رەگەزەکانی دراما لە شیعری نوێی کوردیدا، نامەیەکی دکتۆرای (ئارام عومر)ە ساڵی 2023 بە سەرپەرشتی (پ.د. فازیل مەجید) پێشکەشی کۆلێجی زمان، بەشی کوردیی زانکۆی سلێمانی کردووە. نامەکە لە دەروازە و سێ بەش پێکهاتووە و میتۆدی مێژوویی _ وەسفی شیکاریی بەکارهێناوە.
مێژووی دراما و تیۆر و رەگەزەکانی دراما
بەشی یەکەم، ئەم بەشەی بۆ سێ پار دابەشکردووە، کە بە مێژووی دراما و تیۆر و رەگەزەکانی دراما دەستپێدەکات. مرۆڤ لەسەرەتای ژیان و گێڕانەوەی رووداوەکانەوە جۆرێک لە نمایشی لە گێڕانەوەی رووداوەکاندا کردووە، کە سەرچاوەی درامایە. هەندێک پێیانوایە عێراق، وڵاتی بابل، نیشتمانی سەرهەڵدانی دراما بووە، ئیبلینگ رای وایە بابلییەکان لە ئاهەنگێڕانی ساڵانەی (ئەفسانەی دروستبووندا) بە بێ دیالۆگ سرووتەکانیان بەڕێنەکردووە، بەڵکو بۆ تێگەیاندنی بینەرەکان، پاڵەوان و کۆرس بە نمایشێکی رەوان سرووتەکەیان پێشکەشکردووە، هەروەها مۆسیقا و شانۆگەری بەشێکی گرنگی رێوڕەسمی ئایینی میسرییەکان بووە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەمانە زیاتر درامائاسابوون، بەڵام یۆنانییەکان یەکەم کەسبوون کە شانۆیان هەبووە و یەکەم دەقی درامی سەرچاوەکەی ئەسخیلۆسی یۆنانییە. درامای یۆنانی زۆر پەیوەستبووە بە پەرستشە ئایینییەکانەوە. ئەرەستۆ رای وایە ماوەی ویست تا تراژیدیا لە کۆمیدیا رزگاری بوو. وشەی تراژیدیاش بە واتای (سرودی بزن) دێت، کە ئەکتەرەکانی ئەو دەمە لەشێوەی بزندا دەردەکەوتن، هەر ئەمەش دیالۆگ و نواندنی کردووە بە بنەما و جێگرەوەی کۆرس و تیپ، ئەسخیلۆس کەسی دووەمی داهێنا و سۆفۆکلیس کەسی سێیەم، کە ئەمەش سەرچاوەی دیالۆگی ناو درامایە. هەر لە یۆنانی کۆندا فێستیڤاڵ و پێشبڕکێ و خەڵات بۆ نمایش دانراو، کە ساڵانە بەڕێوەدەچوو. لە یۆناندا دراما لەبارەی خواوەند و پاڵەوانەکان و دواجاریش لەسەر دەستی یورپیدس لەبارەی مرۆڤەوە نووسراوە. وێڕای داهێنانی دراما لە یۆنان لایەنی تیۆری دراماش هەر بۆ یۆنانی کۆن دەگەڕێتەوە، کە ئەریستۆ پێکهاتە و ڕەگەز و لایەنی هونەری و تەکنیکی درامای خستووەتەڕوو. پاش یۆنانییەکان، رۆمانەکان بە لاسایی یۆنانییەکان گەشەیان بە هونەری درامادا و هۆراسیش پێشڕەوی هاندەری ئەدیبانی رۆمانیی بووە. دواتر توێژەر باسی دراما لە سەدەکانی ناوەڕاست تا سەدەی نۆزدە دەکات، کە لەسەرەتاوە بەتەواوی لەژێر کاریگەریی کڵێسا و ئایینی مەسیحییەتدا بووە، بەڵام لەسەردەمی وریابوونەوە (رێنسانس)دا لایەنی هونەری و ژیانی مرۆڤ بووە بە سەرچاوەی دراما.
