ئیسماعیل كوردە
سەرەتا
رۆمانی مێژوویی، پەیوەندیی بە رووداوێكی مێژووییەوە هەیە، كە وا لە نووسەرەكەی دەكات پابەندی رووداو و بەسەرهات و هەواڵ و كارەكتەرەكانی نێو ئەو مێژووە بێت، كە مەبەستی گێڕانەوەی هەیە. ئەو مێژووەش، یان بە شێوەیەی گێڕانەوەی ورد و درشتی رووداوەكانی زەمەنەكە دەبێت، یاخود گێڕانەوەكە تەنها بەهۆی گواستنەوەی ژینگە و بارودۆخی ئەو زمەنە دەبێت كە لە رۆمانەكەدا وەك رابردوو باسی لێوە دەكرێت.
گێڕانەوەی نێۆ رۆمانەكەش، لە رێگەی رووداو و كەسایەتییەكان و ژینگە و شێوازی ژیان و ژیارەوە دەبێت كە بەهۆی گرێچنی گێڕانەوەكانەوە كارەكتەرەكان و سەردەمەكەیان لە شوێن و زەمەنی دیاریكراودا دەبنە پێكهێنەری چیرۆكی نێو رۆمانەكە.
ئەم رۆمانە بەشی ئەوە رەهەندی هونەریی تێدایە، كە دەكرێت سیناریۆی بۆ دابڕێژرێت و بكرێتە كەرستەیەكی گرنگ بۆ کردنی بە فیلم یان دراما
چوونە ناو رەهەندێکی مێژوویی جیاوازتر
نووسینی رۆمانی مێژووییش لە دەرەوەی دەقەكەوە، دوو كارەكتەر لەخۆدەگرێت، یەكەمیان خودی نووسەرە، كە لە روانگەی جیاوازەوە بەرەو رابردوو دەگەڕێتەوە و وەك گێڕەرەوەیەك رووداوەكانی چیڕۆكەكە بە ئێستاوە دەبەستێتەوە، دووەمیشیان كەس یان كارەكتەری خوێنەرە كە لە رێگەی خوێندنەوەی رۆمانە مێژووییەكەوە وا هەست دەكات چۆتە نێو رەهەندێكی مێژوویی جیاوازتر لەو دنیا واقیعیەی تێیدا دەژی، چونكە هەست دەكات بە رۆح چۆتەوە نێو دۆخی ئەو رابردووەی كە دواتر دەتوانێت بۆ تێڕوانین و خوێندنەوەی ئێستا و ئایندە سوودی لێ وەربگرێت.
ئەو پڕۆسەیەش دەتوانرێت وەك گواستنەوەی مێژووییانەی رەهەندە جیاوازەكانی چیرۆكەكە بۆ دۆخی ئێستا بزانرێت و بچێتە خانەی بەراوردكردن و پەند لێوەرگرتنەوە.
رووداوەكانی رۆمانی مێژووییش بە رێگەی جیاواز دەگوازرێنەوە، كە یان ئەوەتا بەهۆی گواستنەوەی زاركیەوەن، یانیش لە رێگەی نووسین و بەڵگە و داهێنانەكانی سەردەمەكەوە دەبێت و دواتر نووسەر بەشێوەی گێڕانەوەی ئەدەبی دایان دەڕێژێتەوە.
ستراكتۆر و پێكهاتەی رۆمانی خانزاد
رۆمانی خانزاد، بەگشتی ئەو تایبەتمەندییەی هەیە كە هەڵێنجراوی مێژووی واقیعییە و پەیوەندییەكی تۆكمەی بە مێژووەوە هەیە. كارەكتەرەكانی ئاوێتەی رابردوون و رووداوەكانیشی بەشێكن لە ژیانی مرۆیی و كۆمەڵگەی سەردەمی خۆی.
لەلایەكی دیكەشەوە وێناو تێڕوانی نووسەرەكەی لەخۆ دەگرێت، ئەو تێڕوانیانەی كە لە رێگەی گێڕانەوەی مێژووەكەوە لەگەڵ ئێستادا تێكەڵكێشكراون. ئەو گرێدانەوەیەی مێژووەش بە ئێستاوە كە لە ناواخنی رۆمانەكەدا بەرچاو دەكەوێت، وایكردووە چیرۆك و گێڕانەوەكە تەنها گەڕانەوە نەبێت بۆ مێژوو، بەڵكو زیندووكردنەوەی بەسەرهات و رووداو گەلێك بێت، كە بەشێوەیەك لە شێوەكان ونبوون، یان لەبیركراون.
