مەترسییەكانی سەر ژینگەی عیراق

مەعروف مەجید 

مەترسییەكان لەسەر ژینگەی‌ عیراق بەجۆرێك پەرەیسەندووە عێراق لە پلەی پێنجەمی‌ ئەو وڵاتانەدایە كە بەهۆی گۆرانی كەشوهەواكەی زیانی گەورەی‌ بەركەوتووە، كەچی لەلایەن حكومەتەوە هیچ هەنگاوێكی ئەوتۆ بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانە نەنراوە. ئەمە لە كاتێكدایە لە بودجەی سێ ساڵی داهاتووی عیراقدا هیچ بڕە پارەیەك بۆ چارەسەركردنی ئەو گرفتانە تەرخان نەكراوە.

ژینگەیەكی بێ بودجە 
 بۆ زیاتر دڵنیابوون پەیوەندیمان كردووە بە دوو ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق كە یەكێكیان ئەندامێكی لیژنەی داراییە رایگەیاند، جگە لەو پارەیەی كە بەناوی مووچە دیاریكراوە، لە بودجەی تەرخانكراوی ئەمساڵ و دوو ساڵی داهاتوودا هیچ برە پارەیەك بۆ ژینگە تەرخان نەكراوە، جگە لە (400) ملیۆن دینار بۆ پاككردنەوەی زەوییە بە مین چێنراوەكان.
لەلایەن خۆیەوە وەزارەتی ژینگەی عیراق ئاشكرای دەكات، بەمەبەستی جێبەجێكردنی بەرنامەكانی پەیوەست بە كەشوهەوا، لە بودجەی گشتیدا حەوت ملیار دۆلار بۆ وەزارەت و كەرتەكانی تایبەت بە ژینگە تەرخانكراوە.
تەرخان نەكردنی هیچ بڕە پارەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشە ژینگەییەكان لە عیراق، بووەتە جێگەی ناڕەزایی و رەخنەی رێكخراو و چالاكوانانی تایبەت بە ژینگە.
روانگەی «عیراقی سەوز» كە رێكخراوێكی تایبەت بە لێكۆڵینەوە و دەستنیشانكردنی كێشە و قەیرانەكانی دۆخی ژینگەی عیراقە و لەلایەن كۆمەڵێك رۆژنامەنووس و چالاكوانەوە لە بوارەكانی مافی مرۆڤ و ژینگەدا بەڕێوەدەبرێت، رایگەیاندووە، بودجەی عیراق لە وشەكانی «بەبیابانبوون یان وشكەساڵی، پیسبوونی ژینگە و تەنانەت گۆڕانی كەشوهەوا خاڵییە». ئەوە لەكاتێكدایە محەمەد شیاع سودانی لە كارنامەی دەستبەكاربوونی كابینەكەیدا رایگەیاندبوو بایەخی تایبەت بە پرسە ژینگەییەكان دەدەن، چونكە كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر تەندروستی هاوڵاتیان هەیە.

بە بیابانبوون هەڕەشە لە عیراق دەكات 
دیارترین كێشە ژینگەییەكانی عێراق بریتین لە قەیرانی بەبیابانبوون، وشكەساڵی و مردنی ئاژەڵان لە ناوچە جیاوازەكانی وڵاتدا، زیادبوونی خۆڵ و خاشاك و پڕۆژەكانی ریسایكلین، كەمی رێژەی سەوزایی و چەندین كێشەی دیكە. چالاكوانان و خەمخۆرانی ژینگە دەڵێن: ئەو پرسانە پێویستی بە ئاوڕلێدانەوە و بودجەی تایبەتی هەیە و تەنها لە رێگەی كۆنفرانس و كۆبوونەوەكانەوە چارەسەر ناكرێن.
ئەو فەرامۆشكردنەی ژینگە لەكاتێكدایە لە حكومەتی عیراق وەزارەتێكی تایبەت بە ژینگە و لە پەرلەمانیش لیژنەیەكی تایبەت بە هەمان پرس هەیە. ئەم بێباكییە بەرامبەر ژینگەی وڵات لەكاتێكدایە، عیراق رووبەڕووی چەندین قەیرانی جۆراوجۆر بۆتەوە، شەڕ و جەنگەكانی لە 40 ساڵی رابردوودا  هێندەی دیكە ژینگە و ژیانی عیراقیان شێواندووە و كاریگەری راستەوخۆیان لەسەر سەرچاوەكانی ئاو هەبووە.
عیراق یەكێكە لەو وڵاتانەی لەمێژە بەدەست وشكەساڵی و گەرمای سەختەوە دەناڵێنێت، سەرباری شەپۆلە بەردەوامەكانی خۆڵبارین و زیادبوونی نەخۆشییە درێژخایەنەكان كە بەهۆی پیسبوونی ژەهراوی لە كێڵگە نەوتییەكانی باشوورەوە سەرچاوە دەگرن.
لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا عیراق وشكترین وەرزی لە ماوەی دەیان ساڵدا بەخۆیەوە بینیوە، پلەكانی گەرما (نزیكەی 50 پلەی سەدی)ی تێپەڕاندووە. لەكاتێكدا پلەكانی گەرما بەردەوامن لە بەرزبوونەوە، یەدەگی ئاو بەردەوام لە دابەزیندایە، ئەمەش بۆتە هۆی خراپترین وشكەساڵی لە ماوەی 40 ساڵدا.
بەرپرسانی عیراقی ئاشكرای دەكەن ئاستی یەدەگی ئاو لەمساڵدا بۆ نیوە دابەزیوە، ئەمەش بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕانی شێوازی كەشوهەوا. لەدوای ساڵی (2003)، سەرچاوەكانی ئاوی خوارووی عیراق تاڕادەیەك چاكبوون، بەهۆی هەوڵە بەرفراوانەكانی نۆژەنكردنەوە كە گروپە نێودەوڵەتییەكانی وەك بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان و هاوبەشە ناوخۆییەكانی تێیدا بەشداربوون. بەڵام لە ئەنجامی پلەی گەرمی زۆر و وشكەساڵی توند و پڕۆژەی بەنداو كە لەلایەن حكومەتەكانی دراوسێوە لە سەر دوو رووبارەكە دروستدەكرێن، ڕەنگە دوو سەرچاوەی سەرەكی ئاوی شیرین تا ساڵی (2040) بە تەواوی وشك ببنەوە، ئەگەر هیچ ڕێوشوێنێك بۆ ڕێگریكردن لەم كارە نەگیرێتەبەر .
ئەگەر ئەم كێشانە چارەسەر نەكرێن، پێشبینی دەكرێت كەلێنی نێوان یەدەگی ئاو و خواست لەسەری تا ساڵی (2035) لە نزیكەی (5 بۆ 11) ملیار مەتر سێجا گەشە بكات.

