د. سمکۆ شوانی
عیراقیش بێبەش نابێت لەو گۆڕانکارییانەی بەسەر ناوچەکەدا دێت، دەسەڵاتدارانی عیراق و ئەوانەی لە شکڵ و شێوەی دەوڵەتی قووڵ، لەپشت پەردەی شانۆی دەسەڵاتی عیراقەوە یاری دەکەن، هەموو لە چاوەڕوانی ئەو گۆڕانکارییانەدان.
چارەنووسی عیراق، لەژێر رۆشنایی ئەم گۆڕانکارییانەدا، بەتایبەتی لەگەڵ بارگرژییە ناوخۆییەکانی عیراق و دەستتێوەردانە ناوچەییەکان، تەوەرێکی ئاڵۆزە و پەیوەستە بە چەند فاکتەرێکی گرنگەوە، بەتایبەتی سەبارەت بە هێزە ناوخۆییە دژ بەیەکەکانی وەک کورد، عەرەبی سوننە و شیعە.
ململانێ ناوخۆییەکان لە عیراق فرەجەمسەرن و دابەشدەبن بەسەر ئەمانەدا:
کورد: کورد لە ناوچە دابڕێنراوەکانی هەرێمی کوردستان، کراوەتە کەمینە و سەرباری تەرتەو وەرتەکردنی شارۆچکە کوردییەکان و لکاندنیان بە شارە عەرەبییەکانی وەک (تکریت و دیالە و موسڵ)وە.
واتە کورد مافی خۆیەتی بە دوای دەرفەتێکدا بگەڕێت و تیایدا داوای ماف و خاکە زەوتکراوەکانی خۆی بکات. لەوانەش ئۆتۆنۆمی زیاتر یان تەنانەت سەربەخۆیی، بەتایبەتی دوای ریفراندۆم کە لە ساڵی 2017 کرا، هەرچەند کات و تەوقیتی لەبار نەبوو.
بە هۆکاری ریفراندۆم، لە 2017 وە، زمانی کوردی لە زانکۆی کەرکوک قەدەغە کراوە، نەک هەر بۆ وەڵامدانەوەی تاقیکردنەوەکان، بەڵکو بۆ وانە وتنەوە و تێگەیاندنی خوێندکارە کوردەکانیش.
عەرەبی شیعە: زۆرینەی دانیشتوانی عیراق شیعەن، هەر بۆیەش ماوەیەکی زۆرە حکومەت لەژێر دەسەڵاتی ئەواندایە.
سەرەڕای ئەمەش ناکۆکی ناوخۆیی لەنێوان کوتلە شیعەکاندا هەیە، بەتایبەتی لەنێوان هێزەکانی سەر بە ئێران و ئەوانەی پێیان باشترە پەیوەندی هاوسەنگتر لەگەڵ زلهێزە نێودەوڵەتییەکان وەکو ئەمریکا هەبێت.
ئەم دابەشبوونانە کاریگەرییان لەسەر سەقامگیریی عیراق هەیە:
عەرەبی سوننە: سوننە لە عیراق هەست بە پەراوێزخستنی سیاسی دەکەن، بەتایبەتی دوای رووخانی رژێمی سەدام. هەندێک لە گروپە سوننەکان هەست دەکەن نوێنەرایەتیی کردەییان لە حکومەتدا نییە، ئەمەش بۆتە هۆی دروستبوونی ناسەقامگیری سیاسی و ئەمنی لە وڵاتەکەدا.
هەندێک فراکسیۆنی سوننه، پشتیوانی و هاوکاریی گروپه چەکدارەکانیش دەکەن، ئەمەش دۆخەکه ئاڵۆزتر دەکات.
بە هۆکاری ریفراندۆم، لە 2017 وە زمانی کوردی لە زانکۆی کەرکوک قەدەغە کراوە، نەک هەر بۆ وەڵامدانەوەی تاقیکردنەوەکان، بەڵکو بۆ وانە وتنەوە و تێگەیاندنی خوێندکارە کوردەکانیش
دەستێوەردانە ناوچەییەکان
دەستێوەردانی تورکیا: تورکیا بە یاریزانێکی سەرەکی لە عیراقدا دادەنرێت، بەتایبەتی لە هەرێمی کوردستان.
تورکیا بە بیانووی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی لە هەڕەشەکانی (پەکەکە) و رێگریکردن لە سەربەخۆیی کورد، ئۆپەراسیۆنی سەربازیی بەردەوام لە هەرێمی کوردستان دەکات. ئەم دەستتێوەردانانە کاریگەریی نەرێنی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عیراق دەبێت و دۆخەکە ناسەقامگیر دەکات.
