دیڤید زانسیمەن
لە فارسییەوە: جەواد حەیدەری
پاش ئەوەی حزبە راستڕەوەكان لە وڵاتانی پێشكەوتوو هاتنە سەر حوكم بە تایبەتی لەدوای هاتنە سەركاری دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زۆربەی چاودێران و شارەزایانی سیاسی لە وڵاتانی خۆرئاوا بە تایبەتی لە ئەمریكا باسیان لە لاوازی و تەنانەت لەناوچوونی دیموكراسی لە سەرتاسەری جیهان كرد و بە مەترسییەكی گەورەیان هەژمار كرد و لێكۆڵینەوەیەكی زۆریان لەبارەی زەمینەكانی لاوازبوون و تەنانەت مردنی لەسەرخۆی دیموكراسی كرد.
دیموكراسی سەری دیموكراسی دەخوات
بە رای چاودێران و پسپۆڕانی سیاسی، هەڵبژاردنی ترەمپ بە سەرۆكی ئەمریكا سیمبولی سەرهەڵدانی چەرخێكی نوێ لە فیكری سیاسی بوو كە تێیدا ئیتر دیموكراسی وەك جاران شوێن پێی قایم و پتەو نییە. هەرچەند ئەوان پێیانوایە كە سەرهەڵدانی دیاردەی ترەمپ لە راستیدا كۆتایی دیموكراسی نییە، بەڵام نیشانەكانی لاوازبوونی دیموكراسی لە خۆرئاوا دەركەوتووە.
دیموكراسی بە تایبەتی لیبرال دیموكراسی لە دوای جەنگی دووەمی جیهان لە وڵاتانی خۆرئاوا تا دوێنێ لە ئاستێكی پیرۆزدا سەیر كراوە، ئێستا بە هۆكاری جیاجیا لەبەردەم مەترسیدایە. مەترسییەكان زۆرن، بەڵام لەناو هەموو مەترسییەكاندا، سێ مەترسی زۆر زەق و دیارن كە ئەوانیش بریتین:
یەكەم: هاوشێوەسازی ژیان، دیموكراسیش وەك هەر دیاردەیەكی زیندووی تر سێ قۆناغی هەیە، قۆناغی منداڵی، قۆناغی گەنجێتی و قۆناغی پیریی، بە رای چاودێرانی سیاسی ، دیموكراسی ئێستا لە وڵاتانی خۆرئاوایدا لە قۆناغی پیریدایە و قۆناغی پیریش جگە لە بێهیزی و لاوازی، هیچ شتێكی تری لێ چاوەڕوانی ناكرێ.
دووەم: سەركەوتنی دیموكراسی، خۆی هۆكاری سەرەكی شكستهێنانی دیموكراسییە، بەو مانایە كە دوای چەندین قۆناغی سەركەوتن و كارامەیی، دانیشتوانی وڵاتانی پێشكەوتوو و دیموكرات وا دەزانن كە هیچ مەترسییەك ناتوانێ هەڕەشە لە دیموكراسی بكات و دیموكراسی لە بەرامبەر هەموو مەترسییەکان پارێزراوە. ئەمەش وایكردووە كە گومان لای دانیشتوانی وڵاتانی خۆرئاوا دروست ببێ كە دیموكراسی خۆی دەتوانێ بەرەنگاری هەر جۆرە ترس و هەڕەشەیەك ببێتەوە، چونكە سیستمی دیموكراسی، سیستمێكی كارامەیە و لای هەموان پەسەندە و جێگرەوەی نییە. ئەم هەڵكردن و پێكەوە گونجانە بۆتە خاڵێكی لاوازی گەورە بۆ دیموكراسی. چونكە خەڵكی پێی وایە ئەگەر هەر چەند ساڵ جارێك بچنە سەر سندووقەكانی دەنگدان، ئیتر هەموو كێشەكان چارەسەر دەبن و كارەكە كۆتایی دێت. سەركەوتنی دیموكراسی لەو وڵاتانەدا لەگەڵ سەركەوتنە ئابووریی و خۆشگوزەرانییەكان تێكەڵ بووە و خەڵكی بووە بە سەیركەر و تەماشاچی و زیاتر لە فیكری خۆشگوزەرانی ئابوورییدان، هەتا ئازادییە سیاسییەكان. بە واتایەكی تر، خەڵكانێك كە لە كەشوهەوایەكی دیموكراسیدا لەدایك بوون و لە ژێر ئاڵای دیموكراسی گەورە بوون و دەژین، دیموكراسی بە شتێكی حەتمی دەزانن و تەنها بیر لە ئابووری و خۆشگوزەرانی دەكەنەوە، لێرەدایە كە خودی دیموكراسی و زەرووەتی پاراستنی دیموكراسی بە یەكجارەكی لەبیر دەكرێ و دەدرێتە دەست فەرامۆشی.
