باڵــــــــــــکان..

ئەو نیمچە دوورگەیەی زلهێزە جیهانییەکان کێبڕکێیانە لەسەری

کورتەیەکی جوگرافی
ناوچەی باڵکان یان نیمچە دوورگەی باڵکان، رووبەری زیاتر لە 550 هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشەیە، سێ لای بە ئاو دەورە دراوە، دەریای رەش لە خۆرهەڵاتی و بەشێکی دەریای ناوەڕاست لە باشووری و لە خۆرئاوایدا دەریای ئیدریاتیک و دەریای مەڕمەڕە و دەریای ئەیونی و دەریای ئیجە هەیە، تەنها پردێک ئەیبەستێتەوە بە کیشوەری ئەوروپاوە، بەم هۆیەوە باڵکان بە نیمچە دوورگە دادەنرێت.
نیمچە دوورگەی باڵکان چەند وڵاتێک لە خۆ دەگرێت کە بریتین لە وڵاتانی بولغاریا و بۆسنە و هیرسك، ئەلبانیا، یۆنان، مەقدۆنیا و كۆسۆڤۆ، ئەم وڵاتانە بەتەواوی دەكەونە ناوچەی باڵکانەوە. 
هەندێک وڵاتیش هەن، بەشێكیان دەكەوێتە ناوچەی باڵکان، وەك كرواتیا، رۆمانیا، سلۆڤینیا، مۆنیتینیگرۆ و سربیا و بەشێكی كەمی زەوییەكانی توركیا و ئیتاڵیاش. 

کۆتایی بلۆکی خۆرهەڵات و سەرهەڵدانی قەوارەی نوێ
لەگەڵ داڕمانی بلۆکی خۆرهەڵات، شۆڕشی جەماوەری لە زۆربەی وڵاتانی باڵکان هەڵگیرسا، کە داوای دیموکراسییان دەکرد، ئەم قۆناغە (1989-1991) کۆتایی هاتنی جەنگی سارد بوو و رێگەی خۆشکرد بۆ سەرهەڵدانی قەوارەی نەتەوەیی نوێ کە زۆربەیان لە یوگۆسلاڤیای پێشووەوە سەریان هەڵدا، دوای ئەمە قۆناغێکی نوێی شەڕ و ململانێی خوێناوی سەریهەڵدا لە نێوان ساڵانی ( 1992-1995) کە بە جەنگی بۆسنە ناسراوە. 
ناوچەی باشووری خۆرئاوای باڵکان ناوەندی پەرەسەندنی بەردەوامی گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکانە لە نێوان گۆڕانکارییە گەورەکان لە سیستمی نێودەوڵەتی و کێبڕکێی بەردەوامی نێوان ئەمریکا، روسیا، چین، تورکیا و یەکێتی ئەوروپا.

هەرێمی باڵکان هەرگیز لە شەڕ و ململانێکان بێبەری نەبووە، بەڵام پێشهاتەکانی ئەم دواییەش لە دوای سەرهەڵدانی شەڕی روسیا و ئۆکرانیا، گرنگی ستراتیژی ئەم ناوچەی ئاشکرا دەرخست

گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپ و گرنگی ناوچەکە
بە گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمریکا بۆ کۆشکی سپی و هێنانەکایەی دیدێکی نوێ بۆ «هاوسەنگی»، کە تیشک دەخاتە سەر رێککەوتنە ئابووریی و ئەمنییەکان، ناوچەی باشووری خۆرئاوای باڵکان گەڕایەوە پێشەنگی ململانێکان.
لەناو ئەم کێبڕکێیەدا، سربیا لە نێو دڵی ململانێکاندا دەبینرێت، بە لەبەرچاوگرتنی قەبارە و شوێن و کاریگەرییە ناوچەییەکەی، هەروەها سەرچاوە سروشتییە بەرچاوەکانی، کە جێگەی سەرنجی وڵاتانی خۆرئاوا و چینە، بەتایبەتی لیتیۆم.
هەرێمی باڵکان هەرگیز لە شەڕ و ململانێکان بێبەری نەبووە، بەڵام پێشهاتەکانی ئەم دواییەش لە دوای سەرهەڵدانی شەڕی روسیا و ئۆکرانیا، گرنگی ستراتیژی ئەم ناوچەیەی دەرخست.
یەکێتی ئەوروپا کە لە ناوخۆدا لە ئاستی سیاسی و ئابووریدا ماندوو بووە، کەمتر توانای سەپاندنی ئیرادەی یەکگرتووی خۆی هەیە، لە کاتێکدا روسیا لە باڵکان دەرچەیەکی پێویستی دۆزیوەتەوە بۆ فشارخستنە سەر خۆرئاوا.
لەگەڵ گەڕانەوەی ترەمپ بۆ کۆشکی سپی بۆ خولی دووەم، واشنتۆن کۆنترۆڵکردنی رێڕەوی باڵکان بە شتێکی گرنگ دەزانێت بۆ کۆنترۆڵکردنی پڕۆژەی پشتێن و رێگای چین لە ئەوروپا و رووبەڕووبوونەوەی پەرەسەندنی فراوانبوونی روسیا لە ناوچەکەدا.
لە خولی یەکەمی سەرۆکایەتی ترەمپدا (2017-2021)، هەوڵی روون و ئاشکرای ئەمریکا هەبوو بۆ دووبارە جێگیرکردنەوەی هەژموونی ئەمریکا لە باڵکان، دیارترینیان رێککەوتنی ئاساییکردنەوەی ئابووری نێوان سربیا و کۆسۆڤۆ بوو لە ئەیلوولی 2020.
لەگەڵ گەڕانەوەی ترەمپ بۆ  دەسەڵات بۆ خولی دووەم، ئەم سیاسەتە گەڕاوەتەوە، بەڵام لە چوارچێوەی پاکێجێکی فراوانتردا کە هاوکاری سەربازیی و ئابووریی و خۆگرتنێکی ستراتیژی لە نفوزی روسیا لەخۆدەگرێت، ئیدارەی نوێی ترەمپ سەرنجی لەسەر دروستکردنی هاوپەیمانی راستەوخۆیە لەگەڵ حکومەتەکانی وەک ئەلبانیا و کۆسۆڤۆ، هەروەها پاڵنەرە بۆ تێکەڵکردنی باکووری مەقدۆنیا و بۆسنە لە پڕۆژەی بەرگری هاوبەش لەڕێگەی ناتۆوە.
هەروەها واشنتۆن لاوازی پێکهاتەی ئابووری باڵکان دەقۆزێتەوە، سەرەڕای هەژموونی یەکێتی ئەوروپا وەک سەرچاوەی سەرەکی هاوکاری دارایی و پرۆژەکانی گەشەپێدان لە باڵکان، بەڵام بەهۆی زیادەڕۆیی لە بیرۆکراسی و دوودڵی وڵاتانی ئەندام بۆ فراوانکردنی یەکێتییەکە، سەرنجڕاکێشیی سیاسییەکەی لە ساڵانی رابردوودا کەمی کردووە.
ئەم دابەزینە، رێگای بۆ ئەمریکا و روسیا و چین و تورکیا کردۆتەوە کە هەریەکەیان بە شێوازی خۆیان ئامادەییان بەهێزتر بکەن.

