگەیاندن و راگەیاندنكاران هێندە زۆرن، كە پێشبینی دەكرێ دوو بەرامبەری وڵاتە پێشكەوتووەكانی دنیا بێت بە تایبەتی كە هەرێمی كوردستان لە تەنیا چوار شار پێكدێت، بەڵام ژمارەی كەناڵی میدیایی تیایدا بە بەشێك لە كەناڵە دیجیتاڵییە تۆماركراوەكانیشەوە لەنێوان (1600-1700) كەناڵ دەبن، هەڵبەت جگە لەو ژمارە زۆرەی میدیا دیجیتاڵییەی، كە باوەڕیان بە خۆتۆماركردن نییە، هەموو ئەمانەش وەها رەوشێكیان خوڵقاندووە كە جگە لە كێشە یاساییەكان وەرگر بە ئاستەم دەتوانی تەنها ناوەكانیان لەبەر بكات، هەروەها ژمارەی رۆژنامەنووسانی ئەندام لە سەندیكای رۆژنامەنووسان بە كۆی گشتی نزیكەی (9) هەزار دەبن و بە تەنها ئەندامانی كارا خۆیان لە (5) هەزار كەس دەدەن، كە هێشتا ژمارەیەكی زۆریش هەن دەكرێ خۆیان ناونووس نەكردبێ یان بەهۆكارێك ناونووسیان نەكەن.
پرسیارەكە ئەوەیە لەگەڵ بوونی ئەم هەموو میدیا و میدیاكارەدا، ئایا راگەیاندنی كوردی راگەیاندنێكی پرۆفیشناڵە، لەكاتێكدا بەچڕیی دووان لە بنەماكانی (نێرەر و وەرگر)ی راگەیاندنێكی پرۆفیشناڵ لە هەرێمی كوردستاندا هەیە، ئەگەر وەڵامەكە بەڵێ بێت، كەواتە بۆ وەرگر متمانەی بەكەناڵی كوردی نییە و پردی پەیوەندی نێوانیان تارادەیەك رووخاوە، ئەگەر وەڵامەكەش نەخێر بێت كەواتە هۆكار چییە لەگەڵ هەبوونی دووان لە بنەماكانی كاری راگەیاندن، میدیای كوردی لاوازە و بەم هەموو كەناڵەوە وەرگر ناتوانێ بە ئاسانی دەستی بگاتە زانیاری دروست و كەناڵەكانیش نەیاتوانیوە وەرگر لەدەوری رایەكی گشتی كۆ بكەنەوە بە نموونە بەرگرتن لە دیاردەی كۆچ؟
لێرەوە بۆمان روون دەبێتەوە كە لە نێوان هەر سێ بنەمای كاری راگەیاندندا، (پەیام) لە گرینگترینیانە و بە بوونی دووەكەیتر میدیاكانی هەرێم ئۆپۆزسیون بێت، یان حیزب و سێبەر نەیانتوانیوە بگەنە ئاستێکی بەرز لە پێوەرەكانی راگەیاندنێكی پرۆفیشناڵ.
لەراستیدا گەر لەگەڵ خۆمان راستگۆ بین، دەكرێ بڵێین لەماوەی (32)ساڵی دوای راپەڕیندا، نەمانتوانیوە میدیایەكی پرۆفیشناڵی هەمەلایەن و بێلایەن و بابەتی لەهەمبەر پرسە گرنگەكان بەرهەمبهێنین، هۆكارەكەش تەنیا و تەنیا نەبوونی ئەو پەیامەیە، كە بە پلەی یەكەم لەخزمەت ئەو ئامانجەدا دەجەنگێ كە هەمووان پێكەوە كۆدەكاتەوە، چونكە كەناڵی نێرەرەكان هێندەی پەیامەكەیان لە خزمەتی حیزب و كەس و لایەندا بووە، هێندە ئامانج لێی بەرژەوەندی نیشتمان و نەتەوە و هاووڵاتی نەبووە!