سێهەم: ئێستاش روانینەكان لەبارەی هەڕەشەكانی سەر دیموكراسی بە شێوازی كلاسیك و كۆن سەیر دەكرێ، وەك كودەتای سەربازیی و ساختەكاری لە هەڵبژاردنەكاندا، ئەمە لە كاتێكدا كە ئەو شێوازانە زۆر كۆنن و ئیتر كۆتاییان پێهاتووە و بۆ ئەوە نابن لە وڵاتانی پێشكەوتوو بەكار بهێنرێن. ئیتر هەڕەشە و تۆقاندن و توندوتیژی و ساختەكاری لەو وڵاتانە باوی نەماوە. هەڕەشەكان بۆ سەر دیموكراسی لە جیهانی ئەمڕۆدا لە گۆشەیەكی جیاواز و زۆر ئاڵۆزەوە دەبینرێت.
كۆمپانیاكان جیهان بەڕێوە دەبەن
لە جیهانی ئەمڕۆدا ئەوە ناوەندە بازرگانی و كۆمپانیا زەبەلاحەكانن كە زۆرترین سەرمایە و سەروەتیان لەبەر دەستدایە و بە شێوەیەكی گشتی سیستمی دارایی و پارە و ئابوورییان لەناوخۆ و دەرەوە مۆنۆپۆل كردووە بڕیاردەرن و لە راستیدا كاراكتەرە سەرەكییەكانی سیاسی ئەوانن، كە زۆر بە ئاسانی و ساكاری هەڵبژاردنەكانی خەڵك لەبەر چاو ناگرن و تەنها دەیانەوێ پلان و بەرنامە و نەخشەكانی خۆیان بەرەو پێشەوە ببەن، بەبێ ئەوەی گوێ لە داخوازی خەڵك بگرن و رێز لە هەڵبژاردن و بڕیاری خەڵك بگرن. ئەوەی لێرەدا جێی مەترسییە ئەوەیە كە ئەو كۆمپانیا و ناوەندە بازرگانییانە هەموو ئەو كارانەی كە دەیكەن بە ناوی رێزگرتن لە دیموكراسی و مافی دیاریكردنی چارەنووسی خەڵك بەڕێوەی دەبەن و دەیكەن.
یەكێكی تر لەو هۆكارە مەترسیدارانە بێ ئەزموونی گەنجانە كە بیرەوەرییان لە سەردەمی دیكتاتۆری و زۆرداری و ملهوڕی لە وڵاتەكانیان نییە و زۆر بە ئاسانی تەسلیمی پڕوپاگەندە و درۆ و دەلەسەكانی ئەو هێزە توندڕەوانە دەبن كە ئەمەش كاریگەری خراپی لێدەكەوێتەوە.
