دانا عەسكەر
ئەدەبی كۆچ یاخود ئەدەبی گەشت لە قووڵایی ئەو نەخشەسازییەی سەفەرەوە سەرچاوە دەگرێت، كەپێیدا تێدەپەڕێیت و، ئەزموونی دەكەیت، ئەدەبی گەشت لە گرنگترین سەرچاوەكانی مێژوو و جوگرافیا و كۆمەڵگا ئەژمار دەكرێت، لەبەر ئەوەی نووسەری ئەو بابەتە لەسەرچاوەی شوێنەوە وێنەكەمان بۆ دەگوازێتەوە، كە راستەوخۆ پەیوەندییەكی تووندوتۆڵ شوێن بە مێژوو و فەرهەنگەوە دەبەستێتەوە، ئەگەرچی خودی شوێن لەم پرۆژانەدا وەك دەرئەنجام ئەو گرنگییەی نییە، بەڵام مەرجی سەرەكی ئەدەبی كۆچ سەفەركردنە بەناو شوێندا، واتا لە هەناوی شوێنەوە قوڵایی فیكر دەدۆزینەوە، لەسەرزەمینی رۆژهەڵات زۆرترین پرۆژەی ئەدەبی گەشت نووسراونەتەوە، بەشێكی زۆری ئەو پرۆژانە دیدی مێژووییان هەیە، واتا گەڕان بووە بە هەناوی شوێنەوارە دێرینەكاندا. ئەدەبی گەشت لە ڕابردوودا زیاتر وەك ناسینی شوێن و شارەزایی ناوچەیەكی دیاریكراو تەماشا دەكرا، واتا ئەوەی گەشتی بۆ شوێنێك دەكرد، بەهەر شوێنێكدا تێپەڕیبا لای خۆی تۆماری دەكرد و، لەگەڕانەوەیدا بۆ ئەو كەسانەی باس دەكرد كە نیازی گەشتیان هەیە، بێگومان ئەم جۆرە لە ئەدەبی گەشت لەسەردەمی كۆن و پێش پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا باو بوو، بەڵام لەسەردەمی پێشكەوتن جۆری ئەم ئەدەبە گۆڕانكاریی بەسەردا هات، واتا وەك چیرۆك و سەرگوزشتە دەنووسرانەوە، جیا لەوەش جۆرێكی دی لە نووسین كە ناكرێت وەك ئەدەب تەماشای بكرێت بەتایبەت لای رۆژهەڵاتناسەكان، ئەوانەی روویان لە ناوچەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرد، ئەو جۆرە لە نووسین دیارە مەبەستی سیاسی لە پشتەوە بووە، كە زۆر گرنگییان بە ناوچە و هۆزەكانی ئەو دەڤەرانە دابوو، بەتایبەت ئەو وڵاتانەی سەرووكاریان وەك رۆژهەڵاتناس و ئەو وڵاتانەشی مەبەستی داگیركارییان هەبوو.
بەپێی پێشكەوتنی تەكنەلۆجیایەوە ئەم جۆرە ئەدەبە بۆ ماوەیەك سستی بە خۆوە بینی و زۆر گرنگیی پێ نەدەدرا.
وردبوونەوە لە ئەدەبی كۆچ یا گەشت، وێنەیەكی دی بۆ ئەدەبی گەشت زیاد بكەین، ئەویش خەونی گواستنەوەی هوشیاریی و پێشكەوتنی گەلانی دییە لە كاتی گەشت و كۆچ كردندا، بۆ نموونە لای ئێمە كورد بە تایبەتی لەسەردەمی شاعیرانی كلاسیك كە زۆرینەیان كۆچیان بۆ وڵاتانی دەورووبەر دەكرد، بە تایبەت بۆ ئەستەمبوڵ و شام، گواستنەوەی وێنە لای شاعیرانی كورد وێنە جوگرافیاكەی سەفەر و كۆچ نەبوو، بەڵكو هەوڵی گواستنەوەی دونیابینی گەلانی دی بوو، بەتایبەت ئەو شاعیرانی گەشتیان بۆ ئەستەنبوڵ دەكرد. لەناو عەرەبدا و بەتایبەتی لە سەدەی سێ هیجرییەوە ئەدەبی گەشت دەست پێدەكات، لەم بارەیەوە نووسەر و رەخنەگر «حسین بن جابر ئەلمدری ئەلفیفی لە نووسینێكیدا بە نێونیشانی» كورتەیەك لە بارەی ئەدەبی گەشتی عەرەبی» كە لەسەدەی سێی هیجرییەوە ئاماژەی پێدەدات. لەم نووسینەدا حسێن ئەلفیفی دەڵێ: ئەوەی بۆ ئێمە لەم نووسینەدا گرنگە ئەوەیە، یەكەم دەكرێ ئەدەبی گەشت لەسەدەی سێی هیجرییەوە بناسرێت، لەبەر ئەوەی پێش ئەو مێژووە نووسینەوەی ئەدەبی كۆچ یا گەشت بەدی ناكەین، بۆیە وەك مێژوو و سەرچاوە ئەوەیە كە لێرەدا باسی لێوە دەكەین. دووهەم: لەم باسەدا ئێمە تەنها باسی كۆچ و گەشتی ئەو نووسەرانە ناكەین كە لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێك یا جوگرافیایەكی دی كۆچیان كردووە، ئەوەی باسی لێوە دەكەین ئەو نووسین و دیكۆمێنتارییە ئەدەبیانەیە كە بۆ جیهانەكەی ئێمەی دەگوازنەوە».
ئەدەبی گەشت چیە؟
لە وێنە گشتییەكەیدا ئەدەبی گەشت چیە، بە بڕوای من لەسەردەمی نوێ و پێشكەوتنی تەكنەلۆجیادا تەنها بە كۆچەوە گرێ نادرێت، ئەوەی دەگاتە بەردەستمان بەشێكی زۆری پەیوەندیی بە گەشتەوە نییە، بەڵكو پەیوەندیی بە پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا و هەندێكجار بەگەشتی فەنتازیاوە پەیوەستە، بۆیە بە بڕوای من ئەوانەی بە خەیاڵ كۆچ دەكەن جوانتر لەوانەی جوگرافیایەكی دی بەسەر دەكەنەوە، جوانتر لە روحی ئەدەبی گەشتدا دەتوێنەوە.
رەخنەگری دیاری عیراقی دكتۆر عەبدوڵڵا ئیبراهیم لە بارەی ئەدەبی گەشتەوە دەڵێ « ئەدەبی گەشت جۆرێكە لە نووسین لە نێوان ئەدەبی فەنتازی و نووسینی مەعریفە كە پشت بە پاشخانی رۆشنبیریی دەبەستێت، ئەم جۆرە لە نووسین كە دەكەوێتە ناوچەیەكی دابڕاوی نێوان ئەدەبی فەنتازی و ئەدەبی مەعریفی، ئەمە پێی دەگوترێت ئەدەبی كۆچ، بە مەرجێك دەبێ نووسینەوەی ئەم جۆرە دەقە لە جێگۆڕكێی ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دی بێت». ئەوەی دكتۆر عەبدوڵڵا باسی لێوە دەكات ناسینی ئەدەبی كۆچ وەك چەمك، واتا لە ناسینی ناوكەیەوە دەبێ پەیوەندی بە جێگۆڕكیێ شوێن بێت، لە دونیای نووسینەوەی ئەدەبی كۆچ لە سەردەمی نوێدا لە فۆرمە مەجازییەكەیدا فۆرمێكی دی ئەدەبمان پێ دەبەخشێت، هەر هەمان دونیا و فەزایە، بەڵام بێ ئەوەی نووسەرەكەی كۆچ یا گەشت یاخود جوگرفیایەكی دی بەسەر بكاتەوە، وەك چۆن ئەدەب خۆی پەیوەستە بە فەنتازیەوە، بەهەمان شێوە ئەدەبی كۆچی مەجازیی لە هەناوی فەنتازیاوە ئەو ئەدەبمان بۆ زیندوو دەكاتەوە، واتا دەكرێت لەسەردەمی مۆدێرنەدا ئەدەبی گەشت هێندەی پشت بە هونەری فەنتازیا دەبەستێت، هێندە پشت بە گەشت و كۆچكردن نابەستێت، لێرەدا وێنەكە دەگەڕێتەوە سەر بنەچە، واتا ئەگەر وردتر مامەڵە لەگەڵ ئەو جۆر ئەدەبە نەكەین، لە فۆرمە گەشتییەكەی دەیخەینە دەرێ.
