پاشای گەورە و دیاردەی توندوتیژی لە میرنشینەكەیدا!

هەركاتێك بەراوردی میرنشینی سۆران بە بابان دەكەین، هەست بە چەندین جیاوازی و تایبەتمەندی سیاسی و نەتەوەیی و كارگێڕی و فەرهەنگی دەكەین. بابانەكان، ئەوەندەی بیریان لە كرانەوە و پێشكەوتن و هوشیاریی سیاسی و نەتەوەیی كردۆتەوە، ئەوەندە ئەقڵ و دنیابینیەكی ئایینگەریانەیان نەبووە، بە پێچەوانەی میرانی سۆران، بە تایبەتیش پاشای گەورە، كە بڕوایەكی پتەوی بە شەریعەتی ئیسلام هەبووە و بگرە بڕیار و راسپاردەكانیشی، لە ژێر كاریگەریەتی ئایین و مەلای خەتێ بوونە، تا سەرەنجام ئەو وابەستەیە، بە مەرگی خۆی كۆتایی هات. رۆژهەڵاتناسان و گەریدەناسان، لە بیرەوەریی و یاداشتەكانیان، ئەوەندی باسی میرانی بابانیان كردووە، ئەوەندە باسی میر محەمەد و میرانی سۆرانیان نەكردووە، كە رەنگە ئەو ئەقڵە ئایینداریی و هاوكات ملیتاریی و سەربازییە، كە هەموو شتێك لە لوولەی تقەنگەكان دەبینێت، هۆكارێك بێت بۆ ئەو پشتـگوێ خستنە مێژووییە و لاتەریككردنی. میرانی بابان، زانیاریان لە هەموو بوارەكانی ژیان هەبووە، كەسانی هوشیار و بە ئاگابوونە، دامەزراندنی شاری سلێمانی، كە بێگومان شار هێمایە  بۆ ژیاریبوون و پەڕینەوە لە قۆناغی دەرەبەگایەتی و گوندییەوە بۆ سەرمایەداریی و رۆشنگەریی، دەلالەتە لەوەی كە میرانی بابان، چۆن لە بایەخ و گرنگی شار، وەك پێكهاتەیەكی مرۆیی و ژیاریی و بازرگانی و نێوەندی دەسەڵات گەیشتوون. دامەزراندنی شاری سلێمانی، كاریگەریەتی گەورەی لە فۆرمۆڵەبوونی هوشیاری كۆمەڵایەتی و سیاسی تاكەكان هەبوو، بە جۆرێك كە هەموو هوشیاریی سیاسی  و پێشكەوتنێكی خەڵكی سلێمانی و دەستەمۆنەكردنیان كە لە ئێستاشدا جیاواز لە هەموو شارەكانی دیكەی كوردستان دەبینرێت، بەرمەبنای ئەو بونیادنانەی شارە. ئەمە وێرای ئەوەی هەر لە سەردەمی بابانەكاندا، سێ شاعیر و ستووندەگی ئەدەبی كوردی سەرهەڵدەدەن، كە نالی و سالم و كوردین و بە سێكوچكەی بابان ناسراون، بەڵام بە درێژایی مێژوویی میرانی سۆران، یەك شاعیری وەك نالی، لەو میرنشینە دەرنەكەوت. رەنگە ئەمە بەڵگەیەكی دیار بێت، كە بابانەكان لەڕووی فەرهەنگی و ئەدەبییەوە، لە میرانی سۆران تێگەیشتووتر و رۆشنبیرتربوونە. لە سەردەمی میرانی سۆراندا، قۆناغی حوكمداریەتی میر محەمەد كە ناسراوە بە پاشای گەورە، بە دیارترین و سەركەوتووترین سەردەمی حوكمڕانی دادەنرێت، كە چەندین قەڵا و قوڵە و پردی دروست كردو و كارگەی چەكی دانا و سكەی پارەی لێدا، بەڵام ئەمانە دیوێكی ئەو میرنشینەن، كە وەك شانازییەك لە ڕووی مێژووییەوە ماوەتەوە و تا رادەیەك وایكردووە، دیوە شاراوە و تاریكەكەی دیكەی سەردەمی ئەو میرە، كە دیوی توندووتیژیی و پیادەكردنی توندووتیژییە لە دەسەڵاتدا نەبینرێت. میرمحەمەد، هەر لە دەسپێك و سەرەتای دەسەڵاتیدا، تەنها دوو ساڵ دوای ئەوەی دەسەڵات دەگرێتە دەست، لە نێوبردن و توندووتیژی، لە مامەكانی و نزیكترین كەسەكانی دەست پێ دەكات، ئیدی ئەو تووندوتیژیی