دەوڵەتی سوریا و جینۆسایدی دروزییەکان!

لە دوای رووخانی  ئەسەد و پێکهێنانی حکومەتە کاتییەکەی ئەحمەد شەرع، سوریا بەگشتی و (شام) بەتایبەتی ئارامیی بەخۆیەوە نەبینیووە. بۆ نموونە لەو ماوە کەمەدا (گرژی و ئاڵۆزییەکان و شەڕ لەگەڵ کورد و دەسەڵاتی خۆسەر لە رۆژئاڤای کوردستان، شەڕ و کوشتار لەگەڵ عەلەوییەکان و پەلاماردانی دروزییەکان و هەوڵدان بۆ ملپێکەچکردنیان لەڕێگەی زەبروزەنگ و کوشتنیانەوە)، ئەمانە و سەرباری ململانێی توند لەنێوان هێز و لایەنە ئیسلامییەکانی ناو تەحریری شام و دەرەوەی تەحریری شام! 
ئێستا ململانێی شەرع و هێز و گروپە ئیسلامییەکان لەگەڵ دروزییەکان گەیشتووەتە ئاستێک بەئاشکرا پەلامار دەدرێن و هەوڵی کۆمەڵکوژکردنیان دەدەن، چونکە دروزییەکان نەک نایانەوێ بەڵکو بەرگری دەکەن لەپێناو تەسلیم نەبوون. 

جوگرافیای دابەشبوونی دروزییەكان و ژمارەیان
دروزییەكان وەكو تایفەیەكی ئایینی لە چەند وڵات و ناوچەیەك نیشتەجێین، ئەوان لە سوریا نزیكەی 3.2 %ی دانیشتوان پێكدەهێنن، واتا 700 بۆ 800 هەزار كەس دەبن، شوێنی نیشتەجێبوونیان لە ناوچە دەشتی و شاخاوییەكانی خۆرهەڵات و باشووری دیمەشقە و هەروەها زۆرینەی پارێزگای سوەیداش پێكدەهێنن، كە بە (چیای دروز و عەرەب)یش بەناوبانگە، لە لوبنان و فەلەستین و ئوردنیش دەژین، ئەوانەی لە فەلەستینن، هەموو رەگەزنامەی ئیسرائیلیان وەرگرتووە و لە دامودەزگاکان و هەروەها لەناو سوپای ئیسرائیلدا كاردەكەن.
بەپێی ئامار و سەرچاوەكان، ژمارەی دروزییەكان لەهەموو جیهاندا 1.5 - 2 ملیۆن كەس دەبن، لەو ژمارەیەش، زیاتر لە نێوەیان لە سوریا دەژین. هەندێک لە توێژەران پێیانوایە تایفەی دروزی 80 %یان لە سوریا دەژین لە پارێزگای سوەیدا و بەرزاییەكانی جۆلان و دەوروبەری دیمەشق، هەروەها لە شاری ئەزرەقی ئوردن و لە باشووری لوبنان و باكوور و ناوەڕاستی فەلەستین، نزیكەی 100 هەزار دروزیش لە ئەمریكا و كەنەدا و ئوسترالیا دەژین.
وەک سەرچاوەکان کۆکن لەسەری؛ (دروز) سەربە ئایینە «باتنییەکان»ن، کە هێشتا زۆر شت لەسەریان نازانرێت و بە کۆمەڵگەی داخراو ناسراون، هەروەک ئایینی ئێزدییەکان و کاکەییەکان)، کە هێشتا رێوڕەسمە ئایینیەکانیان بەشێوەی داخراو بەڕێوەدەبن و بۆ ئەمەش هۆکاری تایبەتی خۆیان هەیە و ئامادەش نین ئاشکرای بکەن.
دروزییەکان باوەڕیان بە کتێبی «نامەکانی حیکمەت» هەیە، کە بە وتەی خۆیان «تەفسیرێكی باتنی» قورئانی پیرۆزە؛ وەک دەڵێن: (دروزییەکان لە مەزهەبی شیعەوە نزیکن و لە زنجیرەی زەیدی کوڕی عەلی کوڕی حسێنی کوڕی عەلی کوڕی ئەبو تالیب، خەلیفەی چوارەمی موسڵمانانەوە شۆڕبوونەتەوە)، زەید برای محەممەد باقرە، ئیمامی پێنجەمی مەزهەبی شیعەی (12) ئیمامییە، کە لە ئێران و عیراق پەیڕەو دەکرێت.

