هۆكارەكانی خۆڵبارین

10:57 - 2022-05-18
پ. د.جەزا تۆفیق تالیب*
1008 خوێندراوەتەوە

دیاردەی خۆڵبارین بووەتە سیمایەكی دیاری ئاسمانی عیراق و ئاسمانی كوردستان، ئەگەر دۆخەكە بەوشێوەیە بڕوات، ئەوا بینینی ئاسمانی شینمان لێ دەبێت بە دیاردەیەكی دەگمەن و مەودای بینینی سروشت و دیاردەكانمان لێ بەرتەسك دەبێتەوە، ئەم دیاردەیە بەشێكی زۆری پەیوەستە بە دیاردەی قەتیسبوونی گەرماوە، كە لە دەرئەنجامدا دەبێـە هۆی هاتنەكایەی دیاردەی گۆڕانی ئاووهەوا و تێكچوونی سیستمی دابارین لەسەر گۆی زەویا، هەرێمی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و عیراقیش بەتووندترین شێواز دووچاری ئەم گۆڕانكارییەی ئاووهەوا و سیستمی دابارینە بۆتەوە و تیایدا دیاردەی وشكەساڵی و كەمبارانی لەماوەی ئەم بیست ساڵەی دووایدا بووەتە سیمایەكی زاڵ و باوی ناوچەكە و بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرمی و كەمبارانی بوونەتە دوو دیاردە كە بە جارێك سیستمی ئیكۆلۆجیی و سروشتی ناوچەكەیان شێواندووە و چڕبوونەوە و زیادبوون و چەندبارەبوونەوەی دیاردەی خۆڵبارینیش یەكێكە لە دەرەنجامە نێگەتیڤەكانی دیاردەی گۆڕانی ئاووهەوا.

خۆڵبارین چییە؟
 مەبەست لە خۆڵبارین ئەو گەردە  وردانەی تەپوتۆز و لمە بەهۆی جوڵەی باوە بەرز دەبنەوە و لە هەواد جوڵە دەكەن، ئەویش بەهۆی جیاوازی لە سیستمی پاڵەپەستۆی هەوادا دێتەئاراوە، كە دەبێتە هۆی هەڵكردنی با، دەكرێت ئەو خۆڵبارینە ((العواصف الترابیة)) لە ناوچەیەكی دوور و لە دەرەوەی وڵاتەوە هەڵبكات، یان لەنێوخۆی وڵات و ناوچە نزیكەكاندا بێت، لێرەدا بای هەڵكردوو دەبێـتە هۆی بەرزكردنەوەی تەپوتۆز و لم بۆ بەرزایی چەند هەزار مەترێك و دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی بینین بۆ نزیكەی 1000م(1)، لە عیراقدا خۆڵبارین كاتێك دروستدەبێت كە خێرایی با لە (25كم/كاتژمێر) كەمتر نەبێت و دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی مەودای بینین بۆ كەمتر لە 1000م، لەم دۆخەدا با ئەو دەنكۆڵە وردانەی كە تیرەیان لەنێوان 100-200 میكرۆندایە دەگوازێتەوە و بەرزدەكاتەوە بۆ یەك كیلۆمەتر، بەڵام ئەگەر تیرەكانیان لەنێوان 200-250 میكرۆندا بێت، ئەوا لە سێ مەتر زیاتر لەسەر رووی زەوییەوە بەرز نابێتەوە، هەرچەندە دۆخی خۆڵبارینەكە قورستر بێت بەو وردیلە تەپوتۆزانە و چڕتر بێت لە (1سم3)دا، ئەوا دەبێتە هۆی زیاتر كەمبوونەوەی مەودای بینین، بۆ نموونە خۆڵبارینی چڕ و سەخت كاتێك دروست دەبێت كە مەودای بینین لە 100م كەمتر بێت، بەتایبەتی لەو گەردیلۆكە وردانەی كە تیرەیان 3 میكرۆنە و ژمارەیان خۆی دەدات لە 100.000-1.000.000 لە (1سم3)دا(2).