رۆڵ و ئامانجی زلهێزە نێودەوڵەتی و ناوچەییەکان
دەتوانین رۆڵ و ئامانجی زلهێزە نێودەوڵەتی و ناوچەییەکان لە باڵکان بەم شێوەیە کورت بکەینەوە:
1. ئەمریکا
*گرنگی بە هاوبەشی دوولایەنە دەدات، بەتایبەتی لەگەڵ ئەلبانیا و کۆسۆڤۆ.
*وەبەرهێنانەکانی ئاراستەی وزە و کانزاکان و ژێرخانی دیجیتاڵییە.
*کار لەسەر یەکخستنی دەوڵەتانی باڵکان دەکات بۆ سیستەمێکی بەرگری یەکگرتوو لەژێر دەسەڵاتی ناتۆدا.
*بنکەی مەشقی سەربازی لە ناوچەکە دادەمەزرێنێت.
2. روسیا
*پشت بە رەهەندی کەلتوری و مێژوویی ئەرسەدۆکس دەبەستێت لەگەڵ سربیا و سربەکانی بۆسنە.
*پاڵپشتی سیاسی سربیا لە ئەنجومەنی ئاسایشدا دەکات.
3. چین
*پارەدارکردنی درێژخایەن و پڕۆژەی گەورە، وەک رێگاوبان و هێڵی ئاسن و کارگەکانی پێ باشترە.
*لە رووی سیاسییەوە دەستوەردان ناکات، ئەمەش جێگەی سەرنجی حکومەتە تاکڕەوەکانی وەک سربیا و مۆنتینیگرۆیە.
*پشت بە سیاسەتی «دیپلۆماسی بێدەنگ» دەبەستێت لە بەرامبەر وەبەرهێنانی درێژخایەن.
4. یەکێتی ئەوروپا
*لە رووی قەبارەی هاوکارییەوە وەک گەورەترین بەخشەر دەمێنێتەوە.
*بەهۆی ئاڵۆزییە بیرۆکراسییەکان و دابەشبوونە ناوخۆییەکانەوە بەدەست دابەزینی سیاسییەوە دەناڵێنێت.
*مەرجی توند بەسەر پرسی حوکمڕانی و مافی مرۆڤدا دەسەپێنێت، ئەمەش رژێمە کۆنەپەرستەکان توڕە دەکات.
5.توركيا
*تورکیا هەوڵدەدات پەیوەندییەکانی لە رێگەی پێکهاتە موسڵمانەکانی بۆسنە و کۆسۆڤۆوە پتەوتر بکات.
*کەڵک وەرگرتن لە مێژووی عوسمانی بۆ بەرزکردنەوەی کاریگەریی کەلتوری و ئابووری خۆی.
*هەرچەندە بوونی سەربازی سنووردارە، بەڵام هێزی نەرمی لە رێگەی پشتیوانی لە پڕۆژەکانی بیناسازیی و پەروەردەیی و کەلتوری کە لەلایەن دامەزراوە حکومی و ناحکومییەکانەوە سپۆنسەر دەکرێن، گەشە دەکات.
ئەم تۆڕە تێکەڵاوە لە ئەکتەرەکان باڵکانى کردووەتە گۆڕەپانێکی ئاڵۆزی کێبڕکێ و ململانێ لە نێوان زلهێزە جیهانییەکاندا.

نەخشەی وڵاتانی باڵکان