بۆ ئەم باسەمان نامیلكەی « ئەمریكانامە بە تامی شیعر»ی شاعیر پێشەوا كاكەیی دەخەینە بەر باس و لێكۆڵینەوە، پێشەوا كاكەیی یەكێكە لەشاعیرە نوێخوازانەكانی كورد كە دەكرێت ئاوڕ لە شیعرەكانی بدرێتەوە، ئێمە پاش خوێندنەوەی بەشێكی زۆری دەقە شیعرییەكانی، كە زیاتر وەك ئەدەبی كۆچ یا ئەدەبی گەشت پێناسەی بكەین، پێشەوا كاكەیی جیاواز لە نەوەكەی خۆی بە دید و روئیایەكی زۆر جیاواز دەنووسێت، گەشتكردن بۆ دونیا و جوگرافیا جیاوازەكان ئەگەر واقیعی بن یاخود مەجازیی، خەونی گەیشتنە بە دونیایەك هەم لە ڕووی فەرهەنگیی و هەم جوگرافیی بەوانی ترەوە دەمانبەستێتەوە، لە دوای راپەڕینەوە نەوەیەك شاعیری نوێخواز هەڵكەوتوون، وەلێ پێشەوا لە هەموویان جودا تر دەنووسێت، ئەوەی بۆ ئەدەب و شیعری كوردیی گرنگە ئەوەیە پێشەوا بە تایپێكی جودا دەنووسێت كە لەمێژووی چەند دەیەیەك لە شیعری كوردی بەم ستایل و تەكنیكە نەنووسراوە.
وەك فرانسیسكۆ پێزارۆ نیم:
وەك پێزارۆ نیم زێڕ و ئاڵتوونی شارستانییەتی ئێرە لەگەڵ خۆمدا ببەم، نەهاتووم بە كۆمەڵێك سەربازەوە بەرانبەر ئیمپراتۆرییەكانتان بوەستم، زمانی دایكتان كرچ و كاڵ بكەم، گەمارۆ ناخەمە سەر كەس و دەست بەسەر شوێنەوارەكاندا بگرم، سەربازەكان راسپێرم و گۆمی خوێن دروست بكەم. هاتووم راڤەیەك بە گوڵ بدەمەوە، وەك باغەوانێك جوانی گوڵ بدزم، گوڵی لێو، لە ماچی عاشقان موتروبە بكەم، مشتێك خۆڵ ببەمەوە و بیرەوەریی تێدا بنێژم».
سەرەتا ئاماژەمان بە جۆری ئەدەبی كۆچ دا، كە هەندێك لەو كۆچ و گەشتانە بە مەبەستی سیاسی و هەندێكجار سیخوڕیی و بڕێك جار بۆ دۆزینەوەی شوێنەوار بووە، ئەوەی پێشەوا لەم كۆپلە شیعرەدا باسی لێوە دەكات رێك ئەو دیدە ناهونەرییەی گەشت دەخاتە بەردەستی خوێنەر، واتا ئەم نووسەرەمان ئەو ئاگاییەمان بۆ وێنە دەكاتەوە و، بەربەستێك لەنێوان كاری ئەدەبی كۆچ و ئەو سەفەر و گەشتانەی لەم هونەری ئەدەبە بەدوور دەخاتەڕوو، «من فرانسیسكۆ پێزارۆ نیم زێڕ و ئاڵتوونی شارستانییەتەكانی ئێرە لەگەڵ خۆم ببەم» ئەم دێڕە ئەو كۆچ و گەشتە پێچەوانەیەمان بۆ دەخاتەڕوو كە بە مەبەستی داگیركاریی لە رۆژئاواوە بۆ رۆژهەڵات ئەنجام دەدرا.