خۆڵبارین زیادی كردووە
بەپێی ئامارەكان، بە بەراورد بە دەیەی رابردوو ژمارەی زریانی خۆڵبارین لە (243) رۆژەوە بۆ (272) رۆژ لە ساڵێكدا زیادی كردووە. عیراق لە ساڵی (2022)دا لە ماوەی نزیكەی دوو مانگدا دە زریانی خۆڵی بەخۆیەوە بینیوە، بە بەراورد بە تێكڕای ساڵانە یەك بۆ دوو زریان لە دەیەكانی رابردوودا.
لە ساڵی (2022)دا، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی تەندروستی، 10 هەزار كەس لە ئەنجامی زریانەكانی خۆڵبارینەوە لە نەخۆشخانەكان خەوێندراون. جگەلەوەش تێكچوونی بارودۆخی كەشوهەوا لەگەڵ پشتگوێخستنی ژێرخانی ئابووری، بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی بە بیابانبوون، لەئێستادا نزیكەی (39%) رووبەری عیراق دەگرێتەوە. لە ئەنجامدا ساڵانە وڵات نزیكەی 100 كیلۆمەتر چوارگۆشە زەوی كشتوكاڵی لەدەستدەدات.

20 هەزار تۆن خۆراك بە فێڕۆ دەچێ
وەزارەتی ژینگەی عیراق ئاشكرای كردووە، عیراق رۆژانە 20 هەزار تۆن خۆراك بە فیڕۆ دەدات، كە شارەزایان بە بەهای هەشت ملیۆن دۆلار مەزەندەیان كردووە. عیراق لەنێو ئەو وڵاتانەدا پۆلێنكراوە كە زۆرترین خۆراك بە فیڕۆ دەدەن، ئەمەش پەیوەندی بە سروشتی داب و نەریتی كۆمەڵایەتییەوە هەیە، بەو پێیەی پاشماوەكان نزیكەی (43%) كۆی پاشەڕۆی وڵات پێكدەهێنن. لە سەرتاسەری عیراقدا بڕی پاشماوەی پاشماوەكان دەگاتە بیست هەزار تۆن لە ڕۆژێكدا.
 «ئەگەر بڕی ئەو خۆراكانەی ڕۆژانە لە عیراق بەفیڕۆدەچێت (20 هەزار تۆن) بە بەهای دانەوێڵە حیساب بكرایە، كە نرخی یەك تۆن لەو بڕە دەگاتە (400) دۆلار. واتە عیراق زیاتر لە هەشت ملیۆن دۆلار لە رۆژێكدا زیانی پێدەگات. كەواتە هەر تاكێكی عیراقی رۆژانە (540) گرام پاشماوەی خۆراكی هەیە. ژمارەی دانیشتوانیش (37) ملیۆن كەسە.
وەزیری ژینگەی عیراق رایگەیاندووە، بە هۆی كێشەی بە بیابانبوونەوە عیراق ساڵانە 100 هەزار دۆنم لەدەستدەدات. بەگوێرەی راپۆرتێكی ماڵپەڕی سەنتەری پولیتزەریش وشكەساڵی بۆتە هۆی ئەوەی عیراق (49%) بەرهەمە كشتوكاڵییەكانی بە فیڕۆ بدات.
هۆشدارییەكان لە كاردانەوەكانی وشكەساڵی لە عیراقدا، تەنیا لە ناوخۆی وڵاتدا نەماوەتەوە، بەڵكو گەیشتۆتە ئاستی نێودەوڵەتیش. لەوبارەیەوە رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان «فاو» هۆشداری دەدات لە دەرئەنجامە مەترسیدارەكانی گۆڕانی كەشوهەوا و كەمی ئاو لەسەر هۆڕەكان و بەخێوكەرانی گامێش لە باشووری عیراق، رێكخراوەكە جەخت لەوە دەكاتەوە بۆ ماوەی 40 ساڵە هۆڕەكان شاهیدی توندترین شەپۆلی گەرمان، سەرباری كەمبوونەوەی كتوپڕی ئاو لە رووباری فوراتەوە.
دیاترین گرفتە ژینگەییەكان لە عیراقدا كە پێویستیان بە چارەسەری خێرای حكومی هەیە بریتین لە: 

