خۆرعەبدوڵڵا كێشەیەكی جێوسیاسی كۆن و نوێ!

لەم رۆژانەدا میدیا و پەرلەمانتار و سیاسەتمەدارەكانی  عیراق باس لە هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتننامەی (خۆرعەبدوڵڵا)ی نێوان  عیراق و كوێت دەكەن، بەوپێیەیی ئەم رێككەوتننامەیە خاك و سەروەری  عیراقی بەفیڕو داوە و بەشێك لە رووبەری دەریایی  عیراقی بەخشیووە بە كوێت، ئەم رێككەوتننامەیە لە دوای رزگاركردنی كوێت و شكستی  عیراق لە جەنگی دووەمی كەنداودا، لە ساڵی 1993 عیراق ناچاركرا كە پەسەندی بكات و لە دوای گۆڕانی رژێمی سەدامیش، ئەنجوومەنی نوێنەرانی  عیراقیش بەگوێرەی یاسای ژمارە (42)ی ساڵی 2013 رێككەوتننامەكەی پەسەندكرد و لە 25/11/2013 لە رۆژنامەی فەرمیدا بڵاوكرایەوە.
ماناو و شوێنی خۆرعەبدوڵڵا
خۆر بریتییە لە پانتاییەكی ئاویی كەناراو، كە لەشێوەی كەنداوێكی داخراودایە، لەلایەكییەوە رووبارێك یان چەند رووبارێكی تێدەڕژێت و تێكەڵی دەبێت، لەلایەكی تریشیەوە تێكەڵ بە یەكتری دەبن، هەروەها خۆر بەو نزمایی و چاڵاییەیی نێودەریا دەوترێت، كە دەكەوێتە نێوان دوو بەرزاییەوە، یان ئەو نزماییە ئاوییەی سەر زەوییە كە پڕە لەئاو وەك زمانێكی درێژكراوەی دەریا وایە لە نێو وشكانیدا، خۆرعەبدوڵڵا دەكەوێتە نێوان هەردوو دوورگەی (وربە) و (بووبیان)ی كوێتی و نیمچە دوورگەی (فاو)ی  عیراقی لە باكوری كەنداوی عەرەبی، بەرەو نێو خاكی  عیراق درێژدەبێتەوە (خۆر زوبێر) پێكدەهێنێت، پانتایی دەروازەی خۆرعەبدوڵڵا (12 میلی دەریاییە)، كە دەكاتە (22,224كم) و قووڵایشیی لەنێوان (7,32م ـ 9,15 ) دەبێت و ئەم قووڵایەش لە باكووری دوورگەی وربەوە بەرەو كەمبوونەوە دەڕوات، بڕوانە نەخشەی ژمارە (1)، وەك ئاشكرایە كەناراوەكانی عیراق دەكەونە بەشی باشووری  عیراقەوە و بەشێك لە پارێزگای بەسرە پێكدەهێنن، درێژەی ئەم كەناراوانە زۆر كەمن، و عیراق وەك وڵاتێكی نیمچە داخراوی لیهاتووە، بەوپێیەیی درێژی كەناراوەكانی  عیراق لەسەر كەنداو لە (36 میلی دەریایی) تێپەڕناكات، كە دەكاتە (66,672كم)(2)، لەكاتێكدا درێژەی كەناراوەكانی كوێت لەسەر كەنداو دەگاتە (125 میلی دەریایی) كەدەكاتە (231,500 كم)، ئەم كەناراوانەی كوێت لەوپەڕی باكووری رۆژئاوای كەنداوەوە لە (خۆر ئوم قەسر)ەوە لە باكوورەوە درێژدەبێتەوە بەرەو ئاراستەی (نوێسیب) بۆ باشوور لە نزیك سنوور لەگەڵ سعودیە(4)، و هەشت دوورگەی كوێتیش دەكەونە بەردەم كەناراوەكانی، كە بریتین لە (وربە، بوبیان، فەیلەكە، مەسكان، عۆهە، كبر، قاروە، ئوم ئەلمەرادم)(5)، ئەم ناوچە دەریاییە سنوورییە هەستیارییەكی تایبەت بەخۆی هەیە، لەبەرئەوەی خاڵی بەیەكگەیشتنی سنووری دەریایی و وشكانییە و بۆتە خاڵێكی ململانێی لەنێوان  عیراق و كوێتدا، تا لە ساڵی 1993دا عیراق ناچاركرا دان بەو دەستنیشانكردنەی نەتەوەیەكگرتووەكاندا بنێت، كە سنووری ئاویی و وشكانی نێوان هەردوو وڵاتی كێشابوو.

