هێنری كیسنجەری وەزیری پێشوتری دەرەوەی ئەمریكا و راوێژكاری پێشووتری ئاسایشی نەتەوەیی، لە 7-5-2022 لە واشنتۆن پێشوازی لە «ئیدوارد لوس»ی نووسەر لە كاروباری ئەمریكا لە رۆژنامەی «فاینانشال تایمز» كردووەو لوس ئەو گفتوگۆیەی لەگەڵ سازكردووە.
ئیدوارد لوس
و: ئیسماعیل كوردە
* ماوەیەك پێش ئێستاو هەر لەم ساڵەدا، بە بۆنەی یادی 50 ساڵەی سەردانی نیكسۆن بۆ وڵاتی چین و بەیاننامەی شەنگهای ئاهەنگمان گێڕا. بێگومان ئەو كات تۆ رێكخەری ئەو رێكەوتنە چینی- ئەمریكییە بوویت، ئەمەش لە سەردەمی جەنگی سارددا، وەرچەرخانێكی گەورە بوو: بەهۆی ئەو رێكەوتنەوە «چین»تان، لە روسیا جیاكردەوە. بەڵام پێدەچێت ئێستا بارودۆخەكە 180 پلە پێچەوانە بووبێتەوە. ئێستا پەیوەندییەكی توندوتۆڵ لە نێوان روسیا و چیندا دروستبۆتەوە. پرسیاری سەرەتام بۆ تۆ ئەوەیە: ئایا لەگەڵ چیندا چوینەتە نێو جەنگێكی ساردی نوێوە؟
هێنری - ئەو كاتەی بەسەر چیندا كراینەوە، روسیا دوژمنی سەرەكی ئێمە بوو-بەڵام لەگەڵ چیندا پەیوەندییەكانمان لەو پەڕی خراپیدا بوون. بۆچوونی ئێمە بۆكرانەوە بەسەر «چین»دا لەو روانگەیەوە بوو كە ئەگەر دوو دوژمنت هەبوون، شتێكی عاقڵانە نییە بە یەكسانی لەگەڵ هەردووكیاندا مامەڵە بكەی. ئەو بارودۆخەی بووە هۆی كرانەوەشمان بەسەر چین، بە پلەی یەكەم ئەو تەنگژەیە بوو كە لە نێوان روسیا و چین دروست ببوو. «لیۆنید بریژنێڤ»ی سەرۆكی ئەوکاتی یەكێتی سۆڤیەتیش نەیدەتوانی لەوە تێبگات كە رۆژێك چین و ئەمریکا بەیەكەوە كۆببنەوە. بەڵام «ماو» سەرەڕای دوژمنكارییە ئایدیۆلۆژییەكەشی لەگەڵ ئێمەدا، ئامادەبوو گفتوگۆمان لەگەڵ دەست پێبكات.
لەڕووی پڕەنسبییەوە، ئەو هاوپەیمانیە»چینی-روسی»یەی ئێستا دژ بە بەرژەوەندییە تایبەتەكانمانە، راستە ئێستا ئەو هاوپەیمانێتیە هەیە، بەڵام من پێم وانیە ئەو پەیوەندییە هەر وەك خۆی بمێنێتەوە.