دوو رەگەزی پێویست  بۆ دروستبوونی خۆڵبارین
خۆڵبارین لەكاتێكدا دروستدەبێت، كە دوو رەگەزی سەرەكی لەیەك كاتدا بوونیان هەبێت ئەوانیش بریتین لە:
1. با: وەك دەزانین دیاردەی باهەڵكردن لەئەنجامی هاتنەكایەی جیاوازی لە پاڵەپەستۆی هەوادا دروستدەبێت، لێرەدا تا جیاوازی پەستان لە نێوان دوو هەرێمەكەی پاڵەپەستۆدا زیاتر بێت، ئەوا خێرایی با زیاتر دەبێت، خێرایی با بریتییە لەو مەودایەی كە گەردیلەكانی هەوای جوڵاوە بەشێوەیەكی ئاسۆیی دەیبڕێت لە یەكەیەكی كاتدا، (3) هێزی با لە سەر رووی زەویدا بەهۆی پێكدادان بە دیاردەكانی سەررووی زەویدا لە خێراییەكەی كەمدەبێتەوە، لەبەرئەوە لە بەرزایی سەروو 1500م وە خێرایی با بەدەردەكەوێت.
2.مادەی هەڵواسراو گوازراوە: ئەو مادە هەڵواسرا و گوازراوانەی لەرێگەی باوە لەسەر زەوی هەڵدەگیرێت و دەگوازرێتەوە، سەرچاوەكانیان بەزۆری بریتین لە (لم، لیتەی وشك بووە بوو، قوڕی وشك بووە بوو) بە قەبارەی جیاواز لەنێوان (0.0635-2) میكرۆن بۆ لم و (0.0625-0.0039) میكرۆن بۆ  لیتە و (0.0006-0.0039) میكرۆن بۆ قوڕ (4).

جۆرەكانی دیاردەی خۆڵبارین
 لە ئاسماندا چەندین جۆر تەپوتۆز و لێڵی دەبینرێت و شینی ئاسمان لەبەرچاو وندەكات،لێرەدا دەكرێت بەم شێوەیە پۆلێنیان بكەین:
یەكەم: خۆڵی بەرزبووەوە یان تەپوتۆزك بریتیە لە گەردیلەی وردی تەپوتۆزی وردی بەرزبووەوە، بەهۆكاری جوڵەی با، لەهەركاتێكدا بێت شەو یان رۆژ، یان بەهۆكاری تەوژمی بای سەركەوتوو لە رۆژدا.
دووەم: گێژەڵوكەی خۆڵین: بریتییە لە گێژەڵوگەی بایی بچووك و خێرا، كە لە ناوچە بیابانیەكاندا و لەكاتی رۆژهەڵاتن و بەپەلە روودەدات و پاشان لەپڕ دیارنامێنێت.
سێیەم: گەردەلوولی خۆڵین: بایەكی زۆر خێرایە و بڕێكی زۆر لە تەپوتۆزی هەڵگرتووە و توانای كەمكردنەوەی مەودای بینینی بۆ 1000م یان كەمتری هەیە.
چوارەم: گەردەلوولی لمین: كە بە زمانی كوردی پێیدەوترێت (باوبژە) (العواصف الرملیة)، ئەوەی ئەم گەردەلوولە لمینە لە گەردەلوولی خۆڵین جیادەكاتەوە، ئەوەیە كە قەبارەی دەنكۆڵەكانی گەورەترە و بەرزنابێتەوە بۆ ئاستێكی بەرز، و لە هەوادا ماوەیەكی زۆر نامێنێتەوە.
پێنجەم: تەمومژ ((السدیم)) بریتییە لە گەردیلەی زۆ وردی تەپوتۆز و دوكەڵ و خوێی زۆر زۆر ورد، ئاسمان دادەپۆشێت و لەئاسۆدا بەلای رەنگی سپیدا دەڕوانێت، لەم دۆخەدا با خێراییەكەی كەكە و مەودای بینین دەگاتە (5كم) یان زیاتر (5).