دزەكردنی نەوت
زۆرێك لە رژانەكان لە ئەنجامی زیانەكانی ژێرخانی نەوتی عێراقەوە بووە. هەروەها نەبوونی دامەزراوەی تایبەت بە پاككردنەوەی ئاو لە پاڵاوگەكانی عیراق، بووەتە هۆی پیسبوونی ئەو دامەزراوانە، ئەوەش مەترسیەكی زۆری بۆ دانیشتوانی عیراق لێكەوتۆتەوە.

ئاوەڕۆ
بەهۆی زیانگەیاندن بە ژێرخانی ئابووری، بەشێكی زۆری دانیشتووان ئاو و سیستمی پاكوخاوێنی پێویستیان نییە.
تەقەمەنی نەتەقیو
ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان لە سێ جەنگدا (جەنگی ئێران-عیراق، شەڕی كەنداو، جەنگی عیراق) تەقەمەنی و مینی چێندراوی نەتەقێنراو لە شوێنە بەركەوتووەكاندا بەجێهێشتووە. بەپێی هەندێك خەمڵاندن لە سەرەتای (2000)كانەوە نزیكەی 100 هەزار كەس كوژران، یان برینداربوون.

پیسبوون
ئەو شوێنانەی كە پاشماوەكانی شارەوانی و پزیشكییەكانی تێیدا كۆدەكرێتەوە، مەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە پەتاییەكانی هەیە. لە ناوچوونی كەلوپەلی سەربازی و پیشەسازی لە سەردەمی جەنگدا، هەروەها كانزا قورسەكان و ماددە مەترسیدارەكانی تر، كە مەترسین بۆ هەوا و خاك و ئاوی ژێر زەوی.

زۆربوونی ئۆتۆمبێل
یەكێكی تر لەو گرفتانەی عیراق بە دەستییەوە دەناڵێنیت زۆربوونی ژمارەی ئۆتۆمبێلی كەسییە كە ئێستا عیراق گەورەترین گرفتی هەیە، وەزارەتی پلاندانان رایگەیاندووە، تا كۆتایی ساڵی (2021) لە سەرجەم ناوچەكانی عیراق بە كوردستانیشەوە (7) ملیۆن و (460) هەزار ئۆتۆمبێلی تایبەت تۆماركراوە، بەهۆی نەبوون یان كەمی هۆكاری گواستنەوەی گشتی و نەبوونی هۆكاری گواستنەوەی ئاسمانی لەنێوان شارەكان و نەبوونی هیچ رصگەیەكی دەریایی بۆ بەكارهێنانی هاوڵاتیان وەكو جێگرەوەی ئۆتۆمبصل.

وزەی خاوێن
گرفتێكی تری ژینگەیی لە عیراق نەبوونی سەرچاوەی وزەی خاوێنە بۆ بەدەستهێنانی وزەی كارەبا. چونكە ئێستا‌ عێراق بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا پشت بە سووتەمەنی دەبەستێت، یاخود لە رێگەی موەلیدەوە كارەبا بە هاوڵاتیان دەدرێت. 
ئێستا عیراق بە دەست دەیان كێشەو گرفت و قەیرانی ژینگەییەوە دەناڵێنێت كە كابینە یەك لە دوای یەكەكان بە كابینە نوێیەكانیان سپاردووە، ئەگەر بەم شێوەیە حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار مامەڵە لەگەڵ ژینگە بكەن، ئاخۆ دەبێت ژینگەی داهاتوومان دەبێت بە كوێ بگات؟ ساڵانە چەندین كۆنفرانس و كۆنگرەی نێودەوڵەتی لەسەر ئاستی جیهان بۆ مەترسییە ژینگەییەكان ساز دەكرێت، ئایا رۆڵی عیراق چییە بۆ ئەوەی بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانی داوای هاوكاری نێودەوڵەتی بكات؟

سەرۆكی رێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە