کۆنفرانسی لۆزان، کۆنفرانسی دابەشکردنی کوردستان (لێکۆڵینەوەی جیۆپۆلەتیکی)

پڕۆفیسۆری یەکەم
د.جەزا تۆفیق تالیب

*پسپۆڕی جیۆسیاسی و ئاسایشی نەتەوەیی 

لە جەنگی یەکەمی جیهاندا دەوڵەتی عوسمانی نشوستێکی کەمەرشکێنی بەخۆوەبینی کە نەک هەر بووە هۆی داماڵینی زۆربەی خاکی ناتورکنشینی دەوڵەتی عوسمانی، بەڵکو خەریکبوو نەخشەی تورکیا لە خودی ئەنادۆڵدا پچڕپچڕ بکات و ملی پێ کەچبکات بۆ هێزی هاوپەیمانان و ناوچەکانی دەسەڵاتیان. 
هەوڵدان بۆ جێبەجێکردنی ئەم کارەش لە کۆنفرانسی ئاشتیی پاریس لە (18/12/1919)دا گەڵاڵە بوو و دواتریش لە کۆنفرانسی 19 تا 26/4/1920 ی سانڕیمۆ کە تێیدا ناوچەکانی ژێر هەژموونی بەریتانیا و فەرەنسا دەستنیشانکران، پاشانیش لەو کۆنفرانسەدا پەیمانی سێڤری تێدا مۆرکرا(1). هاوکات لەگەڵ ئەو هەنگاوانەدا کە لە کۆنفرانسی ئاشتیدا دەنران، لە مایسی 1919دا هێزەکانی یۆنان بە پشتگیریی وڵاتانی هاوپەیمان، بە تایبەتیش بەریتانیا، هێرشیان کردە سەر ئەنادۆڵ، ئەمەش بووە هۆی وروژاندن و  تووڕەیی ناسیۆنالیستە تورکەکان بە رابەرایەتیی مستەفا کەمال ئەتاتورک. 
لەو هەلومەرجەدا هێز و توانای ئەتاتورک لە ناوچەکانی باکووری خۆرهەڵاتی کوردستانی تورکیادا بەدەرکەوت، پاش ئەوەی بە سیاسەتە ماکیاڤیلییەکانی خێڵە کوردەکانی ئەو ناوچانەی هەڵخڵەتاند و وایلێکردن پەیوەندیی بە هێزەکانییەوە بکەن و بەرەی ناوخۆیی پتەوبکەن، دواتر پاش ئەوەی لە 3/1/1920 پەیمانی (ئەلیکسەندەر پول)ی لەگەڵ سۆڤیەتدا مۆرکرد و توانی جووڵانەوەی ئەرمەنەکان کپبکاتەوە و پاشان لە 13/3/1921 توانی پەیمانێک لەگەڵ ئیتالیادا مۆربکات، دواتر پەیمانێکی دیکەی لەگەڵ سۆڤیەتدا لە 16/3/1921دا مۆرکرد، کە تێیدا سۆڤیەت بەڵێنی بە تورکیا دابوو بەبێ رەزامەندیی تورکیا دان بە هیچ رێکەوتننامەیەکی نێودەوڵەتیی تایبەت بە ئایندە و سنووری تورکیادا نانێت(2). 
بێ لەوەش سۆڤیەتییەکان لە ماوەی 1919 - 1922، بە بەهای 100 ملیۆن رۆپێی زێر، کۆمەکی لۆجستی چەک و تفاقیان دایە سوپاکەی ئەتاتورک (3)، لە 30/5/1920 ئەتاتورک توانی رێکەوتننامەی لێکتێگەشتن لەگەڵ فەرەنسادا مۆربکات کە بە (رێکەوتننامەی ئەنقەرە)(4) دەناسرێت، پاشان رێکەوتننامەی (فرانکلین – بیلۆن) یشی لە 20/11/1921دا لەگەڵ مۆرکرد، بەمەش بەریتانیا بەتەنیا لە روبەڕوبووونەوەی هێزی ئەتاتورکدا مایەوە، لەبەرئەوەی هەریەک لە فەرەنسا و ئیتالیا پێشتر دەستبەرداری هەموو جۆرە پەیوەستبوون و مافەکانی خۆیان بوون، بە پەیماننامەی سێڤرەوە.
پاش ئەوەی ئەتاتورک کۆمەکی سوپایی و دیپلۆماسی و بێلایەنیی فەرەنسا و ئیتالیای مسۆگەرکرد،  دەستی واڵابوو بۆ دەرکردنی یۆنانییەکان لە خۆرئاوای ئەنادۆڵ و بە یارمەتیی ئەو هێزە کوردییانەی کە لە دەوری ئاڵاکەی کۆببوونەوە و لە شەڕی 24ی ئاب تا 16ی ئەیلولی 1922 ناسراو بە شەڕی (رووباری سەقایا) شکستی پێهێنان و تا ناوچەی تەنگەبەرەکان (المـظایق) راوینان و لەوێدا خەریکبوو لەگەڵ هێزەکانی بەریتانیادا بەشەڕ بێن، بەڵام هەردوو لایەنی تورک و ئینگلیز لە بری شەڕ، لە 11/11/1922 دا ئاگربەستی (مۆدانیا)(5) یان ئیمزاکرد، ئەم ئاگربەستەش رێگەی نێوان بەریتانیا و تورکیای خۆشکرد تا بەشێوەیەکی ئاشتیانە کێشەکانی نێوانیان چارەسەربکەن، لەوانەش کێشەی (ویلایەتی موسڵ)، بەمەش هەنگاوی یەکەم نرا بەرەو بەستنی پەیماننامەی لۆزان، پاش ئەوەی هەموو هاوپەیمانان رەزامەندیی خۆیان نیوەفدا بۆ مۆرکردنی پەیماننامەیەکی نوێ لەگەڵ تورکیا و بە تەواوی دەستبەرداری پەیماننامەی سێڤر بوون. 
جیۆپۆلەتیک و کۆنفرانسی لۆزان
پاش ئەوەی هاوپەیمانان رەزامەندبوون پەیمانی سێڤر بە پەیمانێکی تر بگۆڕنەوە، هەموو لایەنەکان رێکەوتن لەسەر خۆدزینەوە لە مافە نەتەوەییەکانی هەردوو گەلی کورد و ئەرمەن و باسنەکردنی ئەو مافانە لە پەیماننامە نوێیەکەدا، ئیدی لەو پەیمانەدا، ئەوەندەی پەیوەندیی بە کوردستانەوە هەبێت، تەنها باس لە ئایندەی ویلایەتی موسڵ کرا، مەبەستی هاوپەیمانان رازیکردنی تورکیا و دەستەبەرکردنی بەرژەوەندییەکانیان بوو لە پارچەکانی تری ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا.
هاوکات لەگەڵ ماوە دوور و درێژەکەی کۆنفرانسی ئاشتیدا لە18/1/1919 وە تا 10/8/1919 گەلێک گۆڕانکاریی سیاسی و سەربازی لە نەخشەی سیاسیی هەرێمیی جیۆپۆلەتیکی دەوروبەری کوردستاندا روویدا و لەم سەروبەندەدا پەیدابوونی روسیای سۆڤیەتی بووە مایەی گۆڕانێکی ریشەیی لە تەرازووی هێزی نێودەوڵەتیدا لە ناوچەکە. ئەم گۆڕانە کەمال ئەتاتورکی هاندا لە بەربەرەکانیکردنی هێزی هاوپەیماناندا پشت بە هێزی سۆڤیەت ببەستێت، جگە لەوە سەرکەوتنی ئەتاتورک بەسەر نەیارەکانیدا لە ناوخۆی ئەنادۆڵدا (ئەرمەن و یۆنانییەکان)، وایکرد ببێ بە دەسەڵاتی راستەقینەی تورک لە ئەنادۆڵدا و بووە جێگرەوەی سوڵتان محەمەدی شەشەم کە هێزەکانی بەریتانیا لە ئیستانبوڵ دەیانپاراست. هەروەها رای گشتی کورد سەبارەت بە مەسەلە چارەنووسسازەکەی خۆی یەک دەنگ نەبوو، لەم روەوە زۆربەی خێڵە کوردەکانی کوردستانی تورکیا پشتیوانییان لە مستەفا کەمال کرد و لە ژێر ئاڵاکەیدا دەجەنگان، چونکە وایان دانابوو ئەتاتورک دەتوانیت ئەرمەنەکان دەربکات و رێگربێت لە داواکارییەکانی ئەرمەن لە ویلایەتە کوردنشینەکاندا.


