فێــڵی کەلتــوری لە تێکســتی ئەدەبیدا

د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد


فێڵی کەلتوری یان فێڵی رۆشنبیری، Cultural Devices، لە عەرەبیدا (الحيل الثقافية)، یەکێکە لە زاراوەکانی رەخنەی رۆشنبیریی، بە واتای ئەو فێڵ و فریوانە دێت کە سیستمی شاراوە دەیانکات، بۆیە بە(فریوی سیستماتیزە) و(فێڵی نەسەقی)یش ناو دەبرێت، فێڵی کەلتوری پەیوەندییەکی نزیکی بە «سیستمی شاراوەی دەق»ەوە هەیە.
ئەم فێڵە بریتییە لە بەکارهێنانی ئەو وشە و دەستەواژانەی لە سەرەوە و لە مانای یەکەمدا راست و قبوڵکراوە، بەڵام لە قووڵاییدا و لە مانای شاراوەدا خەوشدارە و شوێنی رەخنەلێگرتنە. واتە ئەو وشە و دەستەواژانە لە رووکاردا راستن، بەڵام لە شاراوەدا بەسیستمکراون و پێویستە رەخنەگر کەشفیان بکات، رەخنەی رۆشنبیریی هەوڵی داوە ئەو فێڵە کەلتورییە ئاشکرا بکات کە لە تێکستدا هەیە و لەمیانەیەوە خراپترین سیستمی هەژموونی ئایدیۆلۆژی تێدەپەڕێنێت. جا لەبەرئەوەی (رەخنە) و (کەلتور) دوو بابەت یان دوو ئامرازی گرنگی رەخنەی رۆشنبیریین، بۆیە ئەمجۆرە رەخنەیە بایەخ بە (توانجپۆشی کەلتوریی_التورية الثقافية) و(وەزیفەی نەسەقی) و(رستەی رۆشنبیری) دەدات، بۆ بینیی جووڵانەوە و ئیشکردنی تێکست لەنێو کۆنتێکستە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکەیدا، بە ئامانجی کەشفکردنی خەوشی گوتارەکانی نێو تێکست.

لە ئەدەبیاتی ئێمەدا، لەنێو چیرۆک و شیعر و گۆرانیی فۆلکلۆریدا، نموونەی لەو چەشنە ئێجگار زۆرن کە ئاماژە بۆ کۆمەڵگەیەکی داخراو دەکەن، بەتایبەتی لە بەرانبەر پەیوەندیی نێوان هەردوو رەگەزەکەدا