هەروەها راستییەكی حاشا هەڵنەگرە، كە لە رۆژگاری ئەمڕۆدا هەرگیز ناتوانین دەستبەرداری داهێنانە تەكنەلۆژیاییەكان بین بە تایبەتی لەبواری میدیادا، بەڵام لەگەڵ ئەوشدا دەبێ بپرسین ئایا پێشكەوتنە تەكنیكییەكان فریامان كەوتوون و توانیویانە بمانگەێننە ئاستی ئەو میدیایەی كە بەراستی پێیدەوترێت دەسەڵاتی چوارەم، باشترین نموونە بۆ ئەم مەنەڵۆگە، رادیۆی دەنگی گەلی كوردستانە لە شاخ، كە خاوەنی تەكنەلۆژیایەكی نەك بە هێز بگرە لاوازیش بوو، بەڵام خاوەنی پەیامێكی بەهێز و نەتەوەیی و نیشتمانیی دڵخوازی خەڵك و وەڵامدەرەوەی پێداویستی رۆژگارەكەی بووە، كە دەكرێ ئەوە وەڵام بێت بۆ ئەم قۆناغەی ئێستای میدیای كوردی و پێمان بڵێت هەرچەندە كەناڵە میدیاییە نێرەرەكان پرۆفیشناڵ بن و میدیاكارانیش دەرچووی كۆلێژ و پەیمانگا و ئەكادیمیاكان بن، كە لە رابردوودا ئەوانەش بوونیان نەبووە، بەڵام هێشتا تا پەیامێكی راستەقینە و دڵخوازی جەماوەرە ماندووەكەمان نەبێت ئەوا پێشكەوتنەكان بە كامێرا رۆبۆتەكانیشەوە ناتوانن میدیای كوردی بگەێننە ئاستی میدیایەكی پرۆفیشناڵ، بەڵكو تەنیا لە رووكاری دەرەوەیدا میدیایەكی پرۆفیشناڵ پیشاندەدەن و دەكرێ سبەی رۆژێ تۆماری وێستگەكانی مێژوو، رووبەرووی دەیەها لێپرسینەوەمان بكاتەوە، كە بۆ نەمانتوانی وەك پێویست ئەركەكەمان جێبەجێبكەین.
لەبەشی پێشووی ئەم وتارەدا باس لە سێ كوچكەی (نێرەر، پەیام، وەرگر) كراوە بۆ هەر كەناڵێكی (بینراو، بیستراو، خوێندراو) و میدیای نوێ، كە زۆربەی میدیاكان لەخۆدەگرێت جا ئەو كەناڵە پرۆفیشناڵ بێت یان نا، هەروەها ئاماژەش بەوە دراوە، كە هەرچەندە كەناڵی نێرەر لەڕووی تەكنیكییەوە دواكەوتبێ، بەڵام بە پەیامی بەهێز دەتوانێ لەناو جەماوەردا جێی خۆی بكاتەوە، بەپێچەوانەوە پەیامی لاواز یان ئەو پەیامەی بەلاوازی دەردەكەوێت دەتوانێت پردی پەیوەندی نێوان نێرەر و وەرگر بروخێنێ.
كەواتە بۆ هەر كەناڵێكی پرۆفیشناڵ، كە مەبەستێتی پرۆفیشناڵانە چالاکیی زۆر بێت، پێویستە بزانێ چۆن پەیامەكەی دەخاتەڕوو، لەڕاستیدا زانستی راگەیاندن پێمان دەڵێت پەیام تەنها هەواڵێك یان راپۆرتێكی میدیایی نییە، كە فڕێ بدرێتە نێو دنیای راگەیاندنەوە، بەڵكو پەیام چەمكێكە، دەبێ كۆد یان نامەی بۆ جەماوەر تێدابێت، بەمەرجێك كۆدەكان یان نامەكە وەك زمانی هێماكانی هاتوچۆ گشتی بن، هەم هەموو كەس بەخوێندەوار و نەخوێندەوار و رۆشنبیرەوە لێی تێبگات، هەم لەخزمەتی گشتیدا بن، هەروەها كات و سات و زەمەن بۆ پەیام زۆر گرنگە و ناكرێ پەیام باس لە خۆشگوزەرانی باڵەخانە و سیتییە گرانبەهاكان بكات، لەكاتێكدا خەڵك برسییە و گیرفانی بەشی پێداویستیی رۆژانەی تێدا نییە، یان وڵاتێك بە درۆن لێتدەدات، بەڵام كەناڵێك بانگەشە بۆ كاڵاكانی دەكات.