 بیروباوەڕی سەرەکییان
ئەوان وەک هەر ئایین و ئایینزایەکی تر، کۆمەڵێک باوەڕی نەگۆڕ و بنچینەیی خۆیان هەیە و پێوەی پەیوستن، یان بە سەرنجدان لە بنەماکانی بیر و باوەڕە ئایینیەکانیان کە ئەمانەن، (یەکتاپەرستی، باوەڕ بە خوداوەندێتی، رێزگرتن لە پێغەمبەران، بەتایبەت لە کەسایەتی شوعەیب، باوەڕ بە دووبارە ژیانەوە، نهێنی پارێزیی لە فێرکردنی بنەماکانی ئایینەکەیان)، دیسپلینێکی تۆکمە و بەهێز لە چواردەوری ئایینەکەیان کۆیان دەکاتەوە و ئامادەنین لەپێناوی شتی دنیاییدا دەستبەرداری بن و تەنانەت ئامادەی گیانبەخشینن لەپێناو مانەوەی ئایینەکەیان و لەبەرامبەریشدا زیانیان بۆ ئایین و ئایینزاکانی تری چواردەوریان نییە و ناشیانەوێت شەڕی هیچ ئایین و گروپێکی تر بکەن، بەڵکو باوەڕیان بە ئاشتی و پێکەوەژیان و پاراستنی سروتە تایبەتییەکانی خۆیان هەیە. 
 
کتێبی پیرۆز
دروزییەکان کتێبی پیرۆزیان هەیە بە ناوی (نامەکانی دانایی)، نامەکانی دانایی بۆ ئەوان لە پیرۆزییە هەرە باڵاکانە و ئامادەی پاراستنین بەهەموو شێوەیەک، هاوشێوەی هەموو ئایین و ئایینزاکانی تر، کە ئامادەی پارێزگارین لە کتێبە پیرۆزەکانیان، کۆمەڵگەی دروز بەسەر دوو چیندا دابەشبوون چینی یەکەمیان (دانایان) چینی دووەمیشیان (ئاسایی) بەپێی قسەی شارەزایان، ئەوانەی لەم بوارەدا لێکۆڵینەوەیان کردووە، تەنیا (دانایان) ئەوانەی پێیان دەوترێ (دانا) دەسەڵاتیان هەیە تێکستە پیرۆزەکان بخوێننەوە و بەشەکەی تر، یان چینە ئاساییە کە بۆیان نییە بیخوێننەوە، ئەمەش سروشتی بەشێک لەئایین و ئایینزا داخراوەکانە کە باوەڕیان بە دابەشکردنی ئیماندار یان ئاییندارەکانی دواکەوتەی خۆیان هەیە.

 تایبەتمەندیی کۆمەڵایەتی
دوو خاڵی جەوهەری لەتایبەتمەندیی کۆمەڵایەتی دروزەکاندا هەیە، (یەکەمیان رێگە نادەن کەسی دەرەوە بێتە ناو ئایینەکەیان و دووەمیان هاوسەرگیری تەنیا لەنێو کۆمەڵگەی خۆیاندا دەکەن)، رەنگە هۆکاری سەرەکی بچووک مانەوەیان تائێستا ئەوەبێ، کە نەک نەیانتوانیووە، بەڵکو خۆیان نایانەوێت نە هیچ کەسێکی دەرەوەی تایفەکەیان بێتە سەر ئایینەکەیان و نە رێگەش دەدەن لەڕێگەی ژن و ژنخوازییەوە، کەسی تر تێکەڵیان ببێت، ئەمە زۆربەی کات نەک تەنیا بۆ ئایینێک وەک (دروزی، ئێزدی، کاکەیی، مەسیحی، جوو، ئیسلام) و... هتد، وەک خێڵیش راستە، چونکە سەدان خێڵ لەبەر ئەم هۆکارە بچووکبوونەتەوە، تا سەرەنجام یان نەماون یاخود بوون بە خۆراکی خێڵە گەورە و تەماحکارەکان، هەروەک چۆن ئایین و ئایینزا بچووکەکان بوون بە ئامانجی لەناوبردن لەلایەن ئایینە بەرفراوان و باڵادەستەکانەوە. 