و ئەقڵە دەمارگیریی و ئاینییە، سەرەنجام دەبێتە بەشێك لە دەسەڵاتی كارگێڕیی و سیاسی ئەو میرنشینە، كە دواجار بە جینۆسایدی ئێزیدیەكان، بە داخەوە كۆتایی دێت. كتێبی (كەسایەتی  میر محەمەد و دیاردەی توندووتیژی لە سەردەمی فەرمانڕەوایەتیدا) توێژینەوەیەكی زانستی و مێژووییە، تیشك دەخاتە سەر كەسایەتی و سەردەمی میر و ئەو رەفتارانەی لە ماوەی بیست و شەش ساڵی فەرمانڕەوایەتی خۆیدا پیادەی كردوون.

ئەم كتێبە لای لە گەلێك لایەنی بزری میرنشینی سۆران كردۆتەوە، كە ئێمە تەنها دیوە باشەکەی ئەو رووداوە دەبینین و نازانین لەو دیو پەردەوە لە ژێر سایەی ئەو دەسەڵاتەدا چی گوزەراوە

میر محەمەدی كوڕی زۆر خۆشویستووە
 لە دەسپێكی كتێبەكەدا، نووسەر باس لە ژیانی منداڵی میر دەكات، كە چۆن لە نێو ژینگەیەكی كۆمەڵایەتی و خێزانی لە بار گەورە بووە و لە سەر دەستی مەلای تایبەتەوە، فێری ئەلف و بێی ئایینی دەبێت و دەبێتە كەسێكی بڕوادار، ئەم ژینگەیە لە سۆنگەی ئەوە بووە كە میر مستەفای باوكی، میر محەمەدی كوڕی زۆر خۆشویستووە و بایەخێكی تەواوی لە نێو خێزانەكەی پێداوە، كاتێ راشیدەسپێرێت ببێتە شوێنگرەوەی، ئەوا مەرجی سەرەكی ئەوەیە، هەركارێك بیكات، دەبێ سەربەست بێت و باوكی رێگری لێ نەكات و دەست نەخاتە كاروبارەكانییەوە. بەم شێوەیە زەمینە و دەرفەت لە بەردەم میری گەنج دروست دەبێت، كە پیادەی دەسەڵاتەكانی و ئەو دنیابینییە ئایینی و سیاسیەی بكات كە هەیەتی. لە سەرەتادا، لە كوشتنی كەسە نزیكەكانی دەست پێ دەكات و پاساویشی ئەوەیە، كە دژایەتی باوكیان كردووە، بێگومان میر دەیتوانی لەوانە ببورێت و بە شێوەیەكی دیكە مامەڵەیان لەگەڵ بكات و بیانهێنێتەوە نێو كۆمەڵ، وەلێ كاتێ هیچ لەمانە ناكات، ئەمە مانای وایە هەر لە سەرەتاوە بڕوای بە توندووتیژیی و لە نێو بردن و ریشەكێشكردنی نەیارەكانی هەبووە. لە دوای ئەوە، بە مەبەستی فراوانكردنی قەڵەمڕەوی حوكمەكەی پەلاماری میرنشینی بادینان دەدات. نووسەر لە كتێبەكەیدا، باس لەوە دەكات كە لە ساڵی 1831 دا، بە پاساوی كوشتنی (عەلی ئاغای باڵتەیی) كە دەكاتە مامی ( مەلا یەحیای مزووری ) لەلایەن (عەلی بەگی داسنی) میر پەلاماری میرنشینی بادینان دەدات و لە رێگەی فتوای مەلای مزوورییەوە، دەست بە جینۆسایدكردنی ئێزیدییەكان دەكات، لە تۆڵەی عەلی ئاغا. واتا میر، پێكهاتەیەكی ئایینی كوردی رەسەن لە نێو دەبات، بۆ راگرتنی دڵی مەلایەك، لە كاتێكدا دەیتوانی تەنێ تۆڵە لەو كەسە بكاتەوە، كە عەلی ئاغای كوشتووە. بێگومان كارە تووندەكانی میر بە رانبەر بە ئێزیدی و كریستییانەكانیش، وەك ئەوەی نووسەر لە كتێبەكەیدا باسی دەكات، هەموویان لە رێگەی فتوا و بە پاساویی ئایینییەوە کراون. هەردوو مەلا، واتا مەلای خەتێ و مەلا یەحیای مزووری، ڕۆڵێكی یەكجارخراپیان بینیوە لە دنەدانی میر و هاندانی بۆ كوشتنی ئێزیدی و ئەوانەی موسڵمان نەبوونە، وەك ئەوەی شەریعەتی ئیسلامی رێگەی پێداوە و بە داخەوە داعشیش دووبارەی كردەوە.