بەرلە لۆزانی (1) دا تورکیای نوێ بۆ دژایەتی سوڵتان هەوڵی دڵنەوایی میر و خێڵە کوردەکانی دەدا

 سەبارەت بە کوردانی ئیستانبوڵیش لە سەروو هەموویانەوە شێخ عەبدولقادری کوڕی شێخ  عوبەیدوڵڵا لەو بڕوایەدا بوو کە کارکردن لەگەڵ سوڵتان و هاوپەیمانان بۆ مسۆگەرکردنی ئۆتۆنۆمی بۆ کورد چاکترین رێوشوێنە بۆ بەدیهێنانی مافە نەتەوەیییەکانی کورد. لەولاشەوە سیاسەتمەدارانی کورد لە نموونەی جەنەڕاڵ شەریف پاشا و بەدرخانییەکان دەیانویست لە رێگەی کۆنفرانسی ئاشتیی پاریسەوە و بە راوێژ لەگەڵ هاوپەیماناندا، ئەو مافانە دەستەبەر بکەن.
سەرباری هەموو ئەوەی باسکرا، هاوپەیمانان سەبارەت بە هەموو خاڵەکانی سێڤر لەوانەش خاڵەکانی تایبەت بە کوردستان یەکڕا نەبوون، لەم بارەیەوە هەریەک لە ئیتالیا و فەرەنسا پێیان وابوو پەیمانی سێڤر بەگشتی لە بەرژەوەندیی بەریتانیادایە (6)، پێکهێنانی دەوڵەتی کوردستان هەنگاوێکە تەنها خزمەت بە بەژەوەندییەکانی بەریتانیا دەکات، بۆیە بڕیاریاندا لە هەر پەیمانێکی تردا کە لەگەڵ تورکیادا دەبەسترێت، واز لەو بیرۆکەیە بهێنن و خودی بەریتانیاش چووە سەر ئەو باوەڕەی لە پێکهێنانی کوردستان، پاش ئەوەی بەلشەفییەکان گورجستان و ئازەربایجان و  ئەرمەنستانیان کەوتە ژێر دەستەوە، شتێکی بێ سوودە، لەبەرئەوەی رەنگە خودی دەوڵەتی کوردستانیش ببێت بە دەوڵەتێکی بەلشەفی و خزمەتی بەرژەوەندییەکانی سۆڤیەت بکات(7)، لەبەرئەوە بەریتانیاش بڕیاریدا واز لەو بیرۆکەیە بهێنێت.
لە هەموو ئەمانەوە دەردەکەویت کە گۆڕانی هەرێمە جیۆپۆلەتیکییەکانی دەوروبەری کوردستان و گۆڕانی تەرازووی هێز بە خێرایی پاش ئاگڕبڕەکە، هاوپەیمانانی هاندا هەڵوێستی خۆیان بەرامبەر بزووتنەوەی نەتەوایەتی کورد بە قازانجی بزووتنەوەی نەتەوایەتیی تورک بگۆڕن و بزووتنەوەی نەتەوایەتی تورکیش راستەوخۆ پاش پەیمانی لۆزان، خێرا بایدایەوە سەر بەکارهێنانی رێوشوێنە تۆرانییەکانی بەمەبەستی نەهێشتن و لەناوبردنی هەستی نەتەوایەتی کورد، بەبێ ئەوەی هاوپەیمانان هیچ بەرهەڵستییەکی ئەم رەفتارەی تورک بکەن.

کۆنفرانسی لۆزان و فەرامۆشکردنی مەسەلەی کورد 
بەرلەوەی کۆنفرانسی لۆزان ببەسترێت، نامەو نامەگۆڕینەوەیەکی زۆر لە نێوان وەزیری دەرەوەی بەریتانیا (لۆرد کیزن) و وەزیری دەرەوەی تورکیا (عیسمەت پاشا ئینۆنۆ) کەوتە ئاراوە، کە تێیدا هەرلایەنێک بۆچوونی خۆی سەبارەت بە داواکردنی ویلایەتی موسڵ خستەڕوو، کاتێکیش ئەو نامەکارییە بە بنبەست گەیشت، مەسەلەی ویلایەتی موسڵ لە دوو کۆبوونەوەی ئەو کۆنفرانسەدا گفتوگۆی لەسەر کرا.
رۆژی 27/10/1922 هەموو لایەنەکان بۆ کۆنفرانسەکە بانگهێشتکران (8)، هەروەها هەردوو حکومەتی تورکیاش (واتە حکومەتی مستەفا کەمال لە ئەنقەرە و حکومەتی سوڵتان لە ئیستانبوڵ) بانگهێشتکران و ئەم کارە بووە هۆی ئەوەی هێزەکانی ئەتاتورک بچنە ئیستانبوڵ و سوڵتان دەربکەن و لە 1/11دا بۆ ماڵتا دووریبخەنەوە، بەمەش ئەو وەفدەی کە نوێنەرایەتیی حکومەتی ئەتاتورکی دەکرد، بوو بە تاکە نوێنەری حکومەتی تورکیا لە کۆنفرانسەکەدا.
رۆژی 201/11/1922 کۆنفرانس دەستی بە کارەکانی خۆی کرد و پاش 39 دانیشتن لە 31/1/1923دا کۆتایی هات، سەرۆکی فیدراسیۆنی سویسری (م.هاب M.Haab) بەئامادەبوونی  نوێنەرانی بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتالیا، ئەمریکا، ژاپۆن، یۆنان، رۆمانیا، شانشینی سڕب و کروات و تورکیا، ئاهەنگی دەستپێکردنی کۆنفرانسەکەی راگەیاند.
بۆ گفتوگۆکردن لەسەر مەسەلەی ویلایەتی موسڵ تەنها دوو دانیشتن تەرخانکرا، کە ئەوانیش دانیشتنی (21) و دانیشتنی (22) بوون، کە لە رۆژی 23/1/1923 بەڕێوەچوون، دانیشتنی یەکەم لە سەعات 11ی پێشنیوەڕۆ دەستیپێکرد و لە سەعات دوو و 10 خولەکی پاش نیوەڕۆ کۆتاییهات، دانیشتنی دووەمیش لە سەعات شەشی ئێوارە دەستیپیکرد و لە سەعات حەوت و 20 خولەک کۆتایی هات، واتە بە هەردوو دانیشتنەکە، تەنیا چوار سەعات و نیویان پێچوو(9).
لە خوارەوە کورتەی بۆچوونەکانی هەردوو وەفدی تورک و ئینگلیز سەبارەت بە ویلایەتی موسڵ دەخەینەڕوو ئەویش نموویەکی کەموێنەی دوو لایەنە کە داوای هەرێمێکی جوگرافی دەکەن، کە بەشێک لە نیشتمانی هیچ کامێکیان پێکناهێنێت و هەوڵیش دەدەن  گەلێک دابەشبکەن کە هیچ پەیوەندییەکیان پێوەی نییە، رێگەش نادەن ئەو گەلە واتە گەلی کورد رای خۆی دەربارەی چارەنووس و ئایندەی وڵاتەکەی دەرببڕێ، لەکاتێکدا دوو لایەنی بیانی سەودا بە خاکەکەیەوە دەکەن و سەرەتا دەچینە سەر بیر و بۆچوونەکانی تورک.

یەکەم: بۆچوونی وەفدی تورک:-
عیسمەت  ئینۆنۆی سەرۆکی وەفدی تورک ئاماژەی بۆ ئەوە کرد کە تورکیا لەبەر چەندین هۆکاری، ئیسنۆگرافی، سیاسی، مێژوویی، جوگرافی، ئابووری و سەربازی، بۆ هیچ وڵاتێکی تر دەستبەرداری ویلایەتی موسڵ نابێت، هۆکارەکانیش ئەمانەن:
1-هۆکارە ئیسنۆگرافییەکان (10):
سەرجەم دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ (503000) کەسن، بێ لە (17000) کۆچەری کورد و عەرەب و تورک، ئەویش بەپێی دوا ئاماری تورکیا، وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا خراوەتەڕوو:

لە خشتەکەوە ئەم راستییانەی خوارەوە دەردەکەوێت:
‌ا-  کەمیی رەگەزی عەرەب لە هەردوو سەنجەقی کەرکوک و سلێمانی.
ب- لە سەنجەقی موسڵدا تەنها (28000) هەزار عەرەب هەیە بەرامبەر (139000) هەزار کورد و تورک (تورکمان).
ج- 410790 تورک و کورد لە ویلایەتی موسڵدا هەن، بەرامبەر (43210) عەرەب و (31000) لە ناو موسڵدان، واتە 4\5 ی دانیشتوانی ویلایەتەکە تورک و کوردن و کەمتر لە 1/5 ی دانیشتوانەکەی عەرەبن. 
ئەگەر وەفدی بەریتانیا لە ژمارەکانی ئەم ئامارە بەگومانن، ئەوا ئەو ژمارانەی کە وەفدەکەی بەریتانیا پێشکەشی دەکەن، تارادەیەک ئاماژە بۆ هەمان ئەنجام دەکەن. 
سەبارەت بە دابەشبوونی جوگرافیی نەتەوەکانی ویلایەتی موسڵیش، عیسمەت ئینۆنۆ ئاماژەی بۆ ئەوەکرد کە عەرەبەکان بە تەواوی لە ناوچەکانی خوار هێڵی نێوان گەیارە – شەنگال و لەدیوی دەستە راستی رووباری دیجلەدا نیشتەجێن، ئەگەر ئەو ناوچە بچوکەکەی نێوان فەتحەو کەرکوکی لێدەرچیت، کە کەوتۆتە دەستە چەپی رووبارەکە ، ناوچەکە بە تەواوی دەبێت بە ناوجەی نیشتەجێبوونی کورد و تورک، دانیشتوانی شاری موسڵیش بەهەر سێ زمانی عەرەبی و تورکی و کوردی قسە دەکەن.   