ئەگەر ئەو پەرەگرافەی سەرەوە پتر روون بکەینەوە، دەڵێین: رەخنەی رۆشنبیریی دەیەوێت ئەو فێڵانەمان بۆ ئاشکرا بکات کە تێکست لەژێر پەردەی ریتم و ئیستاتیکا و رەوانبێژییدا، لێمانی دەکات، لە میانەی ئەو تێکستانەی پیاوسالاریمان لەلا دەکات بە دۆخێکی ئاسایی و قبوڵکراو، بۆ نموونە:(عەبدوڵڵا پەشێو) لە شیعری (لەدەستم دێ)دا کە گۆرانیبێژی کۆچکردوو(حەمە جەزا)، شیعرەکەی کردووە بە گۆرانیی و هەمووان لە حەفتاکاندا بە سۆزەوە گوێمان لێ دەگرت. لەنێو ریتم و ئیستاتیکی شیعرییدا، روو لە ئەویندارە دێرینەکەی دەکات کە هاوسەرگیریی لەگەڵ کەسێکی دیکەدا کردووە و دەڵێت:
لەدەستم دێ کاتژمێری کامەرانیت بوەستێنم
ئەڵقەی پەنجەت پێ فڕێدەم
نامەی بەختت بسووتێنم
هەموو شتێکت ئاشکرا کەم
کام شەوت گەش و رووناکە
ئەو شەوی فوو لە چرا کەم.
لەدەستم دێ بە دوو وشە
دڵی زاوای نووستووت رەشکەم
لە خۆشاوی شەوی پەردەتان بێ بەشکەم
(.............)
بەڵگەم پێیە، هەزار بەڵگەی ئاشکرا و روون
بەڵگەی چوار ساڵ پێکەوە بوون،
بەڵام چیبکەم خۆشەویستیت نەهەنگێکە
خوێنی هەڵچووم دەخواتەوە،
خۆشەویستیت رووبارێکە
قینی رەشم دەشواتەوە.
ئەگەرچی لە کۆتاییدا خۆشەویستی دەکات بە پاساوێک تا قینە رەشەکەی بەسەردا نەڕێژێت، بەڵام هەر پیاوسالاریی سەروەر دەکات و لە راستیدا ئەم شیعرە جۆرێک لە «توندوتیژیی کەلتوریی» تێدایە. من بۆیە ئەم نموونەیەم هەڵبژارد؟ چونکە نموونەیەکی زۆر بەرچاو و ئاسانە بۆ تێگەیشتن لە فێڵی کەلتوریی، دەنا خوێنەر دەتوانێت دەیان شیعری دیکە لەلای شاعیرانی کۆن و نوێخواز و مەزن و ئازادیخواز، بدۆزێتەوە و ناوەڕۆکە خەوشدارەکەیان ئاشکرا بکات.
شاعیری ناوداری عەرەب (موتەنەبی)، شیعرێکی ناوداری هەیە دەربارەی شەرەف، کە لە زەینی مرۆڤی خێڵەکییدا شەرەف تەنیا لە جەستەی ژندا پەنهانە، موتەنەبیش هاوشانی نەریتی ئەو سەردەمە، ژنکوشتن بەبیانووی شەرەف پیرۆز دەکات و دەڵێت:
لا يَسلمُ الشرفُ الرفيعُ من الأذى
حتى يُراقُ على جوانبه الدمُ
موتەنەبی، لەم شیعرەدا و لە ژێر رووپۆشی زمانی شیعریی و رەوانبێژیی شیعرییدا، بە ئاشکرا داوا لە پیاو دەکات بۆ کڕینەوەی شەرەفی لەدەستچووی، خوێن بڕێژێت. لێرەدا شەرەف بەهای خێڵ و پیاوبوونیش دەگرێتەوە، بەڵام لەلای پیاوی رۆژهەڵاتیی پتر وەک ئاماژەیەک بۆ کوشتنی ژنان بە بیانووی شەرەف لێک دەدرێتەوە. عەرەب بۆ هەزاران ساڵ سەرسام بوون بەم شیعرە و لە دیوەخان و لە کۆڕ و کۆبوونەوەکانیاندا دەیانگوتەوە و بە (شیعری حیکمە) ناویان دەبرد، عەبدوڵلا غەزامیی لە میانی خوێندنەوەی ئەم شیعرەی موتەنەبیدا بەپێی میتۆدی رەخنەی رۆشنبیریی، زاراوەی «دڕندەیی کەلتوریی» بەکار دەهێنێت، بەو پێیەی شیعرەکە  بە زمانێکی جوان و سەرنجڕاکێش، ئاماژە بۆ رشتنی خوێن دەکات لەپێناو چارەسەردا.
لە ئەدەبیاتی ئێمەدا، لەنێو چیرۆک و شیعر و گۆرانیی فۆلکلۆریدا، نموونەی لەو چەشنە ئێجگار زۆرن کە ئاماژە بۆ کۆمەڵگەیەکی داخراو دەکەن، بەتایبەتی لە بەرامبەر پەیوەندیی نێوان هەردوو رەگەزەکەدا، بۆ نموونە کڕووزانەوە و پاڕانەوەی کوڕ بۆ کچ تەنیا بۆ ئەوەی ئاوڕێکی لێ بداتەوە، یان پەچەکەی بۆ لابدات، ترسی کچان لە یاساکانی کۆمەڵگە و لە نەریتە باوەکانی کۆمەڵگەی کوردی کە کچان ناچار دەکات خۆیان بشارنەوە و دەیانکات بە بوونەوەرێکی هەمیشە ترساو، شیعر و گۆرانیی فۆلکلۆری کوردیی پڕن لەو شیعرانەی بە کێش و سەروای جوان و وشەی رەوانبێژیی سەرنجڕاکێش، تیایاندا کوڕ لە کچ دەپاڕێتەوە بۆ ماچێک، کە هەرگیزیش دەستی ناکەوێت، یان هەتا نامەیەکی دەداتێ پەڕ و باڵ دەردەکات، بۆ نموونە بڕوانە شیعری (کەسەکەم)ی شاعیری شەهید دڵشاد مەریوانی، کە هونەرمەندی کۆچکردو عوسمان عەلی لە گۆرانییەکی زۆر جوان دەیڵێتەوە:
کەسەکەم بۆ من نازانم وەها باوە
هەموو جۆرە دڵدارییەک کە کراوە
یەکەم هەنگاو هی کوڕ بووە
