جینۆسایدی ژینگەیی، لە روانگەی یاسای گشتیی نێودەوڵەتییەوە

خەلیل عەبدوڵڵا

جینۆساید زاراوەیەكی گریكییە، لە دوو بڕگە پێكهاتووە، جینۆ بەمانای بنەچە ‌و ساید بە مانای لەناوبردن‌ و قڕكردن دێت، هەردوو بڕگەكە پێكەوە بەمانای قڕكردنی بنەچە دێت.
ساڵی 1946 كۆمەڵەی گشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان، بە بڕیارێك جینۆسایدی بە تاوانێكی نێودەوڵەتی ناسی ‌و ساڵی 1948 رێكەوتننامەی قەدەغەكردنی تاوانی جینۆساید ‌و سزادانی ئەنجامدەرانی دەركرد.
بەپێی یاسا گشتییە نێودەوڵەتییەكان، ئەم چوار تاوانە بە تاوانی نێودەوڵەتی دادەنرێن: ( تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی، تاوانی جینۆساید، تاوانەكانی جەنگ،  تاوانی دوژمنكاری).
چەندین تاوانی دیكەی وەك(جینۆسایدی كەلتوری‌ و جینۆسایدی ژینگەیی)، تا ئێستا وەك تاوانی نێودەوڵەتی لە یاسای گشتیی نێودەوڵەتیدا نەناسێنراون، كە ئەوەش هۆكاری سیاسی ‌و بەرژەوەندیی دەوڵەتە گەورە ‌و خاوەن بڕیارەكانی  جیهانی لە پشتەوەیە.

یاسایەک بۆ جینوسایدی ژینگەیی هەیە؟
جینۆسایدی ژینگەیی تاوانێكی گەورەیە ‌و زیانی زۆری لە ژینگەی سروشتی ‌مرۆڤ داوە، بەڵام تا ئێستا ئەم تاوانە لە یاسای گشتیی نێودەوڵەتیدا وەك تاوانی جینۆسایدی ژینگەیی نەناسێنراوە.
ئەمە ئەو تاوانەیە كە ژینگەی سروشتی لە رووەك ‌و سەرچاوەكانی ئاو و كشتوكاڵ پیس ‌و ژەهراوی دەكات‌ و لەناویان دەبات، بەوەش زیانی گەورە لە ئاسایشی خۆراك ‌و مرۆڤ ‌و مرۆڤایەتی دەدات.
لە ساڵانی شەستەكانی سەدەی رابردووەوە، ئەم زاراوەیە دەركەوت، بەڵام تا ئێستا نەچۆتە دووتوێی یاسای گشتیی نێودەوڵەتی‌ و سیستمی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی ‌و دادگای تاوانی نێودەوڵەتی.
ساڵی 1970 (ئارسرو گەلەستۆن)ی زانا، بۆ یەكەمجار لە كۆنگرەی جەنگ‌ و بەرپرسیارێتیی نیشتمانی لە واشنتۆن، وەك كەسایەتییەكی ئەكادیمی، زاراوەی جینۆسایدی ژینگەیی بۆ  تاوانە ژینگەییەكانی جەنگی ڤێتنام بەكارهێنا.
ساڵی 1972 لە كۆنگرەی نەتەوەیەكگرتووەكان تایبەت بە پاراستنی ژینگە،(ئۆلف پالمە) سەرۆك وەزیرانی سوید، بۆ یەكەمجار وەك كەسایەتییەكی رەسمیی حكومی، زاراوەی جینۆسایدی ژینگەیی سەبارەت بە تاوانە ژینگەییەكانی جەنگی ڤێتنام بەكارهێنا.