نەخشەی ژمارە (1)

پێکهاتەی ئیسنۆگرافی ویلایەتی موسڵ لە دیدی وەفدی تورکەوە لە کۆنفرانسی لۆزاندا لە ساڵی 1922 دەخاتەڕوو:  

عەسمەت ئینۆنۆ لەسەری دەڕوات و دەڵێت کورد ریشەیەکی ئێرانی (ئاری) ی نییە بەڵکو ریشەیەکی تۆرانی هەیە (11) و ئێزیدییەکانیش بەشێکن لە گەلی کورد و ئەوانەی ئەنادۆڵ دەناسن پەی بەوە دەبەن کە کورد هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ تورکدا نییە، ئەم دوو گەلە بە دوو زمانی جیاواز دەدوێن و لەڕووی نەژاد و ئایین و نەریتەوە یەک پێکهاتەیان هەیە، پێویستە لەسەر وەفدی بەریتانیا ئەوە باش بزانێت کە زۆرینەی دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ تورک و کوردن (زیاتر لە % 85 ی بەپێی ئاماری تورک و زیاتر لە % 66 بە پێی ئاماری بەریتانیا)، ئەگەر گریمان زۆرینەی دانیشتوانی شاری موسڵ عەرەبن، بە چ هۆکارێک رەوایە زۆرینە عەرەبەکەی دانیشتوانی شاری موسڵ کە لە راستیدا کەمینەیەکی بچووکی ویلایەتەکە بدەن، وەک وەفدی بەریتانیا دەیەوێت.
1-هۆکارە سیاسییەکان (12): 
ئینۆنۆ ئاماژەی بۆ ئەوەکرد کە ئەوەی بەریتانییەکان دەیڵێن گوایە کورد نایەوێت لەگەڵ تورکدا بژی، شتێکە لەگەڵ راستیدا ناگونجێت، لەم رووەوە وتی: سەدان ساڵە ئەم دوو گەلە یەک نەژاد و یەک ئایین و یەک ئامانج و یەک داب و نەریتیان هەیە و بەبێ گیروگرفت لەگەڵ یەکتردا ژیاون، مێژووش دەریخستووە کە کورد ملکەچی دەسەڵاتی تورک بووە و لەگەڵ تورکدا هاوبەش و هاوچارەنووس بووە، هەروەها وتی: حکومەتی ئێستای تورکیا رەزامەند بووە کورد بەشداربێت لە ئەنجومەنی نیشتمانی تورکیادا و ئێستا لەو ئەنجومەنەدا نوێنەریان هەیە، ئەم دوو گەلە کە زۆرینەی دانیشتوانی ویلایەتەکە پێکدەهێنن، پێکەوە دەجەنگن بۆ ئەوەی یەکپارچەیی خاکی تورکیا و بەرهەڵستیکردنی جیابوونەوەی هەر پارچەیەکی بسەلمێنن، ناوبراو ئاماژەی بەوە کرد کە  روونە فڕۆکەکانی بەریتانیا شوێنەکانی کورد و تورکی بۆردومانکردووە، بۆئەوەی رێگریی بکات لەوەی کە بە قازانجی چوونەپاڵ تورکیاوە دەنگ بدەن و بەهۆی گوشارەوە ژمارەیەکی کەم لە دانیشتوانی شاری موسڵ بەشدارییان لە دەنگدانەکەدا کرد.
ئینۆنۆ ئاماژەی بەوەشکرد کە راگەیاندنەکەی هاوپەیمانان سەبارەت بە رزگارکردنی عەرەب لەژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان لە ساڵی 1918وە بایەخی نەماوە و بەپێیی ئەوەی شا فەیسەڵی یەکەم لە دیمەشق لە 15/2/1920 ئاشکرایکردووە، کاربەدەستانی بەریتانیا پەیمانیان نەدابوو کە ویلایەتی موسڵ بخەنە سەر ئەو دەوڵەتە عەرەبییەی کە بڕیاربوو پێکبهێنرێت، وەک ئەوەی ئێستا بەریتانیا دەیکات و لەم سەروبەندەدا هەڵوێستی راستەقینەی عەرەب بەرامبەر بە بەریتانیا لە رووداوەکانی ساڵانی 1920  و 1921 ی باشورری عیراقدا دەرکەوت.
هەروەها ئاماژەی بەوەشکرد کە تورکیا ئاگاداری مەرجەکانی ماندێت (سان ریمۆ1920) نییە و پێیوایە گەلی عیراق رایەکی روونیان دەرنەبڕیووە دەربارەی رازیبوون بە ماندێتی بەریتانیا کە بەریتانیا خۆی بۆخۆی سەلماندووە. دەوڵەتانی هاوپەیمانان چەندین رێکەوتننامەیان بۆ دابەشکردنی دەوڵەتی عوسمانی پێش و پاش ئاگربەست ئیمزا کردووە، بەڵام گۆڕانکارییەکانی ئەم دواییە، ئەم جۆرە رێکەوتننامانەیان پووچەڵکردەوە.
ئێمە نازانین بۆچی رێکەوتننامەی سان ریمۆ (13)، لە رووی ماندێتەوە ویلایەتی موسڵیش دەگرێتەوە؟ مافی داگیرکردن کە بەریتانیا بۆ عیراق و موسڵی کردۆتە بەهانە، ئەمڕۆ بنەمایەکی نییە و مافی داگیرکردنی ویلایەتی موسڵ ناگرێتەوە، چونکە ئەم ویلایەتە پاش ئاگربەست، نەک پێش ئاگربەست، لەلایەن هێزەکانی بەریتانیاوە داگیرکراوە(14).
ئینۆنۆ ئاماژەی بەوەشداوە، راستیییەکان ئاشکرایان کردووە کە دانیشتوانی هەردوو سەنجەقی سلێمانی و کەرکوک بە قازانجی چوونەپاڵ عیراق دەنگیان نەداوە، ئەگەر دانیشتوانی موسڵ و ناوچەکانی دەوروبەریشی لە دۆخێکی وادا بوونایە کە بتوانن بە ئازادی گوزارشت لە رای خۆیان بکەن، ئەوا بۆمان دەردەکەوت کە ئەوانیش چوونەپاڵ عیراقیان بەدڵ نییە.
2-هۆکارەمێژووییەکان(15): 
 عیسمەت ئینۆنۆ لەم روەوە روونیکردەوە کە موسڵ و ناوچەکانی نێوان موسڵ و بەغدا زیاتر لە 11 سەدەیە ، واتە لە سەردەمی سەلجوقییەکان و سەرەتای  پەیدابوونی عوسمانییەکانەوە لەژێر دەستی تورکدان و بەم پێیەش ناوچەکە بەشێک لە خاکی تورکیا پێکدەهێنیت و هیچ هۆیەک نییە پێویست بکات بخرێتە سەر بەغدا.
3-هۆکارەجوگرافی و ئابوورییەکان(16): 
ئینۆنۆ ئاماژەی بۆ ئەوە کرد بەپێی راستییە جوگرافیەکان (لەڕووی تۆبۆگرافی و ئاووهەواوە) سنووری جیاکەرەوەی نێوان ئەنادۆڵ و عیراق چیای شەنگالە، لەباکووری ئەم هێڵەدا ویلایەتی موسڵ و ئەنادۆڵ لەڕووی جوگرافییەوە هاوشێوەن و ویلایەتی موسڵ بەشێک لەوەی پێی دەوترێت عیراقی عەرەبی پێکنەهێناوە، بەڵکو بەشێک بووە لە ویلایەتی جەزیرە، و ئەم ویلایەتە لەڕووی جوگرافی و مێژووییەوە لە دەرەوەی سنووری عیراقدایە و تەنانەت لەڕووی ئاو و هەواشەوە بەشێک لە عیراق پێکناهێنێت، لەودیویشەوە کە دارخورما لە باکووری هێڵی کفری – تکریت ناڕۆیت و ئەوەی ئەنادۆڵ و ویلایەتی موسڵ لە عیراق جیادەکاتەوە، هێڵی چیای حەمرین – چیای مەکحول-  چیای شەنگالە و لە باکووری ئەم هێڵەدا ویلایەتی موسڵ هەمان تایبەتمەندیی ئاو و هەوا و جوگرافیای ئەنادۆڵی هەیە، لەکاتێکدا بەغدا لەم رووەوە لە موسڵ و ئەنادۆڵ جیاوازە.
لەڕووی ئابورییەوە ئینۆنۆ ئاماژەی بەوەدا کە ویلایەتی موسڵ پاش راکێشانی هێڵی شەمەندەفەر ئەوەندەی بە ئەنادۆڵەوە بەستراوە، ئەوەندە بە بەغداوە نەبەستراوە و بەسترانی بە دەریای ناوەڕاست و کەنداوەوە بوو بە شتێکی لاوەکی، لەم رووەوە پیشەسازیی تەختە تەنها پشت بە موسڵ نابەستێت، بەڵکو پشت بە دیاربەکر و وانیش دەبەستێت، ئەم کەرەستە بازرگانییانە تەنها وەک ترانزێت بە موسڵدا تێدەپەڕن، بەمپێیەش باسکردنی ئەوەی کە گوایە موسڵ و عیراق لەڕووی ئابوورییەوە یەکتری تەواو دەکەن، بەو مانایە دێت کە دەکرێت بەم پێیە سنووری زۆرێک لە وڵاتان دەستکاری بکرێت، دیارە ئەوەندەی ویلایەتی موسڵ بە ئەنادۆڵەوە بەستراوەتەوە، ئەوەندە بە عیراقەوە نەبەستراوەتەوە و پێدەچێت سووربوونی بەریتانیا لەسەر لکاندنی ویلایەتی موسڵ بە عیراقەوە و عیراق بە ناوچەی ماندێتی خوێ لەو سۆنگەیەوە بێت کە ناوچەکە سامانی نەوتی لە خۆگرتووە. 
4-هۆکارە سەربازی و ستراتیژییەکان (17): 
عیسمەت ئینۆنۆ جەختی لەسەر ئەوە کردەوە کە چیای حەمرین – مەکحول – دۆڵی سەرسار – چیای شەنگال سنووری نێوان ئەنادۆڵ و عیراق پێکدەهێنێت، چونکە ئەو هێڵە بەدوور لە هۆیە ئەسنۆگرافی و جوگرافی و سیاسییەکان هێڵێکی جیاکەرەوەیە لەنێوان دوو ناوچەی لەیەک جیاوازی سروشتییەوە و بەغدا بەهۆی ئەم هێڵەوە لەمەترسیدا نابێت لەبەرئەوەی نزیکەی 112 کێلۆمەتر لێوەی دوورە و ئەو سنوورەی کە ئێمە داوای دەکەین، لە بەغداوە نزیک نییە، ئەوەی بەریتانییەکان ئاماژەی بۆ دەکەن گوایە ئەگەر عیراق ویلایەتی موسڵی دەستنەکەوێت، ئەوا لەڕووی ستراتیژییەوە سەربەخۆیی خۆی لەدەستدەدات، بەوەی گوایە ئەو هێڵە دەبێتە مایەی هەڕەشەی تورکیا بۆسەر عیراق، ئەم بۆچوونە شتێکی راست نییە و دووریشە لەڕاستییەوە.
ئینۆنۆ لە درێژەی قسەکانیدا وتی: ئەو هێڵەی کە ئێمە پێشنیازی دەکەین، (چیاکانی حەمرین) زنجیرە چیایەکە و لەمپەڕێکی سروشتییە لە نێوان تورکیا و عیراقدا و بۆ هەدوو وڵاتیش هێڵێکی ستراتیژییە، رەتکردنەوەی ئەم هێڵە مانای جیاکردنەوەی نیو ملیۆن کورد و تورکە لە نیشتمانی دایکیان، چاکترین دەستەبەر بۆ ئاسایشی عیراق، بەبێ گوێدانە ئەوەی کە کێ دەسەڵاتدارە، هاوپەیمانیکردن و دۆستایەتیکردنی تورکیایە نەک پچڕاندنی چەند بەشێک لە وڵاتی کورد و تورک و تورکیا ئامادە نییە ویلایەتی موسڵ بداتە هیچ هێزێکی تر، لەکۆتایشدا داوای لە دەوڵەتان و رای گشتی نێودەوڵەتی کرد پشتیوانیی ئەم هەڵوێستەی تورکیا بکەن.
5-پەیمانی نیشتمانی تورک (18):
ئینۆنۆ ئاماژەی بەوەدا پەیمانی نیشتمانی تورک لە بڕگەی یەکەمیدا دان بە سەربەخۆیی گەلانی ژێر دەستەی دەوڵەتی عوسمانیدا دەنێت، ئەوانەی پێش ئاگربەست کەوتنە ژێر دەستی بەریتانیا و فەرەنسا، بەمەش پەیمانەکە لەگەڵ خاڵەکانی تایبەت بە مافی چارەی خۆنووسینی گەلانی وێڵسنی سەرۆکی ئەمریکا یەکدەگرێتەوە، بەڵام لە هەمان خاڵدا هاتووەکە: هەموو هەرێمە عوسمانییەکان چ لەناو هێڵی ئاگربەستدابن یان لە دەرەوەیدابن، کە دانیشتوانەکانیان عەرەب نین (مەبەست کوردستانە) و زۆرینەیان موسڵمانن، گشتێک پێکدێنن کە شیاوی دابڕاندن نین، ئەوەش ئەو مافەمان بۆ دەسەلمێنێت کە داوای ویلایەتی موسڵ بکەین.
ئینۆنۆ بەم وتانە کۆتایی بە قسەکانی هێنا: بەرلەوەی کۆتایی بە قسەکانم بهێنم، حەزدەکەم روونیبکەمەوە کە وەفدی تورک کە داواکردنی ویلایەتی موسڵ دووبارە دەکاتەوە، دڵنیایە لەوەی کە ئەم داوایە لەلایەن رای گشتی هەموو وڵاتانەوە پشتگیریی لێ دەکرێت و سەرەڕای ئەمەش دڵنیایە کە هەموان راستی و کاریگەریی ئەو بەڵگانەیان بۆ ساغ دەبێتەوە کە پێشکەشی ئێوەمان کرد (19).