سنووری دەریایی لە خۆرعەبدوڵڵادا
بەهۆی كەمی دەروازە ئاوییەكانی  عیراقەوە لەسەر كەنداو،  عیراق چەند جارێك داوای لە كوێت كردووە كەدەست هەڵگرێت لە هەردوو دوورگەی (وەربە) و(بووبیان)، یان بە كرێیان بگرێت، بەڵام كوێت ئەم دوو داوایەی  عیراقی رەتكردۆتەوە و لەم بوارەشدا هیچ جۆرە رێككەتننامەیەك لەبارەی دەستنیشانكردنی سنووری شۆستەی كیشوەریی و ئاوی هەرێمی لەنێوان هەردوو وڵاتدا لە ئارادا نەبووە، ئەم دۆخە درێژەی كێشا تا لـــە 2/ئابی/1990 كاتێك  عیراق وڵاتی كوێتی داگیركرد و لەدەرەنجامی ئەم رووداوە مەترسیدارەدا چەند بڕیارێكی پەیوەندیدار بەو رووداوە لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییەوە دەرچوون، لەوانەش بڕیاری ئەنجوومەنی ئاسایشی ژمارە (833)ی ساڵی 1993 بوو.
بڕیاری 833ی ساڵی 1993
پاش داگیركردنی كوێت و رزگاركردنی، لەژێر رۆشنایی بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتووەكانی ساڵی 1993، لیژنەی تایبەت بەپلاندانان بۆ دەستنیشانكردنی سنوور دەستی بەكارەكانی كرد و چەندین سەردانی مەیدانی ناوچە سنوورییە دەریاییەكانی خۆرعەبدوڵڵای كرد، بەمەبەستی دەستنیشانكردنی سنووری دەریایی نێوان  عیراق و كوێت، لەسەرەتادا بەلێكۆڵینەوە و سەردانی مەیدانی دەستیان پێكرد و پشتیان دەبەست بەو نامەكاری و نەخشە بەریتانیانەی كە مێژوویان دەگەڕایەوە بۆ كاتی فەرمانڕەوایی و بوونی بەریتانیا لەناوچەكەدا، هەروەها سودیشیان لە نەخشەكانی  عیراق دەبینی، و داواشیان لە نووسینگەی یاسایی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان كرد، كە راپۆرتێك سەبارەت بەڕێرەوی كەشتیوانی هەردوو وڵات ئامادە بكات، بەمەبەستی سوودوەرگرتن لێی و سەیركردنی لەلایەن لیژنەوە، پاش كۆتایهاتنی كارەكانی، لیژنەكە ئاماژەی بەوەكرد كە پێویستە پرنسیپی مافی هاتووچۆی دەریاوانی جێبەجێ بكرێت، وەك ئەوەی كە لە بەندەكانی رێككەوتنامەی نەتەوەیەكگرتووەكانی پەیوەست بەیاسای دەریایی ساڵی 1982 هاتووە.
 عیراق كاری ئەم لیژنەیە رەتدەكاتەوە
نوێنەری  عیراق لە لیژنەكە دەستنیشانكردنی سنووری ئاوی نێوان عیراق و كوێتی رەتكردەوە، بەتایبەتیش ئەو خاڵەی كە پەیوەستە بە پرنسیپی (دابەشكردنی سفری) ئاویی نێوان عیراق و كوێت، بەگوێرەی دابەشكردنی سفری دەبێت ناوەڕاستی ئاوەكە بكرێتە خاڵی دابەشكردن و بكرێت بە دوو بەشەوە، نوێنەری عیراقیش پێی وابوو، كە پێویست بوو پرۆسەی دەستنیشانكردنی سنوور و دابەشكردنەكە لە قووڵترین خاڵی هاتووچۆی ئاوییەوە بێت لە (خۆرعەبدوڵڵا)، ئەو خاڵەی كە لە ئەدەبیاتی جوگرافیای سیاسیدا بە (هێڵی تالوك ) ناسراوە، بەم پێیەش  عیراق بووەتە گەورەترین لایەنی زەرەرمەندی ئەم پرۆسەیە، لەبەرئەوەی رووەكەناراویی و رێڕەوە كەشتیوانییەكەی لەسەر دەریایەكی نیمچە داخراوی وەك كەنداو ئەوەندەی دیكە بەرتەسك و بچووكتربوەوە، بەم شێوەیە لیژنەكە كارەكانی خۆی بەگوێرەی بڕگەی (3)ی بڕیاری ئەنجوومەنی ئاسایشی ژمارە (687)ی ساڵی 1991 كۆتایی پێهێنا و ئەمینداری گشتیش لای خۆیەوە بە نامەیەك سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە دەرەنجام و كارەكانی لیژنەكە ئاگادار كردەوە و بڕیاری (833)ی ساڵی 1993ی لە 27ی ئایاری 1993 دەركرد، و جەختی لەسەر پیرۆزی سنووری نێودەوڵەتی و پابەندبوون بەبڕیارەكانی لیژنەی سنوور كردەوە، بەبێ بەزاندن و بڕینی سنوور لەلایەن هەر لایەنێكەوە بێت، و بەبەزاندن و پابەند نەبوون بەم بڕیارەوە، ئەنجومەنی ئاسایش رێكارەكانی بەگوێرەی فەسڵی حەوتەم لە پەیمانی نەتەوەیەكگرتووەكان جێبەجێ دەكات، بڕوانە نەخشەی ژمارە (2) .