سەرچاوەكانی خۆڵبارینی عیراق
وەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد هۆكاری سەرەكی دروستبوونی دیاردەی خۆڵبارین لە عیراقدا كە هەرێمی كوردستانیش دەگرێتەوە هەڵكرتنی بایەكی بەهێزە بەسەر ناوچەیەكی وشك و نیمچە بیاباندا تێپەڕدەبێت و لەگەڵ خۆیدا ئەو دەنكۆڵە وردانەی تەپوتۆز و لم هەڵدەگرێت و دەیگوێزێتەوە بۆ ناوچەكانی خۆرهەڵاتی عیراق،دەكرێت هەڵكردنی بایەكان لە دەرەوەی عیراقەوە بێت لە (بانی شام و هەردوو نیمچە دورگەی عەرەب و سیناوە) لەگەڵ خۆیدا بڕێكی یەكجار زۆر لە گەردیلەی تەپوتۆزی هەڵواسراو بگوێزێتەوە بەرەو عیراق، بەڵام بەشی هەرە زۆری گەردەلولە خۆڵینەكان سەرچاوەی هەڵكردنیان لەنێو خاكی عیراقەوەیە، بەتایبەتی لە ناوچەكانی ((بانی خۆرئاوای عیراق و ناوچەی جەزیرە و ناوچە چۆڵكراوەكانی دەشتی لیتەنی))، واتە 80 %ی ئەو رووبەرەی عیراق دەكەوێتە باشووری بازنەی پانی 35پلە باكوور بە سەرچاوەی سەرەكی تەپوتۆز و گەردەلوولی خۆڵین عیراق دادەنرێت،(6) لە لێكۆڵینەوەیەكدا كە (ویلكۆرسۆن) لە ساڵی 1991دا ئەنجامیداوە، دەربارەی پێشبینیكردنی گەردەلوولی تەپوتۆز و لمین لە عیراق و وڵاتانی دەوروبەردا، ئەوەی خستۆتە روو كە لە چواردە ناوچەوە تەپوتۆز هەڵدەكاتە سەر دەشتی لیتەنی لە عیراقدا.(7)