* لەوبارەیەوە من وا تێگەیشتم، كە لەڕووی جیۆسیاسیەوە بەرژەوەندیی ئەمریكا لەوەدایە زیاتر هانی دووركەوتنەوەی چین و روسیا لە یەكتر بدرێت. ئایا هەڵەم لە تێگەیشتنەكەم كردووە؟
- دوای ئەوەی جەنگی ئۆكرانیا كۆتایی دێت، بارودۆخی جیۆسیاسی لەسەر ئاستی جیهان رووبەڕووی گۆڕانكاری گەورە دەبێتەوە. شتێكی نۆڕماڵیش نییە بەرژەوەندییەكانی چین و روسیا لە هەموو ئەو كێشانەی پێشبینیان دەكەین وەك یەك بێت. لەو باوەڕەدا نیم ناكۆكی پێشبینیكراو ببینینەوە، بەڵام لەو باوەڕەدام بارودۆخەكە خۆی دەبێتە هۆی دروستبوونی ناكۆكیەكە. دوای جەنگی ئۆكرانیا دەبێ روسیا بە وردو درشتی پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا و هەڵوێستی گشتی بەرامبەر ناتۆدا بچێتەوە. بۆیە لەو باوەڕەدام شتێكی عاقڵانە نییە، هەڵوێستی دوژمنكارانەمان بەرامبەر هەردوو ركابەرەكەمان بەشێوەیەك بێت، کە ببێتە هۆی كۆكردنەوەیان. بە گرتنەبەری ئەو بنەمایەش لە پەیوەندییەكانمان لەگەڵ ئەوروپا و لەنێو گفتوگۆ ناوخۆییەكانماندا، لەو باوەڕەدام مێژوو چەندین دەرفەتمان بۆ دەرەخسێنێت تا لەرێگەیەوە ئەو رێچكەیە پیادە بكەین كە لەسەر بنەمای پێشخستنی چاكترینیان وەستاوە. ئەمەش بەو مانایە نییە كە هیچ یەكێك لەو دوو دەوڵەتە دەبنە دۆستی گیانی بەگیانی خۆرئاوا، بەڵكو ئەوەیە لەكاتی سەرهەڵدانی بابەتی دیاریكراوەوە، بژاردەكان بۆ ئەوانە بەكراوەیی دەهێڵینەوە كە لەسەر رێچكەی جیاواز دەڕۆن. بۆیەش نابێت لە ئایندەدا روسیا و چین وەك یەك جەستە سەیر بكەین.
* ئێستا ئیدارەی بایدن رووبەڕووی ئاڵنگارییەكی گەورەی جیۆسیاسی بۆتەوە، پێشیوایە ئەمە بابەتی رووبەڕوبوونەوەی دیموكراسییە دژ بە تۆتالیتاریزم. ئایا ئەوەی لە دوو توێی قسەكانتدا تێبینم كرد، پێتوایە ئەمە بەلاداچوونێكی هەڵەیە؟
- پێویستە لێرەدا هەست بەو جیاوازییانە بكەین كە لە نێوان ئایدیۆلۆژیا و تێگەیشتن لە ئایدیۆلۆژیا هەیە. كاتێك رووداوێك دێتە پێشەوە، لەجیاتی ئەوەی بیكەینە كێشەیەكی سەرەكی بۆ رووبەڕووبوونەوە، پێویستە ئەو هوشیارییەمان لەكاتی سەرهەڵدانی كێشەكان و شیكردنەوەیان بەكاربهێنین. ئەو كاتە نەبێت كە ئامادەبین رێچكە و رێڕەوی ئامانجە سەرەكیەكەی سیاسییەتمان بگۆڕین.
لەو باوەڕەدام بەهۆی ئەو گەشەسەندنە تەكنۆلۆژییەی هاتۆتە ئاراوەو بوونی ئەو چەكە توانادارانەی ئێستا هەن کە دەتوانن وێڕانكارییەكی گەورە دروست بكەن و بەهۆی دوژمنایەتی ئەوانی دیكەوە، ئەوەمان بەسەردا دەسەپێنێت كە «هەوڵی گۆڕینی سیستمی جیهانی» بدەین، بەڵام دەبێ ئەوەش لەبەرچاو بگرین كە ئەم رووداوە بەهۆی هەڵوێستەكانی ئێمەوە دروست نەبێت.
