وەختێک پێوەر نامێنێت رەسەن و ناڕەسەن لە یەکتر دەچن، وەختێک پێوەر نامێنێت پابەندبوون بە بەهاکانەوە بەسە بۆئەوەی بتکاتە گاڵتەجاڕ. کۆمەڵگەکان وەکو مرۆڤەکان وان، لەدایک دەبن و گەورە دەبن و پیر دەبن و نەخۆش دەکەون و دەمرن، لێ کوشندەتریین پەتا و دەرد و بەڵا کە رووبەڕووی کۆمەڵگە دەبێتەوە، دۆخێکە کە تێیدا پێوەر و پێودانگ نامێنێت و کۆمەڵگە خاپور دەکات. ئەو درمە لە کۆمەڵناسیدا هەر زوو پەیپێبراوە و سیمبولی کۆمەڵناسی(ئەمیل دۆرکهایم)ە کە خاوەنی پرۆژەی سنووردانان و بە زانستیکردنی کۆمەڵناسییە، ناوی لێناوە ئەنۆمی.
دۆرکهایم لە ساڵی 1897دا لە کتێبی «Le suicide» (خۆکوشتن)دا چەمکی ئەنۆمیی بەکارهێناوە بۆ ئاماژەدان بە دۆخێکی ناسەقامگیریی کۆمەڵایەتی یان نائارامی و ئاژاوەگێڕی کە بەهۆی داڕمانی پێوەرە ئەخلاقییەکان و نەبوونی ئایدیاڵەکان و وەرینی بەها کۆمەڵایەتییە هاوبەشەکانەوە، هاتۆتە ئاراوە و بناغەکانی کۆمەڵگە دەهەژێنێت. بە بڕوای دۆرکهایم، رەنگە دیاردەی «ئەنۆمی» ببێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی کۆمەڵگە و داڕمانی ستانداردەکان و جیابوونەوە لە نێوان ئامانجە کۆمەڵایەتییەکان و ئامرازە دروستەکانی گەیشتن بەو ئامانجانە. کاتێک ئەم دۆخە توند دەبێت، تاکەکان دەچنە ناو سایکۆلۆجیای نامۆبوون و بێمانایی و داڕمانی ئەخلاقی.
هەموو کۆمەڵگەیەک دیسپلینی تایبەتی خۆی هەیە و چەندین ئامرازی هەیە بۆ کۆنتڕۆڵی کۆمەڵایەتی وەک: ئایین، یاسا، نەریت، بەها، پێوەر و پێودانگە کۆمەڵایەتییەکان، بەڵام کاتێک دۆخێک دێتە پێشەوە بەهاکان هەڵدەوەرێن و پێوەرەکان نامێنن و بەخێرایی داڕمانێکی ئەخلاقی باڵ دەکێشێت بەسەر کۆمەڵگەدا کە رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر باری رەفتاری تاکەکانی کۆمەڵگە، چونکە ئەو بەهایانە رەفتارەکانی تاک بەرێوەدەبەن.
ئەو گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و ئابووری و تەکنۆلۆجیایەی لە کۆمەڵگەدا دێتە ئاراوە، هۆکارێکە لە هۆکارەکانی نەمانی پێوەر و پێودانگی کۆمەڵایەتی، بەتایبەت قەیرانی ئابووری و دۆخی خراپی بازاڕ کە ماوەیەی 10 ساڵە بەشێوەیەکی رێژەیی لە هەرێمی کوردستاندا زاڵە و یەکێک لە لێکەوتەکانی ئەم قەیرانە، دروستبوونی دۆخی نائومێدی و دۆخی ئەنۆمییە کە بە بڕوای دۆرکهایم هۆکارێکیشە بۆ خۆکوشتن. هاوکات تاوان زیاد دەکات و بڵاوبوونەوەی لادان لە رەفتار تەشەنە دەسەنێت و هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان دەبێتە باو. جیالەوەش سەرهەڵدانی مۆدێلە شێواوەکان: وەک ئەو «باوەڕدارە بەهێزە» کە دەسەڵات و سامان لە ژێر پۆشاکێکی ئایینی یان ئایدیۆلۆژیدا تێکەڵ دەکات.
هەندێک کۆمەڵگە گواستنەوە لە قۆناغێکی سیاسییەوە بۆ قۆناغێکی دیکە، بەخێرای تێدا روودەدەن، رەنگە بەها نەریتییەکان داڕووخێن و جۆرێک لە «سەرکەوتن» کە پەیوەستە بە کۆکردنەوەی سامانەوە، بەخێرایی تەنانەت ئەگەر لە رێگەی بێ ئەخلاقیشەوە بێت، سەرهەڵبدات. خەڵکی پەنا بۆ هەموو ئامرازێکی رەوا و ناڕەوا دەبەن و گەیشتن بە ئامانجەکە دەکەنە پاساو بۆ ئامرازەکەیان، کێشەی ئەم تێگەیشتنە بۆ دونیا و کۆکردنەوەی سامان، بێزراوترین تێگەیشتنە بۆ ژیان، چونکە خەڵکانێک بە بێ رەچاوکردنی هیچ بەها یان ویژدان پەنا دەبەنە بەر کاری ناڕەوا، تەنها بۆئەوەی سامان کۆبکەنەوە، تەنانەت ئەگەر بە هێنان و هاوردەکردنی خۆراکی ماوەبەسەرچووش بێت، دەیانەوێت خۆیان دەوڵەمەند بکەن.
دواتر رۆبێرت مێرتن چەمکەکەی پەرەپێدا و ئاماژەی بەوەدا، ناپێوەری کاتێک روودەدات، کە ئامانجە کەلتورییەکان لەگەڵ ئەو ئامرازانەی کە لەبەردەستدان بۆ گەیشتنیان بەیەکەوە ناکۆکن و هەندێکیان بەرەو لادانت دەبەن. گەر ئەمە بەسەر کۆمەڵی کوردیدا جێبەجێ بکەین، ئەوا کورت ناهێنێت و دروستە، چونکە ئامانجە کەلتورییەکانمان کتومت ئامانجگەلێکن لێوانلێون لە بەهای جوان و رەفتاری جوان و نایاب، بەڵام ئامرازەکان ناڕێکن و قۆناغێک هاتۆتە پێشەوە بۆ بەدیهێنانی ئامانجێکی دروست، دەبێت ئامرازێکی نادروست بەکاربهێنی، بەتایبەتی لەو کۆمەڵگەیانەی کە سەرکەوتنی ماددی پیرۆز دەکەن، بەبێ ئەوەی دەرفەتی یەکسان دابین بکەن، رەنگە تاکەکان بۆ بەدەستهێنانی ئەو سەرکەوتنە، پەنا بۆ ئامرازی نایاسایی ببەن.
*مامۆستای زانکۆ
دۆرکهایم