لە لۆزان (2) دا تورکیا توانی ریزی هاوپەیمانان پەرت بکات و بەریتانیایان بە تەنها بەجێهێشت

رەخنە لەسەر بۆچوونەکانی تورکیا 
ئەوەی باسمان کرد بۆمان دەردەکەوێت کە هەوڵ و تەقەلاکانی وەفدی تورک لەو وتووێژەی لۆزاندا بۆ ئەوە بوو کە ویلایەتی موسڵ (کوردستانی باشوور) بگەڕێتەوە بۆ ژێر دەسەڵاتی تورک، دوای ئەوەی کە هێزەکانی بەریتانیا لە کاتی یەکەم جەنگی جیهاندا داگیریان کردبوو، کردبوویان بە بەشێک لە ناوچەکانی ماندێتی بەریتانیا، سەرۆکی وەفدی تورک عیسمەت ئینۆنۆ پشت ئەستوور بوو بە دەقی خاڵی یەکەمی پەیمانی نیشتمانی 28/1/1920 ی پەرلەمانی تورک کە لە ناوەڕۆکیدا ئاماژە بۆ ئەوە دەکات، کە ویلایەتی موسڵ سەربە تورکیایە (20).
بەڵام بەڵگەکانی دیکەی تورک هەر هەمووی دژی ئەو خاڵەی مادەی یەک بوون، بەڵگە ئەسنۆگرافییەکان دەریانخست کە زۆرینەی دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ کوردن، نە ئەرمەن و نە عەرەب و نە تورک، رێژەی کورد تێیدا % 56 ی سەرجەمی دانیشتوان بووە، لە کاتێکدا رێژەی عەرەب % 8,5  بووە و رێژەی تورک و تورکمان پێکەوە % 29 بووە.
لە ڕووی سیاسییەوە کورد چەند جارێک روونیان کردۆتەوە کە دەیانەوێت لە دەسەڵاتی عوسمانی و هەر دەسەڵاتێکی تر جیاببنەوە، کوردستانیش وەک نیشتمانی نەتەوەیی کورد پێش پەیدابوونی تورک لە ئەنادۆڵدا کوردی لێبووە و هەرچەندە دەسەڵاتی عوسمانییەکان زۆریشی خایاندبێت لەناوچەکەدا، ئەوە رێگە نادات بە تورکیا داوای لکاندنی هەر بەشێکی کوردستان بکات بە تورکیاوە. لە رووی جوگرافیی ئابووریشەوە کوردستان هەرێمێکی جوگرافیی سەربەخۆیە و تایبەتمەندیی خۆی هەیە و لێکچوون لە رووی هەندێک تایبەتمەندیی جوگرافی و ئابوورییەوە، مانای یەک خاکی ناگەیەنێت، بۆنموونە کوردستان هەرێمێکی شاخاوییە و سویسراش بە هەمان شێوە، بەڵام خۆ نیشتمانی یەک گەل پێکناهێنن، بەڵکو هەر یەکێکیان نیشتمانی گەلێکن. 
بەم پێیە بەڵگەکانی وەفدی تورک لە کۆنفراسی لۆزاندا بەڵگەی پتەو و باوەڕپێکراو نەبوون، هیچ بنەمایەکی یاسایی مێژوویی و نەتەوەییان نەبوو، سەرباری ئەوەی کە وەفدی تورک داوای دەکرد، لەلایەن خودی رای گشتی ویلایەتی موسڵەوە پشتیوانی لێ نەدەکرا، لەبەرئەوە داوا و بەڵگەکانی بێ بناغە بوون، ویست و ئارەزووی دانیشتوانی زۆرینە کوردی ویلایەتی موسڵی دەرنەدەبڕی.