جینۆسایدی ژینگەیی فەرامۆشکراوە
یاسای تاوانی نێودەوڵەتی بایەخی بە پاراستنی مرۆڤ ‌و مرۆڤایەتی داوە، پاراستنی ژینگەی سروشتی فەرامۆش كردووە. كە ژینگە ‌و مرۆڤ پەیوەندی توندوتۆڵیان بەیەكەوە هەیە، زیانگەیاندن بە هەر یەكێكیان كاریگەریی لەسەر ئەوی دیکە دەبێت.
جینۆسایدی ژینگەیی تەنها زیان بە ناوچەیەك ‌و وڵاتێك ناگەیەنێت، بەڵكو زیان لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەدات ‌و دەبێتە مایەی هەڕەشە بۆ سەر ئاشتی ‌و ئاسایشی مرۆڤایەتی بەگشتی.
لە رێكەوتننامەی قەدەغەكردنی بەكارهێنانی هێزی سەربازی بۆ گۆڕینی ژینگەی ساڵی 1977‌و پرۆتۆكۆلی یەكەمی ساڵی 1977ی پاشكۆی رێكەوتننامەی جنێڤی ساڵی 1949، بەشێوەیەكی راگوزاری باسی پاراستنی ژینگەی سروشتی لە كاتی جەنگدا كراوە، بەڵام سزای ئەوتۆی بۆ ئەنجامدەرانی دانەناوە.
سیستمی ئەساسیی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لە ماددەی پێنجدا، تاوانەكانی ( دژ بەمرۆڤایەتی، جینۆساید، جەنگ، دوژمنكاری) بە تاوانی نێودەوڵەتی داناوە ‌و تاوانی جینۆسایدی ژینگەیی لە ریزی ئەو تاوانە نێودەوڵەتییانە دانەنراوە.

سزای کۆمپانییا زەبەلاحەکان نادەن
دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، لەو تاوانانەدا سزای كەسەكان دەدات، نەك كۆمپانیا‌ و حکومەتەكان، ئەوەش روون ‌و ئاشكرایە كە ئەو تاوانانە‌ و تاوانی جینۆسایدی ژینگەیی، بەشێكی زۆری دەوڵەتە گەورەكان‌ و كۆمپانیاكانیان ئەنجامی دەدەن‌ و رۆڵی سەرەكییان لە پیسبوونی ژینگەی جیهاندا هەیە.
بەڵام بەرژەوەندیی دەوڵەتانی گەورە ‌و خاوەن بڕیار، رێگرە لەوەی سزای ئەوان‌ و كۆمپانیاکانیان بدرێت.
ئەگەرچی لەسەر ئاستی یاسای گشتیی نێودەوڵەتی، هیچ ئاسۆیەكی روون نییە، بۆ ئەوەی تاوانی جینۆسایدی ژینگەیی بخرێتە ناو یاسا نێودەوڵەتییەكانەوە‌ و سزای قورس بۆ ئەنجامدەرانی لە دەوڵەتان ‌و كۆمپانیاكان ‌و كەسەكان دابنرێت، بەڵام لە ناوەڕاستی ساڵانی نەوەدەكانی سەدەی رابردوەوە، دەوڵەتانی وەك (ڤێتنام، روسیا، فەڕەنسا، ئیكوادۆر) دانیان بە تاوانی جینۆسایدی ژینگەییدا ناوە و لەسەر ئاستی نیشتمانی، یاسایان بۆ دەركردووە‌ و سزای قورسیان بۆ ئەنجامدەرانی ئەو تاوانە لەسەر ئاستی ناوخۆ داناوە.

زۆرترین تاوان بە ژینگە، رژێمی بەعس کردی
ساڵی 2005، یاسای دادگای تاوانی عیراق دەرچوو، ئەم یاسایە سوودی لە سیستمی رۆمای ئەساسیی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی وەرگرتووە، ئەم یاسایەش لە روانگەی مرۆڤناسییەوە سەیری تاوانەكانی كردووە‌ و تاوانی جینۆسایدی ژینگەیی فەرامۆش كردووە كە دەبوو عیراق لە هەموو دەوڵەتانی تر زیاتر بایەخ بە پاراستنی ژینگەی سروشتی بدات ‌و سزای قورس بۆ ئەنجامدەرانی جینۆسایدی ژینگەیی دابنێت، چونكە رژێمی دیكتاتۆری بەعس تۆمارێكی رەشی لە بواری وێرانكردنی ژینگەی عیراقدا هەیە، لە وشكردنی زۆنگاوەكانی باشوور ‌و لەناوبردنی ژینگەی سروشتیی هەرێمی كوردستان لە شاڵاوەكانی ئەنفال ‌و جەنگەكانی دیكەدا. سەرەنجام دەڵێین:
1- لە یاسای گشتیی نێودەوڵەتیدا ئاماژە بە تاوانی جینۆسایدی ژینگەیی نەكراوە، یاسای تاوانی نێودەوڵەتی سروشتێكی مرۆڤناسیی هەیە، زیاتر جەخت لە پاراستنی مرۆڤ دەكاتەوە ‌و پاراستنی ژینگەی  سروشتی فەرامۆش كردووە، كە پەیوەندییەكی توند و تۆڵیان پێكەوە هەیە.
2- هیچ دەقێكی روون ‌و راشكاو لە یاسا نێودەوڵەتییەكاندا نییە، كە دانی بە تاوانی جینۆسایدی ژینگەییدا نابێ‌‌ و سزای بۆ ئەنجامدەرانی لە دەوڵەت ‌و كۆمپانیا ‌و كەسەكان دانابێت.
3-  ساڵی 2016 داواكاری گشتیی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، پێشنیازی ئەوەی كرد كە تاوانی جینۆسایدی ژینگەیی وەك تاوانێكی نێودەوڵەتی بناسرێت ‌و سزای قورس بۆ ئەنجامدەرانی دابنرێت، بەڵام ئەو پێشنیازە پەسەند نەكرا.