نازی کچی هەڵگرتووە
تا نامەیەکی داوەتێ
پەڕ و باڵی دەرکردووە.
شیعرێکی فۆلکلۆریش هەیە، راستەوخۆ بە چاوێکی نزم تەماشای کچێک دەکات برای نەبێت، لەو شیعرە فۆلکلۆرییەدا کچ بە بێ برا بەهای نییە، واتە پەرژین و پاسەوانی نییە و بە ئاسانی دەخزێ، کەریم خەمزەیی لەگەڵ تیپی مۆسیقای سلێمانیدا ئەم شیعرە فۆلکلۆرییە بە ئاوازێکی زۆر خۆش دەڵێتەوە و دوو پیاویش شانی بۆ هەڵدەتەکێنن: 
باخی بێ پەرژین زینەتی نییە 
کچ بەبێ برا قیمەتی نییە
نووسەری تێکستەکان بە ئەنقەست رەواج بە نەریتی کۆن نادەن، بەڵکو ئەو تێکستانە هەڵقوڵاوی سەردەمەکەی خۆیانن و تەعبیر لە جۆری ئەو کۆمەڵگەیە دەکەن کە تیایدا ژیاون، تەعبیر لە جۆری نەریتەکان و لە دیاردە و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان دەکەن، واتە ناوەڕۆکی تێکستەکان ئاماژەن بۆ جۆری کۆمەڵگەکە، کە پتر بە(کۆمەڵگەی داخراو) وەسف دەکرێت. مەرج نییە رەخنەی رۆشنبیریی تەنیا هەوڵ بدات لایەنی خەوشدار و نێگەتیڤی گوتاری شیعریی ئاشکرا بکات، بەڵکو دەشێت لایەنی گەش و پۆزەتیڤ لە شیعری شاعیرانی کۆنیشدا بەرجەستە بکات، بۆ نموونە: هەندێ لە شیعرەکانی (حاجی قادری کۆیی و بێکەس و قانع و پیرەمێرد) لە پەیوەستبوونیان بە خوێندنی کچان و چوونە دەرەوەی ژنان و ئازادییەکانیانەوە. 
ئەو لایەنانەی رەخنەی ئەدەبیی وەک لایەنی جوان و مۆدێرن پێمانی دەناسێنێت، رەخنەی رۆشنبیریی دەچێتە قووڵاییەوە و لایەنی کۆنەپەرستی و نەریت و خەوشە شاراوەکانمان پێ دەناسێنێت و دەیانهێنێتە سەرەوە، واتە پێویستە خوێنەر ئاگادار بێت جوانیی زمان و داڕشتن، نەبنە مایەی فریودانی و تێپەڕاندنی فێڵەکانی تێکست، چونکە زۆرجار ئەو فێڵە کەلتورییانە لەلایەن دامەزراوە رۆشنبیریی و ئەکادیمییەکانەوە پارێزگارییان لێ دەکرێت و رەواجیان پێ دەدرێت.
رەخنەی رۆشنبیری پتر هەوڵ دەدات بەدوای ناوەڕۆکی رۆشنبیریی و کەلتوریی دەقەکاندا بگەڕێت، بۆ ئەوەی لەمیانەیدا ئەو فێڵ و فریوانە ئاشکرا بکات کە دەق بە رووپۆشی(ریتم) و(جوانیی) و (وێنەی شیعریی) دەیانشارێتەوە، کەلتور و نەریت پەنا بۆ فێڵە رۆشنبیرییەکانی دەق دەبەن بۆ ئەوەی بەهاکانی خۆیان پتەوتر بکەن. رەخنەی رۆشنبیریی داوا لە وەرگر دەکات، لەکاتی خوێندنەوەی هەر تێکستێکدا (ئەدەبیی بێت یان فەلسەفیی یان ئایینی یان گۆرانیی و فۆلکلۆریی) رەچاوی ئەم دوو دیاردەیەی خوارەوە بکات: 
یەکەم: ئامادەنەبوونی ئەقڵ و زاڵبوونی لایەنی سۆز و ویژدان، ئەمەش فێڵێکی ترسناکی رەوانبێژیی و شیعرییە، کە زۆرجار بەهۆیانەوە گەلێک ئایدیای کۆنەپەرستانە تێدەپەڕێت و وەک دیاردەیەکی نۆرماڵ تەماشا دەکرێت، بەتایبەتی ئەو تێکستانەی بەهای فۆرم و ئیستاتیکی لە سەرووی بەهای ئەقڵیی و هزرییەوە دادەنێن. لێرەدا خوێنەران بۆ چەندین سەدە بەدیار زمانی شیعرییەوە سەراسیمە بوون و باقیی لایەنەکانی دیکەی «سیستمی شاراوە»یان فەرامۆش کردبوو، ئیدی سیستمی شاراوەش کاری خۆی لەسەر ویژدانی خەڵکەکە دەکرد.
دووەم: لە رۆشنبیریی کۆمەڵگەکانی ئێمەدا، هەموو شاعیرێکی«مەزن»و هەموو وتنێکی شیعریی، پاساوی ئیستاتیکیی بۆ دەهێنرایەوە، ئەمەش وای کرد کۆمەڵێ بەها بەسەر کۆمەڵگەدا تێپەڕێت، ئەو بەهایانە توانیویانە وەهمێکی سیحری و هەژموونێکی بەتاڵ و کاریزمایەکی درۆزنانە بەسەر قۆناغەکەدا تێپەڕێنن، تەنانەت هەندێک لەو تێکستانەش کە بانگەشەیان بۆ «شۆڕش» و «شەهیدبوون»و «ئازادی»یش دەکرد.
 
سەرچاوەکان:
- فضاءات النقد الثقافي من النص الى الخطاب، د.سمير الخليل، دار تموز، دمشق، 2014
- النقد الثقافي قراءة في الانساق الثقافية العربية، د.عبدالله الغذامي، المركز الثقافي العربي، ط3، 2005
- مناهج النقد الادبي السياقية و النسقية، د.عبدالله خضر حمد، دار القلم، بيروت.
- معجم مصطلحات الدراسات الثقافية و النقد الثقافي، د.سمير الخليل، ط2، بغداد، 2022