ئەوەی جێگەی ئاماژەیە، كە لە لیژنەی نەتەوەیەكگرتووەكان تەنیا سنووری دەریایی نێوان  عیراق و كوێتیان دەستنیشان نەكرد، بەڵكو گۆڕانكارییەكیش لە سنووری وشكانیدا كراوە، بەوەی سەرلەنوێ دەستنیشانكردنی سنووری نێودەوڵەتی نێوان  عیراق و كوێت و سعودیە دەستپێدەكات و بە دۆڵی (باتن )دا تێدەپەڕێت و بە دووری (1430م) بە باشووری شاری سەفواندا تێدەپەرێت، پاشان بەرەو باشووری شاری ئوم قەسر و لە خۆر زوبیر كۆتایی دێت، ئەم سنووركێشانە نوێیە نزیكەی (250كم)ی لە خاكی  عیراق داوەتە كوێت و عیراقیش لە كۆتاییدا بەو سنووركێشانە نوێیە رازیبووە، بڕوانە نەخشەی ژمارە (3).

رەزامەندی  عیراق بە بڕیاری 833
هەرچەند  عیراق لە دوای دەرچوونی بڕیاری 833ی ساڵی 1993ی ئەنجوومەنی ئاسایش، بڕیارەكەی رەتكردەوە، بەڵام لە كۆتاییدا بەهۆی ئەو دۆخە سیاسی و ئابوورییەی لە دوای رزگاركردنی كوێتەوە بەسەریا هات و دووچاری شكستێكی سیاسی و سەربازی هات، هیچ دەرفەتێكی لەبەردەمدا نەبوو، جگە لە ملكەچكردن نەبێت بۆ بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش و جێبەجێكردنی سەرجەم بڕیارەكانی، ئەوەبوو لە بەرواری 10/11/1994دا ئەنجومەنی نیشتمانی و ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆرش (المجلس الوطني ومجلس قیادة الثورة)ی  عیراق بڕیاری 833ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیان پەسەندكرد، بڕوانە هەردوو بەڵگەنامەكە، لەو ساتەوە هەردوو وڵات پابەندن بەم سنووركێشانە نوێیە.