پاشان توێژەر مێژووی دراما لە ئەدەبی عەرەبی و کوردیدا دەخاتەڕوو، کە دراما لە ئەدەبی عەرەبیدا بۆ سەدەی نۆزدە دەگەڕێتەوە، لە عیراقیش لە 1880 لە موسڵ یەکەم شانۆ نمایشکراوە، سەبارەت بە ئەدەبی کوردیش باسی نوێکردنەوەی شیعری کوردی دەکات، کە سەرچاوەی نووسینی درامایە و یەکەم درامانووسیش عەبدولڕەحیمی هەکارییە، کە 1919 مەمی ئالان دەنوسێت و دەبێتە سەرەتایەکی کاریگەر بۆ کردنەوەی دەرگا لەسەر نووسینی شیعری درامی لەلایەن پیرەمێرد و شێخ نوری و گۆران...هتدەوە، سەبارەت بە نمایشکردنی یەکەم دراماش لە باشووری کوردستان بۆچوونی جیاواز هەیە، کە لە 1921 لە سلێمانی یان هەولێر بووە. دواتر توێژەر چوار قۆناغی سەرهەڵدان و گەشەسەندنی درامای کوردی دەخاتەڕوو، کە:
یەکەم: بیستەکانی سەدەی نۆزدە تا 1958 هەشت دەقی نووسراومان هەیە.
دووەم: قۆناغی بووژانەوە لە 1959 تا 1961.
سێیەم: قۆناغی کزبوون 1961 تا 1970 کە هیچ بەرهەمێک نەنووسراوە.
چوارەم: لە 1970 تا ئەمڕۆ.
دواتر زاراوە و چەمکی دراما دەخاتەڕوو، کە پێکهاتەی دەقی شیعریی یان پەخشانی هەیە، لە یۆنان بەشێوەی شیعر و لەسەدەی هەژدە درامای پەخشانی لە فەرەنسا لەدایکبووە و نووسراوە بۆ نمایش لەسەر تەختی شانۆ، لەبەرئەوە دراما وێنەیەکە لە ژیان، کە نەریت و راستی تێدا دەنوێنرێت، لەبەرئەوە دراما وەک قوتابخانەیە. دواتر جۆرەکانی دراما (خۆپیشاندانی دیسراپی، تراژیدیا، کۆمیدیا، ساتیر، میلۆدراما، مۆنۆدراما، تراژیدکۆمیدیا) دەخاتەڕوو، هەروەها باسی ڕەگەزەکانی دراما کە (رووداو، کارەکتەر، شوێن و کات، دیالۆگ، مۆنۆلۆگ، ململانێ، پلۆت و گرێچن) دەکات. هاوکات بەر لەوەی بچێتە ناو پاری سێیەم، ئاماژە بە دەمامک، زمان و ئاماژە دەکات. لە پاری سێیەم، شێوە بنەڕەتییەکانی ژانرە ئەدەبییەکان بەسەر دەکاتەوە، کە بۆچوونی هەریەک لە ئەریستۆ، گۆتە، هیگڵ و...هتد دەخاتەڕوو، هەروەها پەیوەندیی شیعر و دراما باس دەکات، کە دراما بەدرێژایی چواردە سەدە لەژێر کاریگەریی شێوەی شیعردا بووە و خودی شیعربووە، لە رووی ئەرک و ناوەڕۆکیشەوە هاوبەش بوون، بەڵام لە نمایشدا جیاوازبوون، لەبەرئەوە لێکچوون نەک جیاوازییان زیاترە.