ئەدەبی كۆچ لە وێنە گشتییەكەیدا وەزیفەكان دابەش دەكات، گۆڕانكاریی بەسەر وەزیفەی شیعردا دەهێنێ، شیعر لەم جۆرە ستایلەدا تەنها دیوە فۆتۆگرافی و دیكۆمێنتارییەكەی نییە، شیعر لە جێگۆڕكێی لۆكەیشنەوە بۆ بەسەركردنەوەی فەرهەنگ و دونیابینی ئەوانی دیدا دەكاتەوە، «من هاتووم راڤەیەك بە گوڵ بدەمەوە، وەك باغەوانێك جوانیی گوڵ بدزم، گوڵی لێو لە ماچی عاشقان موتروبە بكەم» هیچ كامێرایەك هێندەی چاو كوالێتی بەرز نییە، هیچ پانتاییەك هێندەی ئەندێشە بەرین و ئامادە نییە، واتا ئەم كۆپلەی دووهەم كە جۆرێك لە نییەت پاكیی و جیاكاریی سەفەرەكەیە، ئەوەی من مەبەستمە لێرەدا ئەو سەفەرە مەجازییەیە كە هەمیشە لەسەفەری واقیعی خۆی جوانتر نمایش دەكات، لەگەشتی واقیعدا وێنەیەكی راوەستاو دەبینین، وەلێ لە سەفەری مەجازیدا وێنەیەكی كراوە دەبینین، بۆیە كاتێك قسە لەبارەی ئەم كۆپلە شیعرەی پێشەوا كاكەیی دەكەین، هەر تەنها وێنەیەكی رەش و سپی باو نییە كە رۆژانە قسەیان لە بارەوە دەكەین، بە پێچەوانەوە وێنەیەكە هەم تەكنیكی شیعریی و گەشتێكی دیمان دەخاتە بەر دەست، لە چەند ساڵی رابردوودا بە تایبەت لە بیست ساڵی رابردوودا دەتوانم بڵێم پێشەوا كاكەیی تاكە شاعیرە بەم تەكنیك و ستایلە نوێیە كار بكات و ئەم فۆرمە لە شیعر تازە بكاتەوە.
ئەم ستایلەی ئەدەب هەر تەنها كۆچ نییە بە یادەوەریی و مێژووی دونیایەكی دی، بەڵكو هەڵهاتنە لەو دونیا باوەی تینوی رووناكییە، بۆیە دەڵێ «هاتووم راڤەیەك بە گوڵ بدەمەوە، گوڵی لێو لە ماچی عاشقان موتروبە بكەم، مشتێك خۆڵ ببمەوە و بیرەوەریی تێدا بنێژم» هەموو توێژینەوەكەی ئێمە لەم دێرە شیعرەدا خۆی دەخاتەڕوو، زۆر بە جوانی لە مەغزای ئەدەبی كۆچ مەبەستەكان بە بەرگوێماندا دەدات، واتا ئەدەبی كۆچ لە وێنە سەرەکییەكەیدا بریتییە لە ناسین و كەشفكردنی شوێن و مەعریفە و مێژوویەكی دی، مێژوویەك ئاو لە كانی مەعریفەی ئەوی دی بگوازێتەوە، راستە شاعیرانی كلاسیكی كورد زۆریان باس لەو سەفەرانەی خۆیان و مەبەستەكەیان كردووە، بەڵام بەرەهایی نەبووە.
دیارترین دەقەكانی ئەم فۆرمە
یەكێك لەو گەڕیدە دیارانەی دونیای ئەدەبی كۆچ لە لایەن نووسەری دیاری ئەمریكی ئەرنست هەمنگوایەوە نووسراوەتەوە، ئەویش گەشتی بۆ ئیسپانیا بوو، لە ناو عەرەبیش دیارترین كارەكتەرەكانی ئەدەبی كۆچ بریتی بوون لە ئیبن بەتووتە كە لە شاری تەنجەوە دەستی پێكرد و لە باكوری رۆژهەڵاتی چین و دواتر لە باشووری روسیاوە بۆ بەشێك لەوڵاتانی ئەوروپا كە ماوەی سی ساڵی پێدەچێت، ئەلمقدسی و ئیدریسیش دوو نووسەری دی ئەدەبی گەشتن، شێوازی نووسینی ئەم ستایلە لە نووسین، وەك لە دەقەكەی پێشەوا كاكەیدا بەدیمان كردووە، تێكەڵەیەكە لە ئەندێشە و مەعریفەیە، کە خودی ئەم جۆرە لە ئەدەبە بەو هەناسەیەوە دەناسرێتەوە، بۆیە ئەم جۆرە لە ئەدەب خوێنەری زیاتری هەیە، ئەویش هەردوو جۆر خوێنەرەكە ناچار دەكات بیخوێننەوە، هەم ئەوانەی تامەزرۆی ئەدەبن وەك دونیا تایبەتەكەی خۆی، هەم ئەدەب وەك دۆزینەوەی مەعریفەی نوێ لەو گەشت و سەفەرەدا. بۆ ئەوەی وردتر لە بارەی ئەدەبی كۆچ یا گەشت بزانین، كۆنترین دەقی ئەدەبی گەشت، ئەفسانەی گلگامش و ئەفسانەی ئۆدیسان، ئەم دوو دەقە وێڕای ئەوانی دی كە لەسەرەتاوە ئاماژەمان پێدان لە دیارترین دەقەكانی ئەم فۆرمەی ئەدەبن.