هۆكارەكانی زیادبوونی  دیاردەی خۆڵبارین
هۆكاری سەرەكی زیادبوونی دیاردەی خۆڵبارین لە عیراقدا دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێك لەوانە:
1.هۆكاری گۆڕانی ئاووهەوا، ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و عیراق دووچاری وشكەساڵی و كەمبارانییەكی زۆر مەترسیدار هاتووە، بۆ نموونە لەماوەی نێوان (1951-2007) تێكڕای بارانبارین لە حەوت وێستگەی بارانبارین لە عیراقدا وەرگیراوە كە لەو ماوەیەدا بەشێوەیەكی گشتی كێرڤی بارانبارین بەرەو كەمبوونەوەیەكی مەترسیدار رۆیشتووە، بڕوانە خشتەی ژمارە (1).
2.بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرمایە بە بەردەوامی 
بڕوانە خشتەی ژمارە (1) كە تیایدا بەدەردەكەوێت لە هەر سێ ماوەی (1951-1961) و (1971-1981) و (1992-2007) پلەكانی گەرمی لەو حەوت شارەی عیراق كە بە نموونە وەرگیراون بەرەو بەرزبوونەوەیەكی مەترسیدار دەڕۆن، لەگەڵیشیدا رێژەی بەهەڵمبوون زیاد دەكات و خاكی ناوچەكە دووچاری شیبوونەوە دەبێتەوە و هەڵكردنی با ش لەگەڵ خۆیدا دەنكۆڵەكانی ئەم خاكە هەڵدەگرێت و دیاردەی خۆڵبارینی لێدەكەوێتەوە. 
3.بەهۆی وشكەساڵی و كەمبارانیەوە رووەكی سروشتی لەناودەچێت و تاڕادەیكی یەكجار زۆر، كەمدەبێتەوە بەمەش خاكی ناوچەكە دووچاری شیبوونەوە دێت و خاك پتەویی نامێنێت، بەمەش بای هەڵكردووی دەرەوەی ناوچەكە و خودی ناوچەكەش دەنكۆڵە وردبووەكانی خاك بە ئاسانی هەڵدەگرێت و دوگوێزێتەوە بۆ ناوچەكانی دیكە و گەردەلوولی تەپوتۆزاوی دروستدەبێت.
4.جیاوازی گەورەی مەوداكانی پلەی گەرمی و شێی وەرزی و درێژی رۆژگاری هاوین هۆكارێكی یارمەتیدەرە بۆ شیكردنەوەی بونیادی خاك و گواستنەوەو بەرزبوونەوەی لەرێگەی باوە، دەبێت ئاماژەش بەو راستییە بدەین كە 90 %ی رووبەری عیراق دەكەوێتە چوارچێوەی ئاووهەوای وشك و نیمچە وشكەوە و لە باشووری عیراق ژمارەی رۆژانی خۆرەتاوی ساڵ دەگاتە (260 رۆژ).
5.هەروەها كۆمەڵێك هۆكاری مرۆییش كاریگەری راستەوخۆیان كردۆتە سەر زیادبوون و چڕبوونی زیاتری دیاردەی خۆڵبارین لە نموونەی:
أ‌.لەوەڕاندنی بێ سەرووبەر.
ب‌.خراپ بەكارهێنانی ئاو و ئاودانی نادروست و لەبنهێنانی ئاوی ژێر زەمین.
ت‌.بڕینی دارستان و هەڵكەندنی گژوگیا بۆ چەندین مەبەستی جۆراوجۆر.
پ‌.خراپ بەكارهێنانی زەوی و رێگەنەگرتن لەو ئاڕاستانەی كە گەردەلوولەكانی لێوە سەرچاوە دەگرێت، بەتایبەتی لە وڵاتانی دراوسێوە، لەرێگەی هەماهەنگی و سەوزكردنی ئەو ناوچانە.
ج‌.لاوازی بەڕێوەبردنی دۆسیەی ئەم كێشە ژینگەییە و دانەڕشتنی یاسا و سیاسەتی گونجاو، بۆ بەگژداچوونەوەی ئەم كێشەیە.
مەترسی ئەم دیاردە سروشتییە هەمەلایەنە و عیراق تا ئێستاشی لەگەڵدابێت ستراتیژێكی گشتگیری بۆ رووبەرووبوونەوەی ئەم مەترسییە نەگرتۆتە بەرو دۆسێی ئەم دیاردەی خەمساردانە هێشتووەتەوە، لەگەڵ ئەوەی كە راپۆرتەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانی پەیوەست بە ژینگە ئاماژە بەوە دەكەن كە عیراق ساڵانە رووبەڕووی (300) گەردەلوولی تەپوتۆزاوی دەبێتەوە، كە زۆرینەیان لە ئاڕاستەی باكووری خۆرئاوا و باشووری خۆرئاواوە هەڵدەكەن.(9) 

سەرچاوەکان:

1.د.علي حسن موسى، العواصف الاعاصير، ط1، دار الفكر للنشر و التوزيع، دمشق، 1989، ص40.
2.د. ماجد السيد ولي محمد، العواصف الترابية في العراق و احوالها، مجلة الجمعية الجغرافية العراقية، المجلد (13)، مطبعة العاني، بغداد، 1982، ص70-71.
3.د. علي حسن موسى، موسوعة الطقس و المناخ، ط1، نور للطباعة و النشر و التوزيع، دمشق، 2006، ص265.
4.انعام محمد عابد و د. اسماعيل عباس هراط، العواصف الترابية و اثرها علي صحة الانسان العراقي ((فئة الشباب نموذجا))، مجلة جامعة الانبار للعلوم الانسانية، العدد(1)، 2020، ص 373-374.
5.المصدر نفسة، ص 373.
6.بڕوانە: د. ماجد السيد ولي محمد، مصدر سابق، ص 71-72.
7.د. سلام هاتف احمد الجبوري، تباين تأثير  الرياح على تكرار العواصف الترابية في العراق، مجلة جامعة كربلاء العلمية، المجلد (11)، العدد (4) ، 2013، ص 268-269.
8.د. علي صاحب طالب، العلاقة المكانية بين الخصائص المناخية و البشرية و مظاهر التصحر و تأثيراتها في العراق، مجلة اداب البصرة، العدد (67)، 2013، ص 20-21.
9.انعام محمد عابد و د. اسماعيل عباس هراط، مصدر سابق، ص 374.

وتارەکانی نوسەر