دووەم- بۆچوونی وەفدی بەریتانیا(21) 
لۆرد کیرزۆن  وەزیری دەرەوەی بەریتانیا بەم شێوەیە دواوە و دەڵێت:
ئەم هەلە دەقۆزمەوە بۆئەوەی کێشەکە بەشێوەکی گشتی بخەمەڕوو، مەسەلەی ویلایەتی موسڵ زۆر شێوێنراوە و زۆری بە دەمەوە نراوە، بۆیە پێویستە پەردە لەڕووی راستییەکان هەڵماڵین، زۆر سوپاسی عیسمەت پاشا دەکەم کە بەڵگەکانی تورکی بەو شێوەیە کورتکردەوە و خستیەڕوو، بەڵام من بەڵگەکانی یەک بە یەک وەردەگرمەوە و وەڵامیشان دەدەمەوە، زۆر شادمانیش دەبم ئەگەر بەڵگەکانی هەردوولا بخرێنە تەنیشت یەکترییەوە بۆ ئەوەی رای گشتی جیهانی بیانبینێت.
1-هۆکارە ئیسنۆگرافییەکان: 
راستە حکومەتی تورک چەندین سەدە ویلایەتی موسڵی بەڕێوەبردووە، کەچی لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانێت نەخشەیەکی راست و ئامارێکی ورد دەربارەی ژمارەی دانیشتوان و رێژەکەی بخاتە بەردەست، لەبەرئەوە ئەو ئامارەی کە وەفدی بەریتانیا دەیخاتە بەردەست لە ئامارەکانی ئەوان (تورک) وردتر و نوێترن و دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1921 وەک لە خشتەی ژمارە (2) بەدەردەکەوێت.
ئەگەر عیسمەت پاشا ناڕەزا بێ لە لکاندنی ویلایەتی موسڵ بە عیراقەوە، لەبەرئەوەی عەرەب چواریەکی کۆی دانیشتوانی ولایەتەکە پێکدەهێنن، ئەی چۆن داوا دەکات بلکێنرێت بە تورکیاوە، لەکاتێکدا ژمارەی دانیشتوانی تورکمان رێژەیان % 8.3ی سەرجەم دانیشتوانەکەیەتی؟ 
وەفدی تورک ویستوێتی وا نیشانبدات کە زۆرینەی دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ تورکن، گوایە کوردیش بە رەچەڵەک تۆرانین - تورکن. 
کورد تورک نییە، بەڵکو گەڵێکی ئارییە و بانگەشە بۆئەوەی کە گوایە لەڕووی نەژادەوە بە دانیشتوانی ئەنادۆڵەوە بەستراوەنەتەوە، هیچ بنچینەیەکی نییە و مەگەر تەنها تورکمان بگرێتەوە. 
2-هۆکارە مێژووییەکان: 
وەفدی تورک نکۆڵی لەوە ناکات کە موسڵ شارێکە عەرەب بنیادی ناوە، ئەویش بەڵگەی ئەوەیە کە عەرەب پێش تورک لە ناوچەکەدا هەبووە، کوردیش پێش ئەو مێژووە لەوێ بوون، گریمان قسەکەی وەفدی تورک کە گوایە دەسەڵاتی تورک لە موسڵ نزیکەی 11 سەدەی خایاندووە، قسەیەکی راستە، بەڵام ئەوە چەند ساڵێکە ئەو دەسەڵاتە کۆتایی هاتووە و عەرەب و کوردیش وەک 11 سەدە لەمەوپێش وەک خۆیان ماونەتەوە و نە رەگەزیان گۆڕاوە و نە کەلتور و نە هەستی نیشتمانیان.

نەخشەی ژمارە(2)
پێکهاتەی ئیسنۆگرافی ویلایەتی موسڵ لە دیدی وەفدی بەریتانیاوە لە کۆنفرانسی لۆزاندا لە ساڵی 1922دا دەخاتەڕوو:
3-هۆکارە سیاسییەکان:
وەفدی تورک بانگەشەی ئەوە دەکات کە دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ لەبەر پەیوەندیی سیاسی دێرینیان بە رژێمی تورکەوە، حەزدەکەن بچنە سەر تورکیا، ئەگەر ئەمە بۆ تورکمانی ویلایەتەکە راستبێت کە لە سەردەمی تورکەکاندا هەندێک ئیمتیازیان بەرکەوتبوو، ئەوا بۆ عەرەب و کورد راست نییە، چونکە زۆربەی هەرە زۆریان لە رێفراندۆمی ئەم دواییەدا لەگەڵ ئەوەدابوون بچنە سەر دەوڵەتی عیراق. 
4-هۆکارە جوگرافی و ئابوورییەکان: 
لەم بارەیەوە بەڵگە جوگرافی ئابوورییەکانی وەفدی تورک بەڵگەی لاوازبوون، ئاشکرایە کە دەشتی موسڵ هاوینی گەرم و درێژە و زستانەکەشی کەم بەفرە و کۆی بارانی ساڵانەی دەگاتە 22.5 سم و ئاووهەواکەی ئەوەندەی جیاوازە لە ئاووهەوای ئەنادۆڵ، ئەوەندەی جیاواز نییە لە ئاووهەوای بەغدا، لەلایەنی ئابووریشەوە وەفدی تورک خۆی دان بەوەدا دەنێت کە هەردوو ویلایەتی موسڵ و دیاربەکر وەک سەرچاوەی خۆراک، بۆ بەغدا گرنگن، ئێمە داوای دیاربەکر ناکەین، بەڵام گرنگیی ویلایەتی موسڵ بۆ بەغدا شتێکە هی ئەوە نییە کە پشت گوێ بخرێت. 
کیدزن ئاماژەشی بەوە دا کە وەفدی تورک پێیوایە هۆی پێداگرتنی بەریتانیا لەسەر داواکردنی ویلایەتی موسڵ بۆ بوونی پەترۆڵە لەو ویلایەتەدا، بەڵام ئەو نکۆڵی لەوە کرد و وتی بەریتانیا دوور لە هەر داواکارییەک لە سامانی کانزایی ویلایەتەکە، بابەتەکە باس دەکات. 
-5هۆکارە سەربازی و ستراتیژییەکان: 
لامان روون نییە کە بۆچی دەبێت ویلایەتی موسڵ بۆ بەرگریکردن لە تورکیا بایەخی هەبێت، من وایدەبینم کە ئەگەر ئەم ویلایەتە بچێتە سەر تورکیا، دەبێت بە بنکەیەکی هێرش لە دژی عیراق، لەراستیدا پاش ئەوەی کە ویلایەتی موسڵیش بچێتە سەر عیراق، هیچ شتێک نییە تورکیا لە دەوڵەتی تازە دامەزراوی عیراق بترسێنێت.
چیاکانی حەمرین زنجیرە تەپۆڵکاییەکی نزمن و بایەخێکی ئەوتۆیان نییە بەکەڵکی ئەوەش نایەن کە ببنە سنووری نێوان دوو دەوڵەت، لەراستیدا سنووری ئێستای چیا بڵندەکانی نێوان عیراق و تورکیا کۆسپی راستەقینەن لەبەردەم ئۆپەراسیۆنەکانی سوپادا، نەک تەپۆڵکاییەکانی حەمرین.
وەفدی بەریتانیا رەزامەند نییە زنجیرەی حەمرین - دیالە ببنە سنووری نێوان هەردوو دەوڵەت لەبەر ئەم هۆکارە ستراتیژیانەی لای خوارەوە (22):
ا- ئەو هێزەی ویلایەتی موسڵ داگیردەکات، دەتوانێت بەغدا لە سەرچاوەکانی خۆراک بێبەش بکات. 
ب- ئەو هێزە دەتوانێت رێگای ستراتیژیی نێوان بەغدا و وڵاتی فارس ببڕێت. 
ج - بۆ حکومەتی بەغدا قورس و زەحمەتە دەوڵەتێکی نادۆست بە دووری 112 کم لە سنووری باکوورییەوە ببینێت.