كومەڵكوژیی دروزییەكان لە مێژوودا
دروزییەكان بەو پێیەی كۆمەڵگەیەكی ئیتنی و ئایینیی جیاواز بوون، زۆرجار رووبەڕووی شەڕ یان كوشتار بوونەتەوە، بۆ نموونە بەشێك لە زانایانی موسڵمان بە تایفەیەكی هەڵگەڕاوە لە ئیسلام دایان دەنێن و بەشێكی تر بە ئیسلام هەژماریان ناكەن، ئەوەش وایكردووە زۆرێك فەتوای كافربوونیی دروزییەكان بدەن. لە مێژووی خۆیاندا چەندین جار كومەڵكوژ كراون، بۆ نموونە گەورەترین كومەڵكوژیی بەرامبەریان لەلایەن خەلیفەی فاتیمی زاهیر (ئەعزاز لدین الله) بەرامبەریان كردی، هەڵمەتێكی توندی كردە سەر ناوچەكانیان لە شارەكانی (ئەنتاكیا، حەلەبی باكووری سوریا)، هەروەها پاشاکانی میسر و عوسمانییەكانیش بەهەمان هۆكار هەڵمەتی كومەڵكوژییان بەرامبەریان کردووە. 
لە هەڵمەتی سوپای فاتمییەكاندا دژ بە دروزییەكان لە نێوان ئەنتاكیا و ئەسكەندەرییە، دەیان هەزار دروزی كوژران و گەورەترین كوشتاریش بەرامبەریان لەلایەن فاتمییەكانەوە بوو کە (كوشتنی پێنج هەزار لە سەركردە ئاینییەكانیان بوو لە ئەنتاكیا)، دوای ئەوەش كوشتارێكی گەورەی تریان لێ كرا لە شاری حەلەب.  لە سەردەمی عوسمانییەکاندا و لە ساڵی 1909 دروزییەکان شۆڕشی حۆرانیان راگەیاند دژبە باج و سەربازگیریی زۆرەملێی عوسمانییەکان، دواتر شۆڕشەکەیان زۆر بەتوندی سەرکوتکرا، سەرکردەکانیان لەسێدارەدران و دووهەزار دروزییش کوژران.
لە سەردەمی دامەزراندنی سوریادا وەكو دەوڵەت لە بیستەكانی سەدەی رابردوودا، لە كاتی دەسەڵاتی شوكری قوەتلی و ئەدیب شیشەكلی، پەیوەندیی دروزییەكان لەگەڵ حكومەتی سوریا خراپ بوو، ئەوەبوو سوپای سوریا بە فەرمانی شیشەكلی بە 10 هەزار سەربازەوە هێرشیكردە سەر چیای دروز بەمەبەستی گرتن و پاكتاوكردنی دروزییەكان، بە توندیش بە تۆپی قورس بۆردومانی ناوچەكەیانی كرد، ئەوەش بووە هۆی كوژرانی دەیان كەسی مەدەنی و برینداربوونی سەدان كەسی تر، شیشەكلی خۆشی دواتر لەلایەن كەسێكی دروزییەوە لە تۆڵەی بۆردومانی چیای دروز لە بەرازیل  لە 1964دا کوژرا.

كوشتار لەسەر دەستی داعش و قاعیدە
لەم چەند ساڵەی دواییشدا، هەریەك لە رێكخراوی داعش و رێكخراوی قاعیدە، كۆمەڵكوژییان بەرامبەریان کرد، لەكاتی سەرهەڵدانی هەردوو گروپەكەدا لە ناوچەكە و لە سوریاش، لە نموونەی كوشتاری دروزییەكان لە گوندی (قلب لوزە) لە 10ی حوزەیرانی ساڵی 2015دا، كاتێك گوندەكە كەوتە ژێر دەستی بەرەی نوسرە، لە 25ی تەمموزی 2018شدا، ژمارەیەك چەكداری داعش چوونە ناو شاری سوەیداوە و لە پێكدادانیاندا لەگەڵ خەڵكی شارەكە لانیکەم 258 كەسیان لێ كوشتن.
  