عیراق جارێكی دیكە لە 2013 دا بڕیارەكە پەسەند دەكات
لە نیسانی 2011دا ئەمینداری گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان راپۆرتێكی ئاراستەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كردو تیایدا سەرلەنوێ داوای لە  عیراق كرد، سەرلەنوێ جەخت لەسەر پابەندبوونی عیراق بكاتەوە بەبڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی ژمارە 833ی ساڵی 1993 و هەنگاوی خێرا بنێت بۆ چاككردنەوەی هیما سنوورییەكانی نێوان هەردوو وڵات، جەختی كردەوە لەسەر كاركردنی پێویست و بەرجەستە و دیار لەم بوارەدا، بەوپێیەی پابەندبوونی عیراق بەجێبەجێكردنی سەرجەم بڕگەكانی بڕیاری 833، تەنیا زامن و دەرچەیە بۆئەوەی  عیراق لەژێر بریارەكانی فەسڵی حەوتەمی پەیمانی نەتەوەیەكگرتووەكان دەربچێت . 
پشتبەستن بەو بانگهێشتەی ئەمینداری گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان، لە بەرواری 29/4/2012 هەریەك لە حكومەتی  عیراق كە وەزیری گواستنەوە (هادی فرحان عامری) نوێنەرایەتی دەكرد و حكومەتی كوێت كە وەزیری گەیاندن (سالم مثیب الاذینة) نوێنەرایەتی دەكرد، رێككەوتننامەكەیان ئیمزاكرد، سەبارەت بەڕێكخستنی دەریاوانی لە (خۆرعەبدوڵڵا )، پاشان ئەم رێككەوتننامەیە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی  عیراق بەگوێرەی یاسای ژمارە (2)ی ساڵی 2013 پەسەندكرا لە 25 /11/2013 لە رۆژنامەی فەرمیدا بڵاوكرایەوە.

سەرچاوەكان: 
1 - علي عبدالحسین جاراللە، حقوق العراق في الملاحة البحریة طبقا لأتفاقیة خورعبدالله وانعكاساتها الدولیة، مجلة میسان للدراسات القانونیة المقارنة، العدد(7)، المجلد(1)،ص361.
2 - قاسم عبد علی عذیب البهادلي، المواني‌و العراقیة واثرها في قوة الدولة (دراسة في الجغرافیة السیاسیة)، رسالة ماجستیر، كلیة التربیة (ابن الرشد)، جامعة بغداد،2010، ص200.
3 - صاحب الربیعي، المیاه الاقلیمیة العراقیة (ضیاع الحقوق وانتهاكات دول الجوار)، والموضوع علی الرابط:
http:www.ahewar .org /debat/show
art.aps?aid
4 - رشید سعدون حسن العبادي، الحدود العراقیة  الكویتیة (دراسة في الجغرافیة السیاسیة)، رسالة ماجستیر، كلیة الآداب، جامعة بغداد،2001،ص102.
5 - سوسن صبیع حمدان، الملاحة خورعبدالله واتفاقیة الادارە المشتركة العراقیة ـ اللكویتیة، مجلة المستنصریة للدراسات العربیة والدولیة، مجلد(14)، العدد(57)، 2017، ص104.
6 - جمیل طارش العلی وحسن خلیل و عدي ادریس محمود، دراسة في التغیرات الطوبوغرافیة والملاحة لقناة خورعبدالله، مجلة أبحاث البصرة، كلیة التربیة، جامعة البصرة، العدد (38)،ج 4، 2012،ص31.
7 - محمد ثامر السعدون، ترسیم الحدود البحریة بین العراق والكویت، مكتبة السهنوري، 2016، ص136.
8 - عبدالله سالم المالكي، مشكلة الحدود العراقیة ـ الكویتیة، ص2 .

* پسپۆڕی جێوسیاسی و ئاسایشی نەتەوەیی