پەیمانی نیشتمانی تورک(23):
داخوازییەکانی وەفدی تورک پشت ئەستوورن بە پەیمانی نیشتمانی ساڵی  1920 ی پەرلەمانی تورک، لەبەر رۆشنایی ئەمەدا ئەو پێیوایە بەگوێرەی خاڵی یەکەمی ئەو پەیمانە، مافی سەندنەوەی ویلایەتی موسڵی هەیە، ئەمەش شتێکی ئەستەمە بەهۆی ئەو گۆڕانکارییە زۆر خێرایانەی کە لەپاش کۆتاییهاتنی جەنگەوە هات بەسەر دۆخی هەرێمیی ناوچەکەدا، وەک گەشەسەندنی جووڵانەوەی نەتەوەیی عەرەب و کورد و دەرچوونی بڕیاری ماندێت و بنیاتنانی دەوڵەتی عیراق، دیارە وەفدی تورک هیچ گوێ ناداتە ئەو رووداو و گۆڕانکارییانە.
 وەفدی بەریتانیا ناتوانێت هەرئاوا بە سادەیی و بەو رەفتارە هەڕەمەکییە هەڵسوکەوت لەگەڵ مەسەلەکەدا بکات، حکومەتی بەریتانیا وەک وەفایەک بۆ بەڵێنەکانی بۆ دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ و کۆمەڵەی گەلان،  دووپاتی دەکاتەوە کە ئامادە نییە تەنانەت بیریش لە دەستهەڵگرتن لە ویلایەتەکە بکاتەوە و پێیوایە هەر بەڵگەیەکی تری تورک لەمبارەیەوە بێ سوودە، بیانووەکانی وەفدی تورک لەم کۆنفرانسە نێودەوڵەتییەدا بیانووی لاوازبوون.  پاشان لۆرد کیدزن لە دواوتەیدا ئاماژەی بەوەدا، ئەگەر تورکیا سووربێت لەسەر داواکردنی بۆ ویلایەتی موسڵ، ئەوا بەریتانیا بابەتەکە بۆ ئەنجومەنی کۆمەڵەی گەلان بەرزدەکاتەوە تا بڕیاری لێ بدات. 

رەخنە لەسەر بۆچوونەکانی بەریتانیا
ئەوەی لە هەڵوێستەکەی وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لۆرد کیدزن سەیرە، ئەوەیە کە ناوبراو خۆی و حکومەتەکەی بە تەواوەتی نکۆڵییان لە هەموو ئەو بابەتانە کردووە کە ئاماژە بۆ مافی کورد دەکەن و خۆی بە پارێزەری عەرەبی عیراق راگەیاند و لە بری ئەوان بانگەشەی بۆ ئەوە دەکرد، کە ئەوەی مافی بەسەر ویلایەتی موسڵەوە هەیە (واتە کوردستانی باشوور) عەرەبە نەک کورد، لە سۆنگەی ئەمەوە کەوتە بەرپەرچدانەوەی بەڵگەکانی تورک سەبارەت بە داواکارییەکانی بۆ ویلایەتی موسڵ.
 لەڕاستیدا هەموو زانیارییە ئیسنۆگرافی و مێژوویی و سیاسی و جوگرافی و ئابووری و بەڵگە سەربازی و سراتیژییەکانی لۆرد کیدزن  سەبارەت بە ویلایەتی موسڵ بەڵگەی ئەوەن کە ویلایەتەکە هەرێمێکی کوردنشینی خاوەن خەسڵەتە و شایستەی ئەوەیە کە ببێت بە دەوڵەتێکی بچووک، و ئەگەر بەریتانیا لە بەڵێنە سیاسییەکانیدا کە بە گەلی کوردی دابوو راستگۆ بوونایە دەیتوانی سەرتاپای ولایەتەکە بکات بە حکومڕانییەکی راستەقینە بە سەرکردایەتیی شێخ مەحمودی حەفید، نەک بەزۆر کار بۆ گرێدانی ولایەتی موسڵ بکات بە هەردوو ویلایەتی بەغدا و بەسرەوە و لە هەموو ویلایەتەکان دەوڵەتێک بە پێچەوانەی ویستی دانیشتوانەکەیەوە دابمەزرێنێت.
 ئەدمۆنز دەڵێت: گومان لەوەدا نییە کە ئێمە سەبارەت بە عیراق شەڕی مان و نەمانمان دەکرد، چونکە لەو بڕوایەدابووین کە هەردوو ویلایەتی بەغدا و بەسرە بەبێ ویلایەتی موسڵ (کوردستانی باشوور) لەبەر هۆکارە ئابووری و ستراتیژیەکان ناکرێت دەوڵەتێکی عەرەبی  رێکوپێکی تێدا بنیات بنرێت و پێشمانوابوو کە هیچ جیاوازییەک لە نێوان بەرژەوەندییە کۆتاییەکانی عیراق و بەرژەوەندییە راستەوخۆکانی بەریتانیادا نییە(24).
لەو کاتەدا بەریتانیا لەنێو دەوڵەتانی هاوپەیماندا کە دەیتوانی بڕیار لەسەر هەموو شتێک بدات و دەوڵەتێکی کوردی دابمەزرێنێت، بەڵام بەرژەوەندییە کۆلۆنیالییەکانی و گرەوی لەسەر هێشتنەوەی عیراق بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ وەک بەشێک لە ئیمپراتۆریەتە هندییەکەی، وایانلێکرد هەموو قورساییە سیاسی و دیپلۆماسییەکەی خۆی بخاتە سەر لکاندنی کوردستانی باشوور بە عیراقەوە، بەبێ گوێدانە هەڵوێستی گەلی کورد لەو مەسەلەیەدا، لەو بارەیەوە (ئەنتۆنیۆس) دەڵێت: (بەشداربوونی بەریتانیا لە بنیاتنانی قەوارەی عیراقدا لەسەر حسابی بەرژەوەندیی نەتەوەیی کورد، گەورەترین رووداوە پاش جەنگی یەکەم، بەبێ هیچ زیادەڕۆییەک دەکرێت بوترێت کە بوونی دەوڵەتی مۆدێرینی عیراق قەرزارباری هەوڵ و کۆششی بەریتانیایە و چانسی عیراق لەوەدابوو کە بەرژەوەندییە تایبەتییەکانی بەریتانیا لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی عیراقدا یەکیان دەگرتەوە، لەم سەرووبەندەدا ئارەزووی بەریتانیا سەبارەت بە دەست بەسەراگرتنی سەرچاوەکانی نەوت لە کەرکوک بووە هۆی لکاندنی هەموو ویلایەتی موسڵ (کوردستانی باشوور) بە دەوڵەتە نوێیە عەرەبیەکەوە (عیراق) و کردنی بە یەکێک لە کۆلۆنیالییەکانی خۆی.
 بەرهەمی ئەم کارەش دەگەڕێتەوە بۆ دیپلۆماسیی بەریتانیا، جگەلەوەی ئەم کارە بووەهۆی هاریکارییەکی ئەنگڵۆ- عیراقی پتەو سەبارەت بە بەرپەرچدانەوەی کێشەی کورد(25).
 ئامانجی راستەقینەی هەوڵی لۆرد کیدزن بۆ داواکردنی ویلایەتی موسڵ چاوتێبڕینی بەریتانیا بوو لە سامانی کوردستانی باشوور، نەک پێویستیی میسۆپۆتامیا بە تایبەتمەندییە ستراتیژی و ئابوورییەکانی، ئامانجی بەریتانیا لکاندی ویلایەتی بەغدا و بەسرە، بەبێ ئەوەی لەوە بکۆڵێتەوە کە ئایا ئەم لکاندنە مافی سیاسی گەلی کورد بە فیڕۆ دەدات یان نا و کار دەکاتە سەر دۆزی کورد لە ئایندەدا و لە ناوخۆی عیراقدا، لەم بارەیەوە پێیر سالنجەر و ئێریک لۆزان دەڵێن: لە راستیدا قەوارەی عیراق قەوارەیەکی دەستکردبووە و ئەم بیرۆکەیە بە باشترین شێوە گوزارشت  لەم واقیعەی عیراق دەکات: عیراق دەرهاویشتەی بیری شێتی چەرچڵە، چونکە چەرچڵ ویستی بە تێکهەڵکێشکردنی سێ گروپ لە دانیشتوانی کورد و سوننە و شیعە، دوو چاڵگە نەوتەکەی کەرکوک و موسڵ کۆبکاتەوە، رەنگە ئەم لە دایکبوونە زەحمەت و ناهاوسەنگە هۆی ئەوەبێت کە مێژووی مۆدێرنی عیراق بۆتە زنجیرەیەک کاری توندوتیژی(26).

