ئەو كۆمپانیایانەی سوود لە برسێتی وەردەگرن

و: كورده‌وان محه‌مه‌د سه‌عید

لەم ساڵانەی دواییدا بەهۆی پەتای كۆرۆنا و جەنگی ئۆكرانیا و روسیاوە، نرخی شمەكە خۆراكییەكان هێندە بەرز بۆوە گەیشتە لوتكە و ئاسایشی خۆراكی لەسەر ئاستی جیهان تێكدا، ئێستا هەڵاوسانەكە كەمێك دابەزیوە و لە لوتكەدا نەماوە، بەڵام ئەمە بەو واتایە نییە كێشەی خۆراك كۆتایی پێ هاتبێت و هێشتا مەترسی و ئەگەری هەڵبەز و دابەزی نرخ لە ئارادایە.
لەگەڵ كشانەوەی روسیا لە رێكەوتنی هەناردەی دانەوێڵە لە دەریای رەشەوە و هەروەها هێرشی روسیا بۆ سەر بەندەرەكانی ئۆكرانیای تایبەت بە هەناردە، جارێكی دیكە نرخی خۆراك بەرز بۆوە، كەواتە ئەم ناجێگیرییەی نرخی خۆراك مەترسییەكی دوورخایەنی هەیە، ئەوەتا ئێستاش نرخی گەنم لە بازاڕەكانی جیهاندا دوو هێندەی ئەو نرخەیە كە پێش بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا هەیبوو، جگە لەوەش رێژەی هەڵاوسان لە زۆربەی وڵاتە گەشەندەكان لە سەرو %5وەیە و لە هەندێك وڵاتی وەك میسر و رواندا گەیشتۆتە %30، چاوەڕوانیش دەكرێت لە هەموو جیهاندا نرخی خۆراك بەرزتر بێتەوە.
تێچووی بەرهەمهێنان
كێشەكە لە هێزی بازاڕی هەڵكشاوی كۆمپانیا زەبەلاحەكانی تایبەت بە كشتوكاڵدایە، كە رۆژ بە رۆژ بەهێزتر دەبن و قازانجی خەیاڵیش لە بەرزبوونەوەی نرخی خۆراك دەكەن. بۆ نموونە لە كەرتی پەیینی كیمیاییدا، لە نێوان ساڵانی 2020 بۆ 2022 نرخی پەیینی كیمیایی سێ هێندە بەرز بۆوە و بەوەش نرخی خۆراك گران بوو، هەڵبەت بەشێكی كەمی ئەو بەرزبوونەوەی نرخی پەیینی كیمیایی پەیوەندی بە هەڵكشانی تێچووی بەرهەمهێنانەوە هەیە و تازەترین داتاكانی پەیمانگای (GRAIN/IATP) دەریدەخەن، كە كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی پەیینی كیمیایی قازانجیان زۆر زیاتر خستۆتە سەر بەرهەمەكانیان لەوەی كە بەهۆی تێچوونەوە بەرزبۆتەوە، بە جۆرێك زیادەی قازانجیان گەیشۆتە %36 ئەگەر كەمتریشیان لە جاران فرۆشتبێت، راپۆرتەكان باس لەوە دەكەن، ئەو قازانجەی كۆمپانیاكان لەو ماوەیەدا كردوویانە سێ هێندەی پێش هەڵگیرسانی جەنگی ئۆكرانیا و روسیایە، زۆر لە سەرو مامناوەندیشەوەیە كە بە پێی دامەزراوە (ستاند ئاند بۆرز)، ئاستی مامناوەندی قازانج %13یە.
دەستیانگرتووە بەسەر بازاڕدا
بازرگانەكانی دانەوێڵەش بە هەمان شێوە، توانییان كەمیی دانەوێڵەی خراوەڕوو بقۆزنەوە بۆ زیادكردنی بڕی قازانجی خۆیان، بە رادەیەك كە پێشتر بەخۆیانەوە نەدیوە. كۆمپانیا ئارچەر دانێلز، كە كۆمپانیایەكی فرەڕەگەزە، ساڵی 2022 بەرزترین ئاستی قازانجی تۆمار كرد و تێكڕای داهاتی ساڵانەی گەیشتە %23.
كۆمپانیاكانی ئارچەر دانێلز، كارگیل، بیۆنگ و درێفۆس، دەستیانگرتووە بەسەر %70 بۆ %90ی بازاڕی جیهانی دانەوێڵەدا، لە ئەمریكاش تەنیا چوار كۆمپانیا %75ی بازاڕی پەیینی كیمیایی نایترۆجینییان كۆنترۆڵ كردووە و %72ی بازاڕی جیهانیی پەیینی كیمیایی پۆتاسیۆمیشیان كۆنترۆڵ كردووە. ئەم كۆمپانیایانەی بواری دانەوێڵە و پەیینی كیمیایی توانایەكی لە رادەبەدەریان هەیە بۆ كنترۆڵ كردنی خستنەڕووی بەرهەم و دیاریكردنی نرخ، هاوشێوەی رێكخراوی ئۆپێك كە زاڵە بەسەر بازاڕی جیهانیی نەوتدا، ئەم كۆمپانیایانە هیچ ترسیشیان نییە لە بەكارهێنانی ئەو دەسەڵاتەیان و پێشتریش لە حەفتاكانی سەدەی رابردوودا و لە كاتی دروستبوونی پشێوی لە بازاڕی جیهانیی خۆراكدا، هەروەها لە پشێوی و قەیرانە ئابوورییەكەی 2008- 2009دا هەردوو كەرتی دانەوێڵە و پەیینی كیمیایی رێژەی قازانجیان بەرز بۆوە، لە راپۆرتێكی رێكخراوەكانی تایبەت بە چاودێری ئەو بوارەدا كە ساڵی 2021 بۆ حكومەتی ئەمریكا بەرز كراوەتەوە، كۆمپانیای (Nutrien)، كە گەورەترین كۆمپانیای بەرهەمهێنانی پەیینە، دانی بەوەدا ناوە، كە بڕی قازانجەكەی زۆر لەوە زیاتر بووە كە تێچووی بەرهەمەكانی.
كارەساتەكە بۆ هەژارانە
ئەگەر كێشەكە لە دیوی هەژارانی جیهانەوە سەیر بكەین، ئەو هەژارانەی كە %60ی داهاتیان دەبێ بدەن بە نان، دەركەوتنی ئەو ژمارە و رێژانە لە هەواڵەكاندا، كە باس لە گرانبوونی نان دەكەن، ئەگەر ژمارەكە یەك پۆینتیش بێت، بۆ ئەوان كارەساتە، ئەوەش لە كاتێكدایە كە تێچووی هاوردەكردنی خۆراك و پەیینی كیمیاییش بە رادەیەكی ترسناك بەرز بۆتەوە و وایكردووە وڵاتانی كەمدەرامەد و تەنانەت ئەوانەش كە دەرامەدی مامناوەندییان هەیە، رووبەڕووی قورسترین قەیرانی كەڵەكەبوونی قەرز ببنەوە.
تایبەتمەندییەكی دیكەی دیاردەی ئەم جارەی بەرزبوونەوەی نرخی خۆراك ئەوەیە كە جووتیارانی ئەو وڵاتانەی توانای كشتوكاڵیان هەیە هیچ سوودێك لە بەرزبوونەوەی نرخی خۆراك نابینن، هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی بڕی تێچوونی كەلوپەل و پێویستییەكانی كشتوكاڵ كە كۆمپانیا زەبەلاحەكان كۆنترۆڵیان كردووە، زۆر بەرزترە لەوەی سوودێكی ئەوتۆ بۆ جووتیار بهێڵێتەوە، لەولاشەوە بەهۆی بەرزكردنەوەی نرخی سوودەوە لەسەر قەرز، جووتیار دووبارە دەكەوێتە ژێر گوشارەوە و سەرەنجام جووتیاران هەموو بۆ ئەوەیە ژیانێكی مەمرە و مەژی بژین.
داهاتوویەكی نادیار
بە هۆی رەفتارەكانی ئەم دواییەی روسیاوە بەرامبەر بە ئۆكرانیا، نرخی گەنم بە گوێرەی گرێبەستە دواخراوەكان جارێكی دیكە بەرز بۆوە و ئەوەش وا دەكات نرخی خۆراك لەسەر ئاستی جیهان دووبارە بەرز بێتەوە، بە پێی ئەم راپۆرتانەش بێت پێدەچێت داهاتوویەكی نادیار و پڕ لە كارەستان لەبەردەم جیهاندا بێت، چۆنكە ئەگەری زۆرە كێشە و قەیرانەكان زۆرتر و خراپتر بن، بە تایبەتی كە چەند كۆمپانیایەك ئەو دەسەڵاتە زۆرەیان هەبێت بەسەر سیستمی خۆراكی جیهانییەوە، لەبەرئەوە پێویستە حكومەتەكان چارەسەرێك بدۆزنەوە و رێوشوێنی پێوسیت بگرنەبەر، بەرلەوەی قەیرانێكی نوێ جیهان غافڵگیر بكات.
لە ئێستاوە هەندێك هەنگاو نراوە بۆ ئەو مەبەستە و لە هەندێك وڵات داواكاریی پێشكەش كراوە بۆ سەپاندنی باج بەسەر قازانجی چاوەڕوان نەكراوی كۆمپانیاكانی بواری كشتوكاڵ و دوار خستنەوەگەڕی ئەو سەرمایەی لە باجەكە بەدەست دێت، لە باشتركردنی سیستمی خۆراكیدا، هەروەها پێویستە حكومەتەكانیش چاودێری توندی بازرگانی پەیینی كیمیایی و یاریكردن بە نرخەكەیەوە بكەن، لەگەڵ سەپاندنی سیاسەتی توندتر بەسەر كێبڕكێ و ركابەریدا بۆ ئەوەی چەند كۆمپانیایەكی كەم نەوتوانن بازاڕ قۆرغ بكەن، بە گرتنەبەری ئەم رێوشوێنانە رەنگە حكومەتەكان بتوانن رێگە لە سەرهەڵدانی قەیرانێكی نوێی خۆراك لەسەر ئاستی جیهان بگرن.
سەرچاوە: بروجیكت سندیكیت