سیستمی سەرمایەداری و لیبرالیزمی دیموكراسی لە ئەمریكا و وڵاتانی هاوشێوەی ئەمریكا بە بەراورد لەگەڵ سەدەی 20 دا زۆر جیاوازترە و لەڕێگەیەكی نوێدا هەنگاو دەنێن. ئەزموونی مێژوویی تا رادەیەكی زۆر ئەوەمان بۆ دەردەخات كە سیستمە سیاسییەكان هەمیشە بە تین و گوڕێكی زۆرەوە لە دایك دەبن و خەڵكیش بە هەموو توانای خۆیانەوە بۆ گەشە و نەشونمای ئەو سیستمە هەوڵدەدەن و لە هیچ هەوڵێك درێغی ناكەن، هەر بۆیە ئەو سیستمە نوێیانە زۆر بە خێرایی گەشە دەكەن، بەڵام دواتر وردە وردە بەهۆی چێژوەرگرتن تووشی رۆتینات دەبن و رۆژ لە دوای رۆژ ئەستێرەی بەختیان روو لە كزی دەكات، بۆ نموونە سیستمی سەرمایەداری داگیركاری لە ( بەریتانیا و فەرەنسا) سۆشیالیزم ( بلۆكی خۆرهەڵات و چین) و سەرمایەداری نوێ( ئەمریكا). لە دوای جەنگی دووەمی جیهان بیری سیاسی لە وڵاتانی خۆرئاوا لەسەر سێ بنەمای سەرەكی وەستاوە، دیموكراسی لیبراڵ، بازرگانی ئازاد و بەرخۆرخوازی. بەرخۆرخوازی لەلایەن لایەنگرانی ژینگەوە بەرەوڕووی زۆرترین رەخنە بۆتەوە، بەڵام هێشتا ئەو رەخنانە لەلای هەموو دانیشتوانی جیهانەوە گشتگیر نەبووە. ئەمە لەكاتێكدایە كە چەندین بزوتنەوە لەناو خەڵكی بە تایبەتی گەنجانی ئەوروپی دژی بەرخۆرگەرایی لە پێناو پاراستنی ژینگە و رێگریكردن لە كارەساتی هەرێمی و ژینگەیی دروست كراون.
دیموكراسی وەك شێرێكی پیر گەمارۆ دراوە
لەگەڵ ئەوەشدا هەم دیموكراسی لیبراڵ و هەم بازرگانی ئازادیش بەرەوڕووی رەخنەیی جدی بوونەتەوە. بۆ نموونە هێلەك زەردەكان لە فەرەنسا و هەندێك وڵاتی ئەوروپی. ئێستا دیموكراسی لە خۆرئاوا وەك شێرێكی پیر و كەنەفتی لێهاتووە كە لەهەموو لایەكەوە گەمارۆ دراوە. بۆ نموونە دیموكراسی لەلایەن پۆپۆلیستەكانەوە، پاوانخوازەكان، نیشتمانخوازەكانەوە لەبەردەم هەڕەشەدایە. هەنووكە دۆخی جیهان وەك سەردەمی دوو جەنگی یەكەم و دووەمی جیهانییە كە تێیدا سەركردەكان هەموو شتەكان یا بە سپی دەبینن یان رەش و رێگەچارەی سادە و ساكار دەخەنەڕوو و گوێ لە شارەزایان و پسپۆڕان لەبارەی ئابووری و شێوازی زانستی بۆ بەرەوڕووبوونەوەی لەگەڵ كارەساتە ژینگەییەكان ناگرن و زۆر بە جدی پێشنیاز و را و بۆچوونی شارەزایان بۆ چارەسەركردنی كێشەكان رەتدەكەنەوە. ئێستا دۆخی سیاسی جیهان بە شێوەیەكە كە كەس نازانێ ئایا دیموكراسی دەتوانێ لەبەرامبەر ئەم هەموو هەڕەشانە خۆڕاگر بێ یان ئەوەی كە سیستمێكی نوێی سیاسی جێگرەوەی دیموكراسی دەبێت؟
سەرچاوە/ كتاب پایان دمكراسی، دیوید رانسیمن، ترجمە حسین پیران.