 دروزییەکان چییان دەوێ لە سوریا؟
 دوای رووخانی رژێمی بەعس لە سوریا، دروزییەکان پێداگریی لەسەر جێبەجێکردنی «مافەکانیان» وەک زۆربەی نەتەوە و پێکهاتەکانی تر لە دەستووری نوێی سوریادا دەکەن، ئەوەشیان کردووەتە مەرجی پێشوەختە بۆ گفتوگۆ یان رێککەوتن و داننان بە دەسەڵاتەکانی ئەحمەد شەرعدا، چونکە لە دوای رووخانی (رژێمی بەعس- ئەسەد) ترس و ناجێگرییەکی زۆری دەروونی لەنێو (دروزییەکان)دا بڵاوبووەتەوە و رۆژ لەدوای رۆژیش ئەو ترس و ناجێگری و دڵەڕاوکێیە روو لە فراوانبوونترە لەوەی (کێ و چ لایەنێک کۆنترۆڵی رەوشی ئەمنیی ناوچەکەیان دەگرێتەدەست؟)، واتە چ هێزێکی ئاسایش دەیانپارێزێت؟ بێگومان ئەم ترسە رەوایە، چونکە ئەو هێزەی دەسەڵاتی ئێستای سوریای بەدەستە یان دەیەوێ هەموو سوریا بخاتە ژێر چەتری حکومڕانیی خۆیەوە، هێزێکی عەرەبی ئیسلامیی توندڕەوە، ئەم هێزە لە هەنگاوی یەکەمیدا لەدوای رووخانی ئەسەدوە، کەوتە سەروگوێلاکی پێکهاتەکانی سوریا، لەناویاندا دەروزەکان و مێژووی سەرکردەکانیشی کە لەناو منداڵدانی رێکخراوی تێرۆریستی قاعیدەوە تەشەنەیان کردووە، هیچ جۆرە دڵنیاییەکی بۆ دەروزییەکان و پێکهاتەکانی سوریا لێ ناخوێنرێتەوە! 
 بەخوێندنەوە و لێکدانەوەیەکی تر لای دروزییەکان، ئەندامانی دەستەی تەحریری شام بەشێکن لەو گروپە چەکدارە مەزهەبییانەی دروزییەکان بە کافر دەزانن و کوشتن و رفاندنی کچ و ژنەکانیان بە جیهاد دەزانن).
وەک رۆژانە دەیبینین؛ لەو کاتەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا نەماوە و تەحریری شام  لووتکەی حکومڕانیی شام-یان گرتۆتە دەست، تا ئێستا، هیچ جۆرە دڵنیاییەک لای دروزییەکان دروست نەبووە و ئاسانیش نییە دروست ببێت، چونکە دروزییەکان لەوە تێگەیشتوون کە شەرع و هێزەکەی ناتوانن ئەو دڵنیاییە بدەن، بەڵکو ئەوەی دەیانەوێ توانەوە و ریشەکێشکردنی دروزییەکانە لەناو فەلسەفەی حکومڕانیی تەحریری شامدا کە بنەما و ستراکچەرەکانی نە (دروز) و نە هیچ پێکهاتەیەکی تر قبوڵ دەکات، تەنیا خۆیان نەبێت کە فەلسەفەیەکی توندڕەوی ئیسلامی سیاسییە! 

خۆیان بەرگری دەکەن
ئەگەرچی دەسەڵاتەکەی شەرع بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدایە کۆنترۆڵی سوەیدا بکات و هەموو هێزی خۆشی تاقیکردووەتەوە، بەڵام چەکدارەکانی شام و هاوپەیمانە توندڕەوەکانی تری نزیکیان، نەیانتوانیوە سوەیدا لەژێر قەڵەمڕەویی دروزییەکان دەربهێنن و هەرجارێکیش پەلاماریان دەدەن یان هێرشیان دەکەنەسەر و چەند شوێنێک دەگرن، دواتر بە تێکشکاوی دەگەڕێنەوە.
راستە لەم نێوانە و دەوڵەتی ئیسرائیل لە چوارچێوەی بەرژەوەندییەکانی خۆیدا و بەناوی داکۆکییەوە لە دروزییەکان وەڵامی سوریا دەداتەوە، بەڵام راستییەکە ئەوەیە دروزییەکان خۆیان بەرگری لە ناوچەکەیان دەکەن و زۆربەشیان لە سوەیدا چەکدارن و بەرپرسیارێتی دابینکردنی ئاسایشی پارێزگاکەیانیان گرتووەتە ئەستۆ، ئەمەش هۆکاری ئەوەیە بەردەوام سوریا لە پەلامار و هێرشەکانی بۆ سەریان تێکبشکێت.
 