ئا لێرەدایە، كە فیدباك گرنگی خۆی هەیە و هیچ كەناڵێكی میدیایی نییە كار بۆ وەرگرتنەوەی فیدباكی پەخشەكەی نەكات، بەڵام ئەوەی لە فیدباك گرینگترە ئەوەیە، كە باشترە هەموو كەناڵێك بەر لە هەنگاوی یەكەم دیراسەی سایكۆلۆژیای جەماوەرەكەی كردبێت و بیری ئەوەی هەبێت، كە ئاپۆرای جەماوەری لەبەرامبەر پرسەكان ناسنامەی تاكەكەسی لەدەستدەدەن و دەبنە یەك ناسنامە و پێكەوە دژی پرسەكان دەوەستنەوە، خۆپیشاندانی مامۆستایان بە نموونە.
لە هەرێمی كوردستاندا ئەو خوێندنەوەیەی، كە بۆ وەرگر كراوە، پێیوایە زۆرینەی جەماوەر سادە و دڵسافن و بە زوویی رووداوەكان لەبیر دەكەن و لایەنی سۆزداریی و پۆپۆلیستی زیاتر دەیانخەڵەتێنێ، بەڵام دەكرێ ئەو وێستگەیە راگوزەر و هەمان وێستگەی راگوزەریی وەرگر بێت لە وڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهاندا، بەڵگەش فەیلەسوفی فەرەنسی (گۆستاف لۆبۆن) لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا (سایكۆلۆژیای جەماوەر) كە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوودا نووسراوە، دەڵێت: (جەماوەر سۆز دەیجوڵێنێت و باوەڕیان بە لۆژیك نییە)، كەواتە بە تیشك خستنەسەر وتەكەی لۆبۆن دەبێ بوترێ گەر ئەم وتەیە بۆ وێستگەیەكی كاری راگەیاندنی كوردی راستبێ، ئایا فیدباك ئەو دەرئەنجامەی نەداوە، كە وەرگر و جەماوەری ئەمرۆ وەرگرێكی توڕەیی داخ لە دڵی هوشیارە و دەكرێ لە بابەتێكی نیشتمانی و نەتەوەیی وەك كەركوكدا بە نموونە، سۆز بتوانێ كارتێكەر بێت، بەڵام ئەمە بۆ زۆرینەی پرسەكانیتر پێچەوانەكەیەتی.
لەلایەكیترەوە بوون و نەبوونی ئازادی یەكێكە لە پایە گرینگەكانی بەهێزیی پەیامی میدیایی، بوونی ئازادی، راگەیاندن دووردەخاتەوە لەوەی كە پێی بگوترێ رۆژنامەگەریی زەرد و پردی پەیوەندیی نێوان نێرەر و وەرگر بەهێز دەكات، لێرەدا هەرگیز مەبەست لە ئازادی رەها نییە، ئازادی رەها كەلتور و داب و نەریتی كۆمەڵگە بەرەو هەرەس و ئاسایشی نیشتمان و نەتەوە دەخاتە مەترسییەوە، هاوكات دەبێ ئەو راستییەشمان بیر نەچێت، كە سەرەڕای ئەوەی وا دەخوازێ هەموو كەناڵێكی میدیایی سیاسەتی تایبەت بەخۆی هەبێ، بەڵام بێگومان ئەمە دووبارە چوارچێوە بۆ بەشێك لە ئازادی دادەنێت و دەبێتە هۆكاری لاوازبوونی پەیامی میدیایی، بە نموونە پرەنسیبەكانی حیزب جۆرێكە لە دانانی چوارچێوە بۆ كەناڵە میدیاییەكەی، بەواتایەكیتر دەتوانین بڵێین گەر راگەیاندن وابەستەی حیزب بێت، كەواتە بەرژەوەندییەكانی حیزب ئازادی پەیامەكەی سنووردار دەكات تا ئەو ئاستەی تەنیا لایەنگرانی یان نەیارانی دەبنە هەوادار و وەرگری ئەو كەناڵە و گەر پرۆگرامی ئەو حیزبە لەئاست داخوازی جەماوەرەكەیدا نەبێ و دیراسەی سایكۆلۆژیای جەماوەر بە هەند وەرنەگرێ، ئەوا لایەنی نێگەتیف لە راگەیاندنەكەیدا رەنگدەداتەوە بە جۆرێك وەرگرەكان سنووردار و مەودای بڕینی پەخشی پەیامەكەی بەرتەسك دەبێتەوە.