شیعری نوێی کوردی و سەرهەڵدانی چەند فۆرمێکی شیعری
لە پاری یەکەمدا لەسەر ئەم ناونیشانە دەوەستێت، کە لە سەرەتای سەدەی بیستدا قۆناغێکی نوێی شیعری کوردی سەرهەڵدەدات ماوەی 1920 تا 1970 دەگرێتەوە و شیعری کلاسیک تێپەڕ دەکات، لەسەرەتادا قاڵبی کلاسیک و ناوەڕۆکی نوێ باو بووە، بەڵام دواتر فۆرمی نوێ و ناوەڕۆکی نوێش دێت، لە قۆناغی کۆتاییدا چەندین فۆرمی نوێ کە شیعری سەربەست، شیعری پەخشانی و پەخشانی شیعری و...هتد دێنە ئاراوە. دواتر توێژەر بە نموونەی شیعری کوردی جۆرە بنەڕەتییەکانی شیعر: (لیریک، شیعری داستانی، درامی، فێرکردن، سەربەست) دەخاتەڕوو. هەروەها لە پاری دووەم، جیاوازی شیعری درامی و درامای شیعریی دەکات، کە بەشێک لە نووسەر و توێژەرانی کورد لە جیاکردنەوەیان کەوتوونەتە هەڵەوە. دراما بە شیعر دەستیپێکردووە و زۆر درێژ بووە، تا رەگەزەکانی درامای تا بەرجەستە بکرێت، بەڵام هەموو شیعرێکی درێژ دراما نییە. سەلامی شاعیر درامایەکی شیعریی لە چیرۆکێکەوە وەردەگرێت بەناونیشانی (ئافاتی تاعون لەناو حەیواندا)، هەروەها عەبدولرەزاق محەمەد لە 1961 درامای شیعری (ئاواتی ئۆمەر یان مردنی ئاوات) کە بەسەرهاتی گوندنشینێکی کوردە دەنووسێت. گۆرانی شاعیریش چوار درامای شیعریی (ماستاو، جۆقی یونسکۆ، موحاکەمەی مام چەوەندەر و نق و جق) لە ساڵی 1953 دەنووسێت. هەرچی شیعری درامیە دەنگێکی لیریکی تێکەڵ دراما دەبێت، واتە جۆرە موتوربەیەکە لەنێوان دەنگە خودی و بابەتی- درامییەکەدا. توێژەر جیاوازی و لێکچوونی نێوان شیعری درامی و درامای شیعریی دەخاتەڕوو، لە جیاوازییاندا دەنووسێ، کە (شیعری درامی دەگەڕێتەوە بۆ ژانری شیعری و شیعری پێش دراما، درامای شیعریی دەگەڕێتەوە بۆ دراما) شیعری درامایی مەرجی نمایشبوونی تێدا نییە، بەڵام درامای شیعری پێوانەی دەقبوونی تەختەی شانۆیە، پیشەی شاعیر و درامانووس جیاوازە. لە کۆتاییدا توێژەر بە نموونەوە ئۆپەرێت و ئۆپێرا وەک دوو فۆرمی شیعری درامی دەخاتەڕوو، کە شێخ نووری یەکەم دەقی ئۆپەرێتی لە 1925 نووسیوە:
ئەولادی وەتەن ئێمە کەوا میللەتی کوردین
بۆ غایەیی ئاسایشی میللەت هەموو گوردین
شێرانە ئەوا مەعرەکە ئارایی وەغا بووین
بۆ رشتنی خوێناوی عەدوو حازری رابووین
ئاواز و گۆرانی و سەما رەگەزی بنەڕەتی ئۆپێران و (گۆران)ی شاعیر بەڕێکەوتن لەگەڵ قادر دیلان یەکەم دەقی تەواونەکراوی خۆی دەنووسێت.
رووداو، کارەکتەر، شوێن و کات
بەشی سێیەم، لە سێ پار پێکهاتووە، بە چوار رەگەزە بنەڕەتییەکەی رووداو، کارەکتەر، شوێن و کات دەست پێدەکات، کە شیعری نوێی کوردی رووداوەکانی ناوخۆ و ناوچەکە لەخۆدەگرێت، بۆ نموونە رووداوی شەشی ئەیلولی 1930 خۆپیشاندانی بەردەرکی سەرا کە بە رۆژی رەش ناوی دەرکرد، لە شیعری زۆربەی شاعیراندا رەنگی داوەتەوە، ئەخۆل بەکوڵ فرمێسکی هەڵدەڕشت و پیرەمێرد زیللەتی وەفدی کوردستانی نیشاندەدا، کە پاش ئەو هەموو کوشتارەی دەرهەق بە گەلی کورد کراوە، وەفدێک بۆ میللەت فرۆشتن دەچنە بەوغداد، حەمدی ئەو کارەساتەی بە گێژەڵوکەی نەگبەتی چواند، شێخ نوری گڕ لە دڵ و هەناوی بەربووە، بەختیار زێوەر و ئەحمەد موختاریش شیوەنیان دەکرد و گۆرانیش دوای دوو ساڵ دەنووسێ گڕی شەشی ئەیلول دانامرکێتەوە:
هەزار و نۆسەدو سی بوو، شەشی ئەیلول کە رۆژ هەڵهات
غریوی ویستنی هەق کەوتە ناو شاری سلێمانی
«هەڵۆ بەگ» ئەو جوانەی پڕدڵی پڕبوو بۆ وەتەن ئاوات
لەپێش جەمعێکەوە تا بەر سەرا ڕووی هەڵمەتی هانی
لەگەڵ یارانی ئەیوت:»ئەی حکومەت»تانەکەی تەسبیت
حوقووقی کوردەواری، نایەوێ ئینتیخابات...