شارەزایان پێشنیاز دەكەن
1- تاوانی جینۆسایدی ژینگەیی، وەك  تاوانی نێودەوڵەتی بناسرێت ‌و سزای قورس بۆ ئەنجامدەرانی دابنرێت.
2- دادگایەكی نێودەوڵەتیی تایبەت بە جینۆسایدی ژینگەیی لە كەسانی پسپۆڕی یاسایی ‌و ژینگەیی پێكبهێنرێت بۆ لێكۆڵینەوە لە تاوانەكانی جینۆسایدی ژینگەیی لە سەرانسەری جیهان.
لەسەر ئاستی عیراق ‌و هەرێمی كوردستانیش پێویستە:
1 -یاسای سزادانی عیراقی ژمارە (111) ی ساڵی 1969 هەموار بكرێتەوە ‌و ماددەیەكی نوێی بۆ زیاد بكرێت ‌و تاوانی جینۆسایدی ژینگەیی وەك تاوان بناسێت ‌و سزای قورس بۆ ئەنجامدەرانی دابنێت.
2- وەزارەتی ژینگەی عیراق، بەپێی یاسای ژمارە (37)ی ساڵی 2008ی وەزارەتەكەی، پڕۆژە یاسایەكی تایبەت بە پاراستنی ژینگە پێشكەش بە ئەنجومەنی نوێنەران بكات ‌و تێیدا تاوانی جینۆسایدی ژینگەیی وەك تاوانێكی گەورە پێناسە بكات ‌و سزای قورس بۆ ئەنجامدەرانی دیاری بكات.
3- هەوڵ بدرێت دادگایەكی تایبەت بە تاوانی جینۆسایدی ژینگەیی لە كەسانی یاسایی ‌و ژینگەیی دابنرێت.
4- هەرێمی كوردستان قوربانیی  گەورەی جینۆساید بەگشتی ‌و جینۆسایدی ژینگەییە بەتایبەتی، لەسەر دەستی رژێمی بەعس، گەورەترین زیان لە ژینگەی سروشتیی كوردستان دراوە، دارستان ‌و باخ ‌و  رووەك ‌و بەرهەمی كشتوكاڵی ‌و سەرچاوەكانی ئاوی لە شاڵاوی ئەنفال ‌و بەرداشی جەنگەكانی تردا لەناوبراوە ‌و خاكەكەی سووتماك كراوە، بۆیە پێویستە لەسەر دەستەی  پاراستنی ژینگەی هەرێمی كوردستان، هەوڵەكانی خۆی بخاتە گەڕ بۆ پاراستنی ژینگەی سروشتیی هەرێمی كوردستان، بە هاوكاری حكومەتی فیدراڵ ‌و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان ‌و لە خولی داهاتووی پەرلەمانی كوردستانیشدا هەوڵی دەركردنی یاسای تایبەت بەو بوارە بدرێت.

سەرچاوەكان:
1 -خەلیل عەبدوڵڵا، بەجینۆسایدناسینی ئەنفال، ئەكادیمیای هۆشیاری ‌و پێگەیاندنی كادیرانی (ی.ن.ك)، 2011.
2 - د. مصطفی عماد محمد، جریمة الابادة البیئیة، مجلة العلوم القانونیة والسیاسیة، العدد (2)-2022، جامعة دیالی.

بە وێرانکردنی گوند و شارۆچکەکانی کوردستان، زیانی گەورە بەر ژینگە کەوت