سەرباری دەستتێوەردانی بەردەوامی لە کەرکوک لە رێگەی لایەنێکی تورکمانییەوە بە هاوکاریی تورکیا دەکرێت.
هەموو ئەمەش تەنها بۆ دژایەتی کردنی کورد و نفوزی کوردە لەو شارە، ئەگەرنا کێشەی لەگەڵ عەرەبدا نییە.
رۆڵی ئێران: ئێران رۆڵی سەرەکی لە عیراقدا هەیە و کاریگەریی زۆری لەسەر زۆرێک لە کوتلە شیعەکان هەیە.
رکابەریی نێوان ئێران و تورکیا و هەروەها بوونی ئەمریکا، دۆخی ئەمنی و سیاسی عیراق ئاڵۆز دەکات.
بوونی ئەمەریکا: سەرباری کەمبوونەوەی بوونی سەربازیی ئەمریکا لە عیراق لەدوای 2003 وە، هێشتا پەیوەندیی ستراتیژی لەگەڵیدا هەیە، بەتایبەتی لە بوارەکانی ئەمنی و روبەڕوبوونەوەی تیرۆردا، بەڵام ئەمەش دەبێتە هۆی ناکۆکی ناوخۆیی لەنێوان لایەنگران و نەیارانی مانەوەی ئەمریکا.
هەڕەشە ئەمنییەکان و تەحەددا ئابوورییەکان
داعش: هەرچەندە داعش لە رووی سەربازییەوە لە عیراق شکستی هێناوە، بەڵام هێشتا مەترسی لەسەر ئاسایشی عیراق دروست دەکەن.
رەنگە گرژییەکانی نێوان پێکهاتە جیاوازەکان وەک سوننە و شیعە و کورد لە لایەن تیرۆریستانەوە بقۆزرێتەوە کە هەوڵی بنیاتنانەوەی دەسەڵاتی خۆیان دەدەن.
ئاستەنگە ئابوورییەکان: عیراق بەدەست قەیرانی ئابوورییەوە دەناڵێنێت، لەوانە کەمی خزمەتگوزارییە گشتییەکان، بێکاری و هەژاری.
ئەم دۆخە زیاتر خەڵک لە حکومەت بێزار دەکات. کێشەیەکی توند لە دابەشکردنی سەروەت و ساماندا هەیە، بەو پێیەی ناوچە کوردستانییەکان هەست دەکەن پشکی دادپەروەرانەی خۆیان لە داهاتی نەوتدا بەدەست ناهێنن.
ئایندەی سیاسی عیراق پەیوەستە بە توانای حکومەتەوە بۆ هاوسەنگکردنی هێزە ناوخۆییە دژ بەیەکەکان و دابینکردنی چارەسەری واقیعی بۆ کێشە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان.
دیارترین سیناریۆ چاوەڕوانکراوەکان بریتین لە:
بەهێزکردنی حکومەتی ناوەند: ئەگەر حکومەتی عیراق بتوانێت پەیوەندیی خۆی لەگەڵ کورد و سوننە باشتر بکات و دەوڵەت لە بەرامبەر دەستوەردانی دەرەکی بپارێزێت، لەوانەیە سەقامگیری رێژەیی بەخۆیەوە ببینێت، بەڵام ئەمە پێویستی بە گەیشتن بە کۆدەنگیی سیاسیی ناوخۆیی هەیە.
ئەگەر دووبەرەکی لە نێوان کورد و عەرەب بەردەوام بێت، لەوانەیە عیراق بەرەو لامەرکەزی زیاتر یان تەنانەت دابەشبوون هەنگاو بنێت و رەنگە هەندێک داوای فیدراڵیزمی زیاتر بکەن.
ئەگەر هێزە سیاسییەکان نەتوانن بگەنە رێککەوتنی راستەقینە، رەنگە دۆخی ئێستای ناسەقامگیریی بەردەوام بێت، بەو پێیەی حکومەت تا ئێستاش ناتوانێ کۆنترۆڵی خۆی بەسەر هەموو ناوچەکانی وڵاتدا بسەپێنێت.
لەسەر بنەمای ئەم هۆکارانە، چارەنووسی دەسەڵات لە عیراق، بەندە بە توانای هێزە ناوخۆییەکانەوە بۆ رێککەوتن و چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان.
ئەمە جگە لە مامەڵەکردنی حکومەت لەگەڵ ئاستەنگە ئابووری و ئەمنییەکان و توانای مامەڵەکردنی لەگەڵ دەستێوەردانە ئیقلیمییەکان.
باشکردنی گوزەرانی خەڵک، سەقامگیریی سیاسیی دێنێتە کایەوە