شاعیر لە شیعرەکەدا چەند دیمەنی درامی دەخاتەڕوو کە لێدان و تەقەکردن و خوێنی کوردی بێتاوانە:
شەقەی شەستیر و قرچەی دەستڕێژ و هەڵمەتی سۆنگی
بەخوێنی کوردی بێ تاوان شەپۆلی خستە سەرجادە
شاعیر لە درێژەی شیعرەکەدا کاردانەوە و رووبەڕووبوونەوەی کورد بۆ دەستدرێژکار دەخاتەڕوو، کە چۆن هەڵۆبەگ نموونەی هەڵبژێردراو رووبەڕوویان دەبێتەوە و بە بێ چەک بە ئیرادە و هێزی جەستە چۆکیان پێدەدا. هەروەها پیرەمێرد بە خەیاڵ ئاوات و ئەندێشەی پێشەکەوتنی کورد دەکات:
لە گۆیژەوە سەرکەوە بۆ ئەزمڕ هەتا قەیوان
بەڕیزە ئوتێل و ئەیوانی گەیوەتە کەیوان
ئەمانە من بەخەیاڵ، یا بەخەو کەوا ئەمدی
هیوام بەخوایە بۆ کورد بەڕاستی بێنێتەدی
هەروەها رووداوی سروشتی لافاوەکەی 1957 لە چەند دەقی شیعریدا رەنگیداوەتەوە. کامەران موکری دەنووسێ:
ئاسمان بەرگێکی پۆشی رەش
مەرگ ناوشاری گرتەباوەش
خوێناوی شاخی مات، تەزیو
خانووی رائەدا بۆ ناو شیو
بێشکەی مناڵی ئێسک سووک
بوو بوو بە گۆڕێکی بچووک
هەروەها رووداوی جەنگە جیهانییەکان و جەزائیر و...هتد، لاواندنەوە کەسییەکان لە شیعرە کوردییەکاندا رەنگیداوەتەوە و توێژەر جۆری رووداوەکان و کارەکتەرەکانی دیاری کردووە. دواتر توێژەر هەریەک لە رەگەزەکانی تری کات و شوێن نموونەی شیعرییان بۆ دەهێنێتەوە، کە شاعیران چۆن مامەڵەیان لەگەڵ کردوون، لە چڕکردنەوە و خێراکردن، شوێنی کراوە و داخراو، گشتی و تایبەتی. لە پاری دووەمدا رەگەزە گێڕانەوەبەندەکانی دیالۆگ، مۆنۆلۆگ و فلاشباک و زمان بەسەر دەکاتەوە. توێژەر پێیوایە زۆربوونی رووداوەکان وایکرد شیعری نوێ وەڵامگۆی رووداوە گشتیی و سیاسییەکان بێت نەک کلاسیک کە زیاتر شیعری لیریک و دەنگی تاکە، وێنەی شیعریی وێنەیە بە وشە کە جوانی تێدایە، بەڵام وێنەی درامی جوڵەی تێدایە، شیعر چونکە بە سروشتی خۆی تاکدەنگە، ئەوا لە دۆزینەوەی رەگەزی مۆنۆلۆگدا ئاستەنگ و تێکەڵاوی دروست دەبێت، ئەمانەش بەشێک لەو ئەنجامانە بوون کە نامەکە بەدەستیهێنابوون.
شێخ نووری شێخ ساڵح گۆران پیرەمێرد