لۆزان (3) تورکیای نوێ و عیراقی نوێی جێگیرکرد و خەونی میللیی دروستکردنی دەوڵەتی کوردیی کۆتایی پێهێنا 

پەیمانی لۆزان و فەرامۆشکردنی کوردستان

 هەردوو لایەنی تورک و بەریتانیا بە هیچ ئەنجامێک سەبارەت بە چارەنووسی ویلایەتی موسڵ نەگەیشتن، لەبەرئەوە لۆرد کیدزن داوایکرد کە کێشەکە بچێتە بەردەم ئەنجومەنی کۆمەڵەی گەلان بۆ ئەوەی رۆژی 25/1/1923 یەکلایی بکاتەوە، بەڵام رۆژی 4/2/1925 عیسمەت ئینۆنۆ یادداشتێکی دایە هەریەک لە وەفدەکانی بەریتانیا و فەرەنسا و ئیتالیا و تێیدا داوایکرد کە کێشەی ویلایەتی موسڵ لە کۆنفرانسدا گفتوگۆی لەسەر نەکرێت و لۆرد کیدزن-یش لەم روەوە رەزامەندیی نیشاندا(27).
بەم شێوەیە پەیمانی لۆزان لە 24/7/1923دا بەبێ باسکردنی داخوازییەکانی گەلی کورد یان ویلایەتی موسڵ ئیمزاکرا، بەڵام پەیمانەکە ئاماژەی بە پێویستیی دەستنیشانکردنی سنووری سیاسی نێوان تورکیا و عیراق بەپێی رێکەوتنی بەریتانیا و تورکیا کرد و ئەگەر نەشیانتوانی ئەم بابەتە چارەسەر بکەن، ئەوا بابەتەکە دەبرێتە بەردەم کۆمەڵەی گەلان تا یەکلایی بکاتەوە. ئەم بابەتەش لە خاڵی سێیەمی پەیمانی ناوبراودا هاتووە(28).
 سەبارەت بە گەلی کورد و دەوڵەتی کوردی لەو پەیمانەدا، پەیمانەکە بە یەکجاری خۆی لەم دوو بابەتە گێلکرد، هەر وەک چۆن خۆی لە خاڵەکانی62 و 63ی تایبەت بە کوردستان گێلکرد، کە خودی هاوپەیمانان خستبوویانە ناو بەندەکانی پەیمانی سێڤرەوە لە  10/8/1920دا، ئەمەش بە ئاشکرا هەڵگەڕانەوەی هەڵوێستی هاوپەیمانان لە مەسەلەی نەتەوەی کورد دەردەخات و گوێنەدانیان بە مەسەلەی نەتەوەی چەوساوەی کورد دەسەلمێنێت، دەستهەڵگرتنیان لە پەیمانی سێڤر و خۆگێلکردنیان لە داخوازییە سیاسییە رەواکانی گەلی کورد بەئاشکرا ئەوە دەردەخات کە ئەوان مرخیان لە خاکی کوردستان و  سامانەکەی خۆشکردبوو، هەر لەبەرئەوەبوو هەموو لایەنەکان رەزامەندییان لەسەر ئەم پەیمانە نوێیە دا، چونکە هەریەکێکان پشکی لە خاک و سامانی کوردستان بەرکەوتبوو.
 هەموو ئەوەی لە پەیمانی لۆزاندا سەبارەت بە کورد و کوردستان هاتبوو، ئەگەرچی پەیمانەکە خاڵەکانی تایبەت بە کەمینەکان ئەم دوو ناوەی بە ئاشکرا لە خۆنەگرتبوو، تەنها لە خاڵی(37)ی پەیمانی ناوبراودا هاتبوو کە (حکومەتی تورک دەستەبەری پاراستنی تەواو و بێ کەموکوڕیی ژیان و ئازادی هەموو دانیشتوانی تورکیا دەکات بەبێ جیاوازی، بەهۆی لە دایکبوون و نەتەوە و زمان و رەگەز و ئایینەوە، بۆ هەموو دانیشتوانی تورکیا ئازادن لە پەیڕەوکردنی ئازادییە تایبەتی و گشتییەکانیاندا، لە پەیڕەوکردنی هەر ئایین و بیروباوەڕ و بۆچوونێک بەمەرجێک ئەو پەیڕەوکردنە گونجاوبێت لەگەڵ سیستمی گشتی و ئاکاری جواندا(29).
ئەو بڕگە و خاڵانەی دیکەش کە ئاماژەیان پێدراوە و ژمارەیان زۆرن، پەیوەندییان بە گەلی کوردەوە نییە، چونکە تایبەتن بە کەمینە ناموسڵمانەکان، دیارە ئەمەش کورد ناگرێتەوە و پەیوەستە بە پاراستنی کرستیان و جووەکانی ناو تورکیا، ئەوەی جێگەی باسە ئەو زامنی مافانەی کە بۆ کەمینە ناموسڵمانەکان بە گوێرەی پەیمانەکە زامنکرابوو، زۆر لە مافەکانی گەلی کورد زیاتربوو، بۆ نموونە لە خاڵەکانی37  و38 و 39و 40و 41و 42و43  بەشێوەیەکی تایبەت ئاماژە بە مافەکانیان درابوو، هەروەها لە چەند خاڵێکی دیکەشدا بەشێوەیەکی گشتی ئاماژە بە مافەکانیان دراوە(30)، ئەگەرچی رێژەی ئەو کەمینانە لەچاو سەنگی دیمۆگرافی گەلی کورددا لەناو تورکیا، رێژەیەکی ئەوتۆ نەبووە، کە بە هیچ شێوەیەک لەگەڵ سەنگی دیمۆگرافی گەلی کورددا بەراورد بکرێت.
ئیمزاکرادنی پەیمانی لۆزان لە 24/7/1923دا بووە هۆی داننانی دەوڵەتان بە تورکیادا بە سەرکردایەتی مستەفا کەمال ئەتاتورک، پاشان لە ساڵانی 1926 و1930دا  سنووری باشووری تورکیا لەگەڵ هەردوو دەوڵەتی عیراق و سوریادا یەک لە دوای یەک بە یەکجارەکی دەستنیشانکران و بەمەش کوردستانی عوسمانی سەرلەنوێ بەسەر سێ پارچەدا دابەشکرایەوە، کە بەشە گەورەکەی بەر تورکیا کەوت، ویلایەتی موسڵیش (کوردستانی باشوور) کەوتە ژێر رکێفی داگیرکەری بەریتانیا و کوردستانی سوریاش (رۆژئاوا) بەر داگیرکەری فەرەنسی کەوت. دواتر پاش سەربەخۆبوونی عیراق و سوریا، ئەو دوو پارچەیە بوون بە بەشێک لە عیراق و سوریا، بڕوانە نەخشەی ژمارە (1)، بەمەش دەردەکەوێت کە هاوپەیمانان رۆڵی سەرەکییان هەبووە لە پارچەپارچەکردنی گەلی کورد و پچڕپچڕکردنی نەخشەی نیشتمانەکەی و لکاندنی بە وڵاتانی ترەوە، لە ئاکامدا دۆزی نەتەوەیی کورد بوو بە یەکێک لە ئاڵۆزترین کێشە جیۆپۆلەتیکییەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.