كوردستان پڕ بكات لە مانگۆ
لە وێنەی دووهەمی ئەم نامیلكەیەی پێشەوا لەم گەشتەیدا، كە بە دووی خودێكی وێڵدا دەگەڕێت، خودێك وێنەكەی دەچێتە سەر شۆڕشەكانی ئەمریكای لاتین، دەیەوێ لەم وێنە ناڕوونانەی شۆڕشدا وێنەكەی خۆی لەو كۆپییەی ئەمریكای لاتین جیا بكاتەوە و روحە ونبووەكەی خۆی بدۆزێتەوە، ئەم لێكچوونەی نێوان منی گەڕیدە و ئەوی شۆڕشگیڕ، هەموو هەستمان بەیەك پێوەر ئەژمار دەكرێت، ئەویش شۆڕش و جیاكاریی زمان و شوێنە، لێرەدا ئەوەی یەكمان دەخاتەوە جەنگ و ماڵوێرانی و كوشت و بڕە، هەموو ئەو وێنانەی پێشەوا بۆ جەنگاوەرەكانی كووبای كێشاون، هەمان بارینی كولەیە بەسەر دەغڵ و دانی شۆڕشەكانی ئێمەشدا باریون، ئەو دەیەوێ لە نێو ئەو جەنگەڵ و باخچە و مەزرایانەدا بزەی گوڵێك، چاوی خۆماری كیژێك، ماچی سەر لێوێك بدزێت و لەگەڕانەوەیدا بەو روحە وێڵەیەدا موتروبەی بكات كە نە بارانی رووناكیی و نە ئەستێرەی بەختی بەسەردا باریوە، یاخود دەیەوێ تفەنگێك بكات بە گۆچان و بیستەكانی كوردستان پڕ بكات لە مانگۆ، خودێك لە وێنە گشتییەكەیدا بە دوارۆژی هەمان فیشەك و هەمان دەرئەنجامەوە گرێ دراوە، پێشەوا كاكەیی لەم نامیلكەیەدا هەم گەڕیدەیەكی قوربانیی و هەم وێنەگرێكی وریایە و دەیەوێ لەم جوگرافیا بێ سنوورەدا فۆتۆیەك بۆ شكستییەكانی روحی خۆی بچركێنێت. ئەم فۆرمە لە نووسین كە زیاتر بە ئەدەبی گەشت ناسراوە، بەڵام كاكەیی هەر تەنها دونیاكەی دیمان بۆ ناگوازێتەوە، ئەو دێت و بە دونیاكەی خۆی بارگاوییە و دەیەوێ هێلانەیەك لە ئەمازۆن بۆ ئەو خەمە چی بكات و، عادەتی ژیانی خۆشمان بداتە بەر رێژنەی گولە.
بە جانتایەكی موغاویرەوە،
بەیانییەكەی لەوسەری دورگەی ئیناگواوە وەڕێ كەوتم،
بۆ وەختی شێوان گەیشتمە سانتیاگۆ دی كووبا،
هێندە كەنەفت بووم لەو شۆڕگێڕانە نەبووم جانتاكەم پڕ بێت لە تەقەمەنی،
بۆ نموونە: مەعجوونێكی ددان پاككەرەوە و، فرچەیەكی سەردەمی شاخی تێدابوو،
ئاخر ئەو وەختە ئاوێنەمان ئاوی كانییەكان بوو،
كە چووینە شار، دوای ماوەیەك دەممان پڕبوو لە فیشەك
بۆگەنی دەمووددانمان رۆژە رێیەك دەڕۆیشت»
ئەدەبی گەشت بەوە ناسراوە كە تەكنیكی گێڕانەوەیەكی سادەی هەیە، چونكە لەبنەڕەتدا ئەم هونەری گێڕانەوەیە، پەیوەندیی بە ئاشكراكردنی دونیا و فۆرمێكی دی لە ژیان هەیە، وەلێ لەگەڵ دەركەوتنی تەكنەلۆجیا و گەشەكردنی زمان و تەكنیكی ئەدەبی نوێ، ئەدەبی گەشتیش بە جۆرێك لە جۆرەكان لەو فۆرمە تەقلیدییە خۆی دەرباز دەكات و، فۆرمێكی فانتازیی بە دەق دەدات. لەم كۆپلەیەی سەرەوە، پێشەوا كاكەیی پشتی بەو دونیابینییە نوێیە بەستووە، كە