بۆ بەرهەمهێنانی راگەیاندنێكی پڕۆفیشناڵ وا پێویست دەكات لەم بەشەدا باس لە رۆژنامەنووس بكەین، چونكە رۆژنامەنووسان پایەیەكی گرنگی بواری راگەیاندنن، بەڵام بەرلەوەی بە قوڵی بچینە نێو ئەم باسەوە، باشترە ئاماژە بەو مشتومڕە بدەم كە لە بارەی رۆژنامەنووسان و پراكتیزەكردنی پیشەكەیانەوە سازدەكرێ، هەندێك رایانوایە رۆژنامەنووسی بەهرەیە و پێویستە هەست و نەست و خەیاڵی نووسین لە ناخی كەسەكەدا لە زكماکەوە بەرجەستە بووبێ تا ئەو ئاستەی پێویستی بە لایەنی زانستی نییە، هەندێكیتریش رایانوایە راگەیاندن دەسەڵاتی چوارەمە و پێویستی بە ئەكادیمی بوون و خوێندنی زانستی هەیە، لەهەمان كاتدا رای سێیەمیش هەیە، كە دەڵێ پێویستە هەر دوو لایەنی بەهرە و زانستی لەیەك بدرێن تا رۆژنامەنووسێكی ئەكادیمی بە سەلیقەی چالاك لەبوارەكەدا دەرهەق بەو پیشەیەی پێیدەگوترێ پیشەی سەرئێشە بەرهەمبهێنرێت.
لەم وتارەدا بەندە خۆم لەسەر رای سێیەم ساغ دەكەمەوە و بۆ زیاتر دڵنیایی دەپرسم گەر راگەیاندن دەسەڵاتی چوارەمە، ئایا كەسێك بێ بوونی پسپۆڕی دەتوانێ لە یەكێ لە سێ دەسەڵاتەكەی تردا كار بكات بە تایبەتی لە پۆستە هەستیار و باڵاكاندا، ئەو حاڵەتە دەگمەنەشی لە دەسەڵاتی یاساداناندا روویدا داهێنانی كورد بوو، بەداخەوە، كە بیرۆكەیەكی سەركەوتوو نەبوو، كەواتە بۆ دەبێ كەسانێك بتوانن لەناو دەسەڵاتی چوارەمدا بەناوی رۆژنامەنووسەوە لەبواری راگەیاندا كار بكەن، لەكاتێكدا راگەیاندن پەیوەندی راستەوخۆی بە هەر سێ دەسەڵاتەكەی تر و تەنانەت ژیان و ئایندەی سەرجەم چین و توێژەكانی جەماوەرەوە هەیە.
لێرەوە بە گەڕانەوە بۆ جەوهەری باسەكە (بەرهەمهێنانی راگەیاندنێكی پرۆفیشناڵ) دەكرێ بوترێ خودی كاراكتەری رۆژنامەنووس پێگەیەكی گرنگی لە كۆی پرۆسەكەدا هەیە و چالاکییەكانی تێكەڵاو دەبنەوە بە هەر سێ بنەماكانی كاری راگەیاندن لە (نێرەر، پەیام، وەرگر).