دەرەنجام:
لەوەی باسکرا، دەردەکەوێت کە هەلومەرجی ناوخۆیی (کوردستان) و هەرێمیی و نێودەوڵەتی سەردەمی بەستنی کۆنفرانسی ئاشتی لە یەکەم رۆژییەوە لە 18/12/1919 تا  ئیمزاکردنی پەیمانی لۆزان لە24/7/1923 دا، ئەو ماوەیەی لێ دەرچێت کە پەیمانی سێڤری تێدا ئیمزاکرا، بە قازانجی مەسەلەی کورد نەبووە. 
 دەوڵەتانی هاوپەیمان لە سەروویانەوە بەریتانیا و فەرەنسا و ئیتاڵیا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ئۆباڵی ئەو هەلومەرجە و فەرامۆشکردنی داخوازییەکانی کوردیان لە ئەستۆدایە، کە بووەهۆی زوڵمکردن لە گەلی کورد و فەوتاندنی مافە سیاسییەکانی، سەبارەت بە پێکهێنانی قەوارەیەکی سەربەخۆ وەک سەرجەم گەلان و نەتەوەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمەش رێک پێچەوانەی لێدوانەکانی هاوپەیمانان بوو سەبارەت بە رزگارکردنی گەلان و مافی چارەی خۆنووسین. 
ئەمەش بەو مانایە نایەت کە گەلی کوردیش هیچ لێپرسراوییەکی ناکەوێتە ئەستۆ، بەڵکو گەلی کوردیش گەلێکی نا یەکگرتووبووە و سەرکردایەتییەکی یەکگرتووشی نەبووە، پەڕاگەندەیی ئەوساو ئێستاش، یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی لاوازیی هەڵوێستی کوردە لە ناوەندە هەرێمی و نێودەوڵەتیەکاندا، هەر ئەم هۆکارەش بوو هاوپەیمانانی هاندا کە رای گشتی کورد پشتگوێ بخەن، سەرەڕای ئەوەی کە بڕیارەکان پەیوەندییان بە چارەنووسی سیاسی ئەوەوە هەبوو.
کۆنفرانسی لۆزان بەڕاستی کۆنفرانسی نێودەوڵەتی دابەشکردنی کوردستان بوو بۆ چەند بەشیک، کە هەرلایەک لەوانەی بەشداربوون لە دابەشکردنەکەدا بەشی خۆی بەرکەوت، بەڵام بەریتانیای مەزن و فەرەنسا لەم رووەوە گەورەترین ئۆباڵ و لێپرسراوێتیان دەکەوێتە سەرشان، چونکە لەوکاتەدا ئەوان دوو هێزی کاریگەربوون و کۆنگرەی ئاشتییان بەڕێوەدەبرد و دەستیان هەبوو لە لکاندی چەند بەشێکی فراوانی کوردستانی عوسمانی بە هەردوو دەوڵەتی عیراق و سوریاوە، پاش ئەوەی ئەم دوو دەوڵەتە بوون بە ناوچەی ماندێتی بەریتانیا و فەرەنسا، لە جیاتی لکاندنیان بە دەسەڵاتی کوردستان (حکومدارێتی کوردستان)ەوە، کە بەریتانییەکان بەڵێنیان بە کوردستانی باشوور دابوو بە سەرۆکایەتی شێخ مەحمودی حەفید پێکەوەی بنێن.
شتێکی ئاساییە کە ئیمزاکرانی پەیمانی لۆزان نەک هەر ببێتەهۆی داننانی دەوڵەتان بە تورکیای کەمالیست، بەڵکو ببێتە مایەی هاوکاریی هەرێمی و ستراتیژی نێوان ئەو دەوڵەتانەش کە کوردستانیان بەسەردا دابەشکراوە، بەمەبەستی هێنانەدیی یەک سیاسەت بۆ سەرکوتکردنی گەلی کورد و جووڵانەوە رزگاریخوازەکەی و رێگەنەدان بە هەر هەوڵێک بۆ سەر لەبەر یەکپارچەکردنەوە و سەربەخۆیی کوردستان، ئەمەش بووە هۆی ئاڵۆزبوونی باری جیۆپۆڵەتیک، کە ئێستا بزووتنەوەی کورد بەدەستییەوە دەناڵێنێت.
جگە لەوە پەیمانی لۆزان بووەهۆی سەرهەڵنەدانی دەوڵەتی کورد لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەمەش بە ئاشکرا ئەو جەورە دەردەخات کە لە گەلی کورد کراوە، سەرەڕای ئەوەی کە چوارەم گەورەترین گروپی ئیسنی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستە و پچڕپچڕکردنی نەخشەی کوردستان لە روانگەی جوگرافیای سیاسییەوە و لکاندی هەر پارچەیەکی بە یەکێک لە دەوڵەتە دراوسێکانی کوردستانەوە، رەنگدانەوەی ئاشکرای ئەو جەورەیە، لە هەمان کاتیشدا ئاماژەیە بۆ گەورەیی گەلی کورد و بە هێزیی هەرێمە جوگرافییەکەی کە سەرەڕای دابەشکردنی نەتەوەی کورد، هێشتا ترس وەبەر دەوڵەتانی دراوسێ دەهێنێت، چ جای ئەگەر یەکیگرت؟
 سەرەنجام دەوڵەتە هاوپەیمانە ناوبراوەکان و هەندێک دەوڵەتی گەورەی ئەم سەردەمە پێکەوە لێپرسراوێتی نەهێشتنی ئەو جەورە مێژووییەیان لەئەستۆدایە کە بەهۆی پەیمانی لۆزانەوە هاتۆتە ئاراوە، ئەویش بە رزگارکردنی کوردستان لە لکاندنی زۆردارەکی و رێگەدان بە نەتەوەی کورد بە پیادەکردنی مافی سروشتی خۆی کە ئەویش مافی چارەی خۆنووسینە، وەک گەلانی دیکە.
سەرچاوەکان:
1- Kaniholm, Bruce Robellte, The Origin of the cold war in near East, princetion University press, prinction , New Jesery , 1980, P.9.
2- Sonyel, salah Ramsdam , Turkish Diplomacy , 1918 – 1923, Say publication , 1976, P.43 – 44.
3 -کیم، جورجي، ثورة اوکتوبر الکبری و مصائر شعوب اسیا و افریقیا و امریکا اللاتینیة، دار النشر نوفستی، موسکو ، ١٩٨٧، ص ١٣.
4- Linczowski, George , The middle East in world Affairs, Cornell University Press, Ithaca London, 1980, P.104.
5- Fisher, Sydney Nettleton The Middle East: A history, Routledge and Kegan Paul, 1971, P.386.
6- Kutchera , Chris, Le movement National Kurde, Flammarian, Paris , 1979, P.24 – 25&75, and 
لازاریف.م.ش، المسألة الکردیة ١٩١٧ – ١٩٢٣ ، ترجمة عبدي حاجي، دار الرازي، بیروت، ١٩٩١ ، ص ٢٦٤ – ٢٦٥.
7- Lenezowski, George, OP, Cit.,P.262.
8- Fisher, Sydney Nettleton, OP, Cit.,P.386.
9- His Majesty’s Stationary Office , Lausann Conference on Near Eastern Affairs 1922 – 1923, London, 1923, PP 337,363, 393, 404.
10 - زۆربەی زانیارییەکانی پەیوەست بە کۆنفرانسەکە لەم سەرچاوەیە وەرگیراوە، چونکە ئەم سەرچاوەیە ئەو فایلەیە کە هەموو گفتوگۆکانی کۆنفرانسەکەی تێدا تۆمارکراوە.
 Ibid, PP. 339 – 341.
11 - لەم بابەتەدا تورکەکان پشت ئەستووربوون بە زانیارییەکی چەوتی ئەنسکلۆپیدیای چاپکراوی ئەوکاتە سەبارەت بە بابەتی (کوردستان) کە تێیدا هاتبوو دانیشتووانی کوردستان (کورد) لە چوارچێوەی سۆمەری و ئاشورییەکاندا پۆلێندەکرێن و بە تۆرانی (Turanians) دەژمێردرێن و و لەسۆنگەی ئەمەوە بەهەڵە بە تورکەوە بەسترانەوە. 
بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە:
Toynbe, Arnold J., Survey of International Affairs 1925, V 01.1, Oxford University Press, London, 1927, P.478 and His Majesty’s Stationary office, OP. Cit., P.342.
12- His Majesty’s Stationary office, OP. Cit., P.344.
13 - کۆنفرانسی سان ڕیمۆ لە ٢٤ی نیسانی ١٩٢٠دا وەک درێژەپێدانی کۆنفرانسی ئاشتی بەستراو تێیدا هاوپەیمانان لەسەر چەند بابەتێک ڕێککەوتن وەک چۆنیەتی دابەشکردنی نەوت و ڕاکێشانی بۆری و ماندێت و یەکخستنی هەڵوێستی هاوپەیمانان بەرامبەر بە تورکیا و عەرەب.
14 - ئاگربەست لە ٣٠/١٠/١٩١٨ ڕاگەیەنرا، لەکاتێکدا هێزەکانی بەریتانیا پاش ئەم بەروارە و لە ٣/١١/١٩١٨دا شاری موسڵیان داگیرکرد.

15- His Majesty’s Stationary office, OP. Cit., P.348.
16- Ibid, PP.344 – 348.
17- His Majesty’s Stationary office, OP. Cit., P.349.
18- His Majesty’s Stationary office, OP. Cit., P.370.
19- Ibid, P.352.
20- Lenczowski, George, OP. Cit., P.103.
21- His Majesty’s Stationary office, OP. Cit., P.323 - 363.
22- His Majesty’s Stationary office, OP. Cit., P.369.
23- Ibid, PP.371 – 372.
24 - ادموندز سي.جي، کرد، ترک و عرب، ترجمة جرجیس فتح اللە، مطبعة التایمس، بغداد، ١٩٧١، ص ٣٥٧.
25- Antonius, George, The Arab Awa Kening, A paragon book, New York 1979, P.363.
26 - سالنجر، بیار واریک لوران، المفکرة الخفیة لحرب الخلیج، دار فیشر، ١٩٩١، ص٢٣-٢٤.
27- Toynbee, Arnold J.OP. Cit.,P.495.
28- Ibid, PP.494 – 495.
29- His Majesty’s Stationary office, OP. Cit., P.698.
30- Ibid, PP. 696 – 701.