ئەدەبی گەشتی خزاندووەتە نێو فەزایەكی زمانەوانی و ئەندیشەیی جیاوازەوە، واتا ئێرەو ئەوێی بە یەكەوە گرێ داوە، لەیەك كاتدا هەم لەناو سنووری ناشوێن و لە شوێنیشدایە، ئەم جیاكارییەی پێشەوا لەسەر پایەكانی عەقڵی خودێكی ونبوو هەڵچنراوە، ئەوەی لەسەرەتاوە ئاماژەمان پێدا، وەك ئەوەی لەپێناو دۆزینەوەی خود، جێگۆڕكێ بە لۆكەیشن دەكات، وەلێ تا هەنوكە لە ناوشوێنیشدا ئەو هەر لەو شوێنەدایە كە بە دووی ئەو خودەوە وێڵە، دەرئەنجام ئەم دەقەی پێشەوا كاكەیی لە گەڕانێكی فەنتازییەوە دەبێتە بابەتێكی گرنگیی ئەدەبی كوردیی وەك پرۆژەیەكی جیاواز، جیاواز بەو مانایەی لەنێو نەوەی خۆیدا هەم دیدێكی جیاواز و هەم تەكنیكی جیاوازی لە نووسیندا هەیە، راستە ئێمە ئاماژەمان بەوەداوە كە ئەم جۆرەی نووسین واتا ئەدەبی گەشت مێژوویەكی دوور و درێژی هەیە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتیی لە چەند دەیەی رابردوودا پشتی تێكراوە و فەرامۆش كراوە، زیندووكردنەوەی ئەم هونەرە نوێەی نووسین، روح و خوێنێكی دی بە ئەدەبی گەشت و نووسینی كوردیی دەبەخشێت، كەم تا زۆر ئەم نووسینەی پێشەوا كاكەیی لەو كۆنكرێتییەی ئەم ستایلە جیاواترە، بەڵام تێكهەڵكێشكردنی خەمی خود و گواستنەوەی وێنەی منی ئاڵۆز هەم سیاقی بابەتەكە دەگۆڕێت و هەم لە وێنەیەكی دیدا لە یەكمان نزیك دەكاتەوە وهەم دەكرێ لەناو سیاقی بابەتیانەی فیكریی ئەم ئاڵۆزییەی ئەم دەقەی كاكەیی دیدی جیاواز بدۆزینەوە، ئەویش لە شوێنیكی تر و لە ناو قوڵایی فیكریی و كۆمەڵایەتی ئەوانی دیدا خەمەكانمان و سنوورمان لە یەكەوە نزیك بكەینەوە، ئەوەی زیاتر لەیەكمان نزیك دەكاتەوە نووسین و خەمەكانمانە. خەمی گەڕان بە دووی خودێكی وێڵ و، خەمی گەیشتن بە دونیایەكی دی، دونیایەك پانتایی بیركردنەوە و ئەندێشەمان بەربڵاوتر دەكاتەوە، واتا ئەوەی بۆ ئێمە دەمینێتەوە وێڕای نووسین، ئەرگیومێنتێكی قوڵی نێوان من و ئەوی دی، ئەرگیومێنتی فیكریی و مەعریفی و ئاشكراكردنی شوناسێكی دی، ئەم دیالۆگ و ئەرگیومێنتە، وەك گێڕانەوەیەكی ئەدەبی و فیكریی دەچێتە خانەی دوو گوتاری ئەدەبی و رۆشنبیریی جیاواز لەسەر زەمینێكی جیاواز، هەر ئامانج لە ئەدەبی گەشت ئەو بەریەككەوتن و ئاشكرا كردنیە كە مۆرڤ لە شوێنێكی بۆ سەر زەمینێكی جوداتر مل دەنێت.
سەرچاوە..
-1ادب الرحلە، جدلیە الانا و الاخر فی عالم متغیر، د. خالد التوازنی، لاپەڕە: 17 و 18 و 19
-2الاخیل التاریخی، السرد و الامبراڤوریە والترجبە الاستعماریە، د. عبداللە ابراهیم، لاپەڕە 58 و 59 و 60
-3ادب الرحلە، د. حسین نصار، لاپەڕە 85 و 86 و 87 و 89