بوک شازەمانیش هەبووە
رۆمانی خانزاد، جگە لەوەی گێڕانەوەی رۆڵی ژنێكی سالاری كوردە، باسكردنیشە لە دەسەڵاتداریی ژن لە كۆمەڵگەی كوردیدا، ئەگەر بۆ ئەو سەردەمیش بگەڕێینەوە، خانزاد لەنێو چەندین دەسەڵاتداری پیاوی تەواوی ناوچەكەدا، ئەو ژنە هەڵكەوتووەیە كە توانیوێتی بەشێك بێت لە دروستكردنی مێژووی میللەتەكەی. بێگومان دیارە لەنێو مێژووی كورددا بەتایبەتی لە میرگەی سۆران، ژنی كاریگەری دیكەش هەبوون، بۆ نموونە بوك شازەمانی، دایكی میر محەمەدی پاشای سۆران كە وەك لە یەكەم رۆمانی نووسەر ئارێز عەبدوڵڵادا بەناوی پاشای گەورە هاتووە، ئەو ژنە سالارە تا ئەو رادەیە كاریگەر بووە، رۆڵێ لە گرنگترین بڕیاری سیاسیدا هەبووە، كە بڕیاری دانانی كوڕەكەی محەمەد پاشای سۆران بووە وەك جێگرەوەی باوكی.
شازەمان راوبۆچوونی خۆی لەو بارەیەوە لە دیوەخانی «مستەفا بەگی» هاوسەریدا و لەبەردەم ئەنجومەنی میرگەی سۆراندا خستۆتەڕوو، پێداگیریشی لەسەر پشتیوانیكردنی كوڕەكەی لە بەرامبەر مامەكانیدا كردووە!. بەمەش بەشداربووە لە ململانێ سیاسییەكانی ئەو سەردەمە و رۆڵی یەكلایكەرەوەی گێڕاوە.
یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی رۆمانی خانزاد-یش ئەوەیە كە كەرستەی گێڕانەوەكە بۆخۆی وەك مێژوو هەیە، بەڵام هونەری بە رۆمانكردنی بۆ خودی نووسەر «ئارێز عەبدوڵڵا» دەگەڕێتەوە، كە رووداو و مێژووە زارەكییەكەی لەرێگەی بە رۆمانكردنەوە كردۆتە دەقێكی ئەدەبی نایاب و بەپێز، كە تاهەتایە بە زیندووێتی دەمێنێتەوە.
بێگومان ئەو ناواخنەی رۆمانەكەش پێویستی بە ماندووبوون و داڕشتنەوەیەكی هونەری و ئەدەبی زۆر هەبووە، بۆئەوەی وای لێبكرێت ون بوونی رووداوەكان بكرێنە شێوە واقیعێكی هەنووکەیی.
فەنتازیایە یان داهێنان؟
رۆمانی خانزادی ئارێز عەبدوڵڵا، پڕە لە گرێچنی ئەدەبی و هونەری گێڕانەوە. بۆئەوەی لەوەش تێبگەین کە ئاخۆ رۆمانەكە مێژووییە یان نا؟ دەبێ بە وردی سەرنج لە شێوازی گرێدانەوەی دەقەكە بە رابردوو، ئێستا و ئایندە بدەین، كە بێگومان نووسەر لەو بوارەدا هونەرسازانە و ژیرانە ئەو دەقەی نووسیووە. چونكە رۆمانەكە هەم گێڕانەوەی رووداوەكانی مێژووە، هەمیش دەقێكی پەندئامێزە بۆ ئێستا، بەو مانایەی چەندە هەڵگری رەگەزی مێژووییە، ئەوەندەش هەڵگری رەگەزیی ئێستاییە، ئەمەش لایەنێكی بەهێزی نووسەرە كە توانیوێتی ئەو گێڕانەوەیەی رووداوەكانی رابردوو بە ئێستاوە گرێبداتەوە. لەو بوارەشدا رایەڵبەندی لەنێوان حەقیقەتی رۆمانەكە و میتۆدی مێژوویی بۆ گێڕانەوەكە كردووە و رووداو و بەسەرهاتە بەشییەكانی نێو رۆمانەكەی لە شێوەی كۆتاییدا، لەنێو مێژوویەكی گەورەتردا بەرجەستەكردووە كە مێژووی كورد خۆیەتی.
ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە نووسەری رۆمانی خانزاد رێبازی پێكگەیاندنی گێڕانەوەی مێژوویی و هونەری رۆماننووسین، یان گێڕانەوەی ئەدەبیانەی جێبەجێ كردووە. كە دواجار ئەو شێوازی نووسینە كە بێگومان كەمتر دۆخی فەنتازیایی لەخۆدەگرێت، دەچێتە خانەی داهێنانەوە، بەتایبەتی كە لەنێو ئەدەبی كوردیدا رۆمانی مێژوویی كەم نووسراون، پێشموایە لە دوای رۆمانی قەڵای دم دم-ی عەرەبی شەمۆ كە لە وەرگێڕانی مامۆستا شوكر مستەفای رەحمەتییە و لەدوای رۆمانی پاشای گەورە-ش كە هەر لەلایەن ئارێز عەبدوڵڵاوە نووسراوە، رۆمانی خانزاد شاكارێكی دیكەی نوێ و گێڕانەوەیەكی خاوەن تایبەتمەندیی خۆیەتی، بێگومان رۆمانی دیكەی مێژووییش هەن، دەكرێت لە شوێنی دیكەدا باسیان بكەین.