* لەوانەیە هیچ كەسێك كە لەژیاندا مابێت، هێندەی تۆ لە ئیدارەدانی روبەڕووبونەوەی دوو هێزی مەزنی خاوەن چەكی ئەتۆمی، شارەزا نەبێت. بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین زمانی چەكی ئەتۆمی بە خێرایی و بەهێزەوە باسی لێوە دەكرێت. لەو هەڕەشەیەی ئەمڕۆ رووبەڕووی بووینەتەوە ئەو زمانە لە چ ئاستێكی هەڕەشەدا دەبینیتەوە؟
- ئێستا ئێمە لەگەڵ ئەو تەكنۆلۆژیایەدا «رووبەروو» بووینەتەوە، كە بەهۆییەوە ئاڵوگۆڕی خێراو وردی داهێنانەكان لەسەر چەندین ئاستی وێرانكەر دەكرێت، كە پێشتر بە خەیاڵماندا نەهاتووە. ئەوەی لەو بارودۆخەشدا جێی سەرسوڕمانە، ژمارەی چەكەكان لە دەستی هەردوو لادا زیاتر دەبن و هەموو ساڵێكیش پێشكەوتن بەخۆیەوە دەبینێت. هیچ گفتوگۆیەكی نێودەوڵەتیش لەوبارەیەوە نییە، كە پێشبینی دۆخەكە بكات، كاتێك ئەو چەكانە بەكاربهێنرێن. بانگەوازی من بەگشتی و دوور لەوەی سەر بە چ لایەنێكم ئەوەیە، دەبێ لەوە تێبگەین ئێستا ئێمە لە سەردەمێكی دیكەدا دەژین، بەهۆی وەلانانی ئەو لایەنەشەوە لە سزادان رزگارمان بووە. بەڵام لەگەڵ بڵاوبوونەوەی تەكنۆلۆژیا بە هەموو دنیادا، وەك شتێكی ئاسایی دیپلۆماسی و جەنگیش پێویستیان بە تێڕوانێكی جیاواز هەیە، ئەوەی دەشیبینین وەك ئاڵنگارییەكە بۆ ئێمە.
* خۆت 20 بۆ 25 جار چاوت بە «پوتین» كەوتووە، فەرماندارێكی سەربازی چەكی ئەتۆمی روسیش دەڵێت، ئەگەر هەست بەوە بكەین سیستمەكەمان رووبەڕووی هەڕەشەی لەناوچوون دەبێتەوە، ئەوا چەكی ئەتۆمی بەكاردەهێنین. بە بۆچوونی تۆ ئایا لەو بارودۆخەدا «هێڵی سووری» پوتین لە كوێدایە؟
- كاتێك پوتین خوێندكار بوو لە كاروباری نێودەوڵەتی، تاوەكو گفتوگۆی ستراتیژی ئەكادیمانە بكەین، ساڵانە جارێك و دواتر بۆ ماوەی 15 ساڵی بەردەوام چاوم پێی دەكەوت. ئەو كات پێموا بوو بیروبۆچوونە بنەڕەتیەكانی بۆ مێژووی روسیا وەك باوەڕێكی سۆفیانەیە. بەو مانایەی هەستی بە ئیهانە كردووە، ئەمەش نەك بەهۆی هیچ شتێكەوە كە لە سەرەتادا ئێمە کردبێتمان ، بەڵكو بەهۆی ئەو لێكدووركەوتنەوەیەی كە لەبەرەی نێوان ئەوروپا و خۆرهەڵاتدا دروست بووە. پوتین بەهۆی هەڵلوشین و قوتدانی تەواوی ئەو ناوچەیە لەلایەن ناتۆوە، هەستی بە سوكایەتیی و هەڕەشەكردووە، چونكە پێیوایە ئەو كارە دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر روسیا. بەڵام ئەمە پاساوێك نییە بۆی و لەو باوەڕەشدا نەبووم هێرشێكی وا گەورە بۆ داگیركردنی وڵاتێك بكات، كە لەڕووی نێودەوڵەتییەوە دانی پێدانراوە. لەو باوەڕەدام پوتین لە هەڵسەنگاندنی بۆ ئەو هەڵوێستە نێودەوڵەتییەی كە رووبەڕووی بۆتەوە هەڵە بووە، هەروەك روونە كە لە هەڵسەنگاندنی تواناكانی روسیاش لەبارەی ئەو پڕۆژە گەورەیە هەڵەی كردووە. ئەگەر كاتی یەكلایكردنەوەش هات، پێویستە هەموومان ئەوە لەبەرچاوبگرین كە ئێمە لەگەڵیاندا ناگەڕێینەوە سەر پەیوەندییەكانی پێشوومان، بەڵكو بەهۆی ئەوەی روویداوە، هەڵوێستێكی جیاوازمان لەگەڵ روسیا دەبێت، نەك لەبەر ئەوەی ئێمە ئەو هەڵوێستەمان دەوێت، بەڵكو لەبەرئەوەی ئەوان بوونەتە هۆكاری دروستبوونی ئەو هەڵوێستە.