خۆی دەداتە دەست عوسمانییەكان
 نووسەر باس لەوە دەكات كە هەردوو مەلا، بە جۆرێك هەست و سۆزیی ئایینگەرایی میر و سوپاكەیان ورووژاندووە و ختوكەیان داوە، هەر كارێك مەبەستیان بووبێت پێیان كردووە، مەگەر خۆ تەسلیمكردنیشی بە سولتانی عوسمانی، هەر لە رێگەی قتوای ئەو مەلایانەوە نەبووە؟ سەیر لەوە دایە، میر لە كاتێكدا مامەكان و كەسە نزیكەكانی خۆی دەكوژێت، كریستیان و ئێزیدییەكان كۆمەڵكوژ دەكات، كەچی سووك و ئاسان خۆی دەداتە دەست عوسمانییەكان و بڕوا بە بەڵێنەكانییان دەكات و هیچ بەرگریی و بەرەنگارییەك ناكات، بەڵام دوژمنی سەرسەختی هاوزمان و هاوشوناسەكانی بووە. بگرە وەك نووسەر لە كتێبەكەی باسی دەكات، تەنانەت مەلای خەتێ، لە رێگەی فتوایەكەوە خوێن و سامانی ئێزیدییەكان و شەڕكردنی لە دژی میرنشینی بادینان حەڵال كردووە، بەڵام بە داخەوە هەمان ئەو مەلایە، ناهێڵێت میر و سوپاكەی شەڕ لەگەڵ خەلافەتی موسڵمانان بكەن و میریش بە گوێی دەكات. میری سۆران، لە دوای ئەم پەلامارانە، ئەمجارەیان میرنشینی بادینان دەرووخێنێت و لەوێش كریستیانەكانی ئەلقوش و داسنییەكان، جینۆساید دەكات و لەو سۆنگەیەشەوە، سی و سێ كەسایەتی، نامەیەك ئاڕاستەی سولتانی عوسمانی دەكەن و سكاڵا لە دەست ئەو رەفتارانەی میر دەكەن. سەیر لەوە دایە، تەنها دوو ساڵ دوای ئەم پەلامارە، خودی میرنشینی سۆران دەرووخێت و پاشای گەورەش چارەنووسێكی تراژیدی رووبەڕوو دەبێتەوە. بەمەش پەردەی ئەو میرنشینە دادەخرێت. ئەم كتێبە لای لە گەلێك لایەنی بزری میرنشینی سۆران كردۆتەوە، كە ئێمە تەنها دیوە چەكسازیی و دەسەڵاتەكەی ئەو میرە دەبینین و نازانین لەو دیو پەردەوە لە ژێر سایەی ئەو دەسەڵاتەدا چی گوزەراوە!

پەراوێز:
ناوی كتێب: كەسایەتی میر محەمەدی سۆران و دیاردەی توندوتیژی لە فەرمانرەوایەتیدا، نووسینی: مەغدید حاجی، ساڵی چاپ _2023.