رۆمانی خانزاد، جگە لە گێڕانەوەی مێژوویی، لایەنێكی دیكەی گرنگیشی فەرامۆش نەكردووە، كە رۆڵی كۆمەڵایەتییانەی خودی رۆمانەكەیە، نووسەر ئەو رۆڵەشی لە رێگەی سەربووردە و چیڕۆكە زارەكی و رووداوە واقیعیەكانی ئەو سەردەمە لە نێو دەقەكەدا جێكردۆتەوە.
لە رۆمانەكەدا جگە لە رۆڵی ژن، دەستكراوەیی و جوامێریی و ئەشقیابوون و خەمخۆری بەرامبەر ژیانی كۆمەڵایەتی و خەڵك و هاوسۆزبوون لەگەڵیاندا بەشێكی گرنگی ئەو رۆمانە پێكدەهێنێت. لەو بارەیەشەوە رەگەزی خودی و بابەتی رۆڵی گرنگ لە گێڕانەوە و دەرخستنی رووداوەكاندا دەگێڕن و ئەركی كۆمەڵایەتیانەی كارەكتەرەكان روون كراونەتەوە.
بە شێوەكی گشتیش لە رێگەی ئەو گوزارشتانەوە، ساتەوەختی مێژوویی بە ساتەوەختی هەنوكەیی گرێداوەتەوە، چونكە ئەو ئەرك و رۆڵە كۆمەڵایەتییانەی رابردوو، لە دۆخی بەردەوامیاندا لە ئێستاشدا لەئارادان، تا ئەو رادەیەی لە گرێدانەوەی رووداوەكاندا دەچنە دۆخی رەخنە ئامێزیی بۆ دۆخی هەنووکەیی، ئەمەش وادەكات رەگەزی مێژوویی لەگەڵ هونەری رۆمانەكەدا بەشێوەیەكی بابەتی و خودییانە ئاوێتەی یەكتریی بكرێن، كە دواجار وا لە دەقی رۆمانەكە دەكەن، جێگەی تێڕامان و لێوردبوونەوە بێت و هەردوو رەگەزی شوێن و كات بە روونی دیاربكرێن. شوێن و كاتیش بە مانا و رەهەندی گێڕانەوەی رابردوو لەنێو ئێستادا، رۆڵ لە گێڕانەوەكەدا دەگێڕن.
لە رووێكی ترەوە رۆمانی خانزاد بەشی ئەوە رەهەندی هونەریی تێدایە، كە دەكرێت سیناریستەكان، سیناریۆی بۆ دابڕێژن و بیكەنە كەرستەیەكی گرنگ و ناوەڕۆکە مێژووییەکەی بۆ کردنی بە فیلم یان دراما مێژووییەكە ئامادە بکرێت، ئەمەش گرنگییەكی زۆری لە رووی هونەری سینەمایی و فیلمسازیی كوردییەوە دەبێت.
رووداوەكانی نێو رۆمانی خانزاد و وردەكاری لە گێڕانەوە و قسە و گفتوگۆ و دیالۆگی نێوان كارەكتەرەكان و شوێن و جوگرافیاش زەمینەیەكی گرنگن بۆ ئەوەی بكرێتە فیلمێكی مێژوویی كوردی.
ئەنجام و ئەوەی دەبینین
یەكەم: هەردوو رۆمانی پاشای گەورە و خانزاد بە هێمنی رۆڵ لە ژیاندنەوەی بیری نەتەوەییدا دەگێڕێن، كە لەو سەردەمەی ئێستاماندا رۆڵێكی سێنتڕاڵ و پێویستییەكی ئێجگار رۆحیانەیە.
دووەم: جگەلەوەی بیرخەرەوەی مێژووی دەسەڵاتداری و خۆبەڕێوەبەریی كوردە لەو سەردەمەدا، كە دەبێ تاكی كورد پێی ئاشنا بێت، دروستكردنەوە و گێڕانەوە و بوژاندنەوەی ئەو ئیرادەیەشە كە لەلایەك دەبێتە درێژەپێدەری مێژوویی شكۆداری كۆنینەی نەتەوەیی، لەلایەكی دیكەشەوە گێڕانەوەی زاخ و جوامێرییە بۆ ئەو گەلەی نابێت لە بەرامبەر نەیارانیدا خۆبەكەمزان بێت.
سێیەم: ئەگەر سەیری رووداو و مێژووی سەردەمی «خانزاد» بكەین، ئەو رۆح و ئیرادەیە لە داستان و شێرەسواری و جوامێری و ژنسالاری نێو كۆمەڵگەی كوردی و رۆحی بەهێزی نەتەوەییەوە سەرچاوە دەگرێت.