* ئایا لەو باوەڕەدای پوتین زانیاری راستی پێدەگات، ئەگەر بابەتەكە بەو شێوەیە نەبێت، ئەو لێكدانەوە هەڵانە چین كە دەبێت خۆی بۆ ئامادە بكەین؟
- لە هەموو قەیران و تەنگەژەیەكدا پێویستە مرۆڤ هەوڵ بدات لە هێڵە سوورەكانی لایەنی بەرامبەر بگات. پرسیاری سادەش لەم رووەوە ئەوەیە، تاكەی ئەو بارگرژییە بەردەوام دەبێت، ئەو زەمینەیە چییە كە دەبێتە هۆی زیاتربوونی بارگرژییەكە؟ یان ئایا پوتین گەیشتۆتە ئەوپەڕی تواناداری خۆی، تا ئەو بڕیارە بدات كە دەبێتە هۆی توندتر بوونی شەڕەكە و لەباربردنی كۆمەڵگەكەی تا ئەو رادەیەی روسیا بگەێنێتە ئەو بێ متمانەییەی، نەتوانێت لە ئایندەدا وەك هێزێكی مەزن رۆڵ لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا بگێرێت. لە راستیدا هیچ زانیارییەكم لەو باریەوە نییە كە كەی پوتین دەگاتە ئەو قۆناغە. بەڵام كە گەیشتە ئەو ئاستە، ئایا تەنگژەكە بە بەكارهێنانی هەندێك لەو چەكانە توندتر دەكات كە هەر لەساڵانی حەفتاوە دروستكراون‌و هەرگیز بەكارنەهێنراون؟ ئەگەر ئەو هێڵەی بەزاند، ئەوا كارەكە دەبێتە رووداوێكی زۆر گرنگ. چونكە لەسەر ئاستی جیهاندا ئەو هەنگاوەمان تاقینەكردۆتەوە كە دەبێتە هۆی جیاكردنەوەمان. بەرای من تاكە شتێك كە دەتوانین بیكەین، نابێ ئەوە قبوڵ بكەین، كە روودەدات.
دوای ئەوەی جەنگی ئۆكرانیا كۆتایی دێت، بارودۆخی جیۆسیاسی لەسەر ئاستی جیهان رووبەڕووی گۆڕانكاری گەورە دەبێتەوە
* چەندین جار چاوت بە»شی جین بینگ»ی سەرۆكی ئێستای چین‌و ئەوانی پێش ئەویش كەوتووە، تۆ باش شارەزای وڵاتی «چین»یت. ئەو وانانەی وڵاتی چین لەو بارودۆخە هەڵیدەهێنجێت چین؟
- لەو باوەڕەدام ئەوەی رابەری چین ئێستا بیری لێدەكاتەوە ئەوەیە كە خۆی لەو جۆرە هەڵوێستە بەدووردەگرێت كە پوتین خۆی توش كردووە، هەروەك بیر لەوە دەكاتەوە كە لەكاتی روودانی هەر قەیرانێك چۆن هەڵسوكەوت دەكەن، بەشێوەیەك نایانەوێت رۆڵی گەورەیان لەوەدا هەبێت، هەموو جیهان لێیان هەڵبستێت.
* سەرچاوە: رۆژنامەی «ئەلعەرەبی ئابووری نێودەوڵەتی»