 تاشینی سمێڵ وەک ئەتکردن
وەک دەبینین چەکدارەکانی شەرع و میلیشیا هاوسۆزەکانی، لەکاتی هێرش و پەلامارەکانیاندا بۆ سەر دروزەکان لە سوەیدا، دەستیان بۆ سیمبولە گەورەکانیان برد، ریش و سمێڵ کە یەکێکە لە پیرۆزییەکانی دروزییەکان، لەلایەن چەکدارانی شەرعەوە دەتاشرێت و دیمەنەکەشی بڵاودەکەنەوە. ئەمەش بەدڕەفتارترینی هێزەکانی (شەرع) و نزیکەکانێتی، هەروەک سوکایەتییەکی گەورەی دژی مرۆڤ و ئازادی و بنەما گشتییەکانی پەیماننامەکانی نەتەوە یەگرتووەکان و جاڕنامەی مافی مرۆڤیشە، کە لە کۆتایدا شەرع و رژێمەکەی پەلکێشی ناو راستینەی رووخان و هەڵوەشانەوە دەکات. 

ئایا دروزییەکان جینۆساید دەکرێن؟ 
بەپێی پەیماننامەکانی نەتەوە یەگرتووەکان و نورینبێرگ و رۆما و بنەما سەرەکییەکانیان بۆ ناسینەوەی تاوانەکانی (جینۆساید، جەنگ، مرۆیی)؛ جینۆساید دژبە دروزییەکان کراوە و دەکرێ و لە چوارچێوەی تاوانی جینۆساید و دژی مرۆییشدا یەکدەگرنەوە، چونکە کۆمەڵێک خاڵی سەرەکی تاوانی دژ بە دروزییەکان دەبینرێن کە لە بنەما گشتییەکانی ئەو پەیماننامانەدا هاتوون، وەک (کوشتنی جەستەیی ئامانجدار، کوشتنی باێۆلۆژی، سڕینەوە یان لەناوبردنی کەلتوری، تێکدان و سڕینەوەی بنەمای ئابووری، هەوڵدان بۆ هەڵوەشاندنەوی ئینتمای ئایینی و کۆمەڵایەتی، تێکشکاندنی جوگرافیا و ژینگەی نیشتەجێبوون، هەوڵدان بۆ گۆڕینی ئایین بە زۆر، جیاوازی نەکردن لەنێوان ژن و پیر و منداڵ و گەنج لە کوشتندا بەبێ هۆکار)، ئەمانە و هەندێکیان بەزیادیشەوە لەو خاڵ یان بنەما چەسپاوانەن کە دەبنە تاوانی جینۆساید.

کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی
دەبێت کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی، لە بری لێشاوی پاڵپشتی و هاوکاریی بۆ شەرع و رژێمەکەی، بێنە سەرهێڵ و هەموو ئەو پاڵپشتی و هاوکارییانە بووەستێنن، چونکە ئەوەتا بەپێش چاوی دنیاوە پێکهاتەیەکی گەورەی کۆمەڵگەی سوریای خستووەتە بەردەم مەترسیی کۆمەڵکوژی و سڕینەوەوە.

*سوود لە بابەتێکی نووسەر و رۆژنامەنووس گۆران فەتحی بە ناوی (دروزییەكان كێن و چییان دەوێت، ئایندەیان بەرەو كوێ دەچێت؟) وەرگیراوە، کە لە 5/5/2025دا لە کوردستانی نوێ بڵاوکراوەتەوە.

پێکهاتەی دێرینی دروزییەکان لە سوریا مەترسی جینۆسایدیان لەسەرە لەسایەی حکومەتی شەرع