هەروەها بەو هۆیەی لە هەردوو بەشی پێشووی ئەم وتارەدا ئاماژەمان بەگرنگی پەیام دا لە كاری میدیاییدا، پەیامیش ئەو كۆد و نامەیەیە، كە راستەوخۆ لەلایەن رۆژنامەنووسانەوە ئامادە دەكرێ، هەر بۆیە كاتێ رۆژنامەنووس سەلیقەی ورد و روئیای بینیی دوور مەودا نەبێت و لە كارەكەیدا قاڵ نەبێت، دەكرێ هۆكار بێت بۆ ئەوەی، كە لەوانەیە رووداوێ بكاتە هەواڵ، بە ناونیشان سەرنجڕاكێش و بە ناوەڕۆك بەتاڵ بێت، ئەمەش ناو و ناوبانگی نێرەر(كەناڵ) لاواز دەكات و وەرگرەكان لە كەناڵ دوور دەخاتەوە و متمانەی نێوانیان لاواز دەكات، ئەوەی ئەمرۆ لە نێو میدیای نوێ دا دەبینرێ زۆرینەی بەم ئاڕاستەیەدا گوزەر دەكات و هەر كەسێك لەژێر ناوی رۆژنامەنووسدا لە چوارچێوەی پەیج و سایتێكی تۆمارنەكراودا كۆمەڵێك بەناو هەواڵ وەك ژەهر دەرێژنە نێو وەرگرەكانەوە، بە پێچەوانەشەوە رۆژنامەنووسی پڕۆفیشناڵ كاریگەری و رەنگدانەوەی ئەرێنی لەسەر نێرەر و وەرگر دروستدەكات .
راستییەكەی هەڵەیە گەر هەموو كەمووكورتی و نەنگییەكانی بواری میدیا بخەینە ئەستۆی رۆژنامەنووسان، چونكە میدیاكانی ئەمرۆ بە سەرجەم بوارەكانەوە، بەشێك لە ئەرك و بەرپرسیارێتی خۆیان لە بیركردووە، بۆ نموونە یەكێ لە ئەركە سەرەكییەكانی میدیا بڵاوكردنەوەی ئەو هەواڵانەیە كە پەیوەستە بە زۆرینەی جەماوەرەوە، لەبەرامبەردا هەواڵێك بڵاودەكرێتەوە، كە بەهای هەواڵی نییە وەك دابەشكردنی مووچە، كە ئەركی وەزارەتی دارایی و قیرتاوكردن ئەركی شارەوانییە و ئەمانە هەرگیز نابنە هەواڵ، بەڵكو پەیامی تەشریفاتی كاڵ و كرچن و تەنیا ئاستی كەناڵ دادەبەزێنن، هەروەها گەر لە گۆشە نیگایەكیترەوە سەیری میدیاكان بكەین دەبینینن دابەشبوونی میدیاكان بەسەر لایەنەكاندا وایكردووە میدیاكان لەبری هەواڵی خەڵك، هەواڵی خاوەندارانی كەناڵەکە بڵاودەكەنەوە، یان خاوەن ئیمتیازەكان لاپەرەی یەكەمی بڵاوكراوەكان دەبەن، ئەمەش وەرگر بێزار و توڕە دەكات، ئەم جۆرە میدیایە میدیای خەڵك نییە و ئەرك و وەزیفەی خۆی لەرووی هەواڵ و زانیاری راست و رەخنەی دروست و هوشیاركردنەوەوە ونكردووە و میدیا و میدیاكارانیشی بەو ئاڕاستەیەدا دابەشكردووە، ئەگەر نا لە بوونی (9)هەزار رۆژنامەنووسی ئەندام لە سەندیكای رۆژنامەنووساندا، كوا ئەو میدیا پرۆفیشناڵەی هەمووان لە دەوری خۆی كۆدەكاتەوە.
