کاروان محه‌مه‌د
یاسین ئه‌حمه‌د
گوندی (کوپه‌له) یه‌کێکه له گونده دێرین و گرنگه‌کانی قه‌زای بازیان، له بناری شاخی تۆکمه هه‌ڵکه‌وتووه، به‌دووری (1,5کم) ده‌که‌وێته باکوری خۆرهه‌ڵاتی شارۆچکه‌ی به‌رده‌قاره‌مان، (10کم) له ناوه‌ندی قه‌زای بازیان و (2,5کم) له رێگه‌ی سلێمانی – که‌رکوك دووره، له‌ڕووی جوگرافییه‌وه ده‌که‌وێته باکووری خۆرئاوای بازیان، کوپه‌له هاوسنووره له‌گه‌ڵ گونده‌کانی (کڵاشکه‌ران، ئه‌ڵاقولی، باینجان، چاڵه‌ڕه‌ش).
مێژووی کوپه‌له
مێژووی ئه‌م گونده دێرینه دیار نییە، نازانرێت له کام سه‌رده‌مدا ئاوه‌دان کراوە، به پێی ئه‌و کوپه گڵێنانه بێت که کاتی خۆی له سنووری ئه‌م گونده‌دا دۆزراونه‌ته‌وه پێده‌چێت سه‌رده‌مانێك ئه‌م گونده زۆر قه‌ره‌باڵغ بوبێت، ناوی گونده‌که‌ش هه‌ر له ناوی ئه‌و کوپانه‌وه هاتووه یاخود کارگه‌ی دروستکردنی کوپه‌ی لێبووه و پێیان وتووه کوپه‌له، جگه له‌وه‌ی له سه‌رده‌مانێکی زۆر کۆندا بۆری ئاویان به‌و کوپه‌لانه دروستکردووه و ئاویان پێ راکێشاوه له سه‌رچاوه‌یه‌که‌وه له‌سه‌ر شاخ بۆ نزیك گونده کۆنه‌که که ده‌که‌وێته سه‌ر و شوێنی گونده‌که‌ی ئێستاوه، ئه‌م بۆرییانه له قوڕی سووره‌وه‌کراو دروستکراون که پێده‌چێت هه‌ر له سه‌رده‌می دروستکردنی کوپه‌کاندا دروستکرابێت، بۆرییه‌کان له شێوه‌ی کوپه دایه بۆیه پێده‌چێت به ناوی ئه‌و جۆگایه‌وه به گونده‌که وترابێت کوپه‌له، درێژی ئه‌م جۆگەلەیە نزیکه‌ی (2کم) ده‌بێت، ئێستاش به‌شێك له پارچه‌ی شکاوی شوێنه‌واری ئه‌و بۆرییانه ماون، هه‌ر بۆرییه‌ك نزیکه‌ی مه‌ترێك درێژ و سێ ئینج ئه‌ستووره، هه‌ندێك له کوپه‌کان ئێسك و پروسکی مرۆڤی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه که بۆ سه‌رده‌می پێش ئیسلام ده‌گه‌ڕێنه‌وه، چونکه موسوڵمانان مردوو ناکه‌نه کوپه‌وه، چه‌ندین گۆڕستان له‌م گونده هه‌یه که مێژوویان نازانرێت وه‌ك گۆڕستانی (گردی فه‌قێ محه‌مه‌د که کۆنترینه و کوپه‌له‌کانی لێ دۆزراوه‌ته‌وه و له‌ناو هه‌ندێکیاندا ئێسك و پروسکی مرۆڤیان تێدا بووه).
ئه‌م گونده له به‌ڵگه‌نامه‌کانی ده‌وڵه‌تی عوسمانیدا که ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ ساڵی (1888) ناوی هاتووه که له‌و سه‌رده‌مه‌دا گوندێکی ئاوه‌دان بووه، به وته‌ی خه‌ڵکی گونده‌که کوپه‌له کۆنترین گوندی هۆزی کافرۆشییه، بۆ یه‌که‌مجار که‌سێك به ناوی (عه‌ره‌ب) ئه‌م گونده‌ی ئاوه‌دانکردۆته‌وه که له داره‌شمانه‌وه هاتووه و له هۆزی کافرۆشی بووه و باپیره گه‌وره‌ی کافرۆشییه‌کانی ئێستای کوپه‌له‌یه، پێشتر شوێنی گونده‌که به دووری (200م) له سه‌ر و شوێنی ئێستایه‌وه بووه و به‌و شوێنه ده‌‌ڵێن که‌یله‌کان (که‌لاوه‌کان)، دوای عه‌ره‌ب بنهماڵهی مام حاجی عه‌زیز و سمایل نازێ هاتونه‌ته ئه‌م گونده و تێیدا نیشته‌جێبوون، هه‌روه‌ها له ده‌رگه‌زێنه‌وه بنهماڵهی مه‌لا ساڵه‌ح و له گوندی ئه‌ڵاقولی و سه‌رچاوه‌وه بنهماڵهی دیکه له هۆزی کافرۆشی و حاجی مه‌مه‌ند کانی توویی له کڵاشکه‌رانه‌وه هاتوونه‌ته کوپه‌له و تێیدا نیشته‌جێبون.
بواری ئابووری
ئه‌م گونده سه‌ر به که‌رتی (31)ی کوپه‌له‌ی کشتوکاڵییه، رووبه‌ری زه‌ویه کشتوکاڵییه‌کانی ئه‌م که‌رته (481,97) دۆنمه، (437) دۆنمی دێم و (44,97) دۆنمی به‌راوه و به‌ناوی (47) جووتیاره‌وه‌یه، چه‌ندین سه‌رچاوه‌ی ئاوی هه‌یه و ساڵانی زوو دوو ئاشی ئاوی تێدا بووه، بژێوی ژیانی دانیشتوانه‌که‌ی له‌سه‌ر کشتوکاڵ و ئاژه‌ڵدارییه، له کۆندا ته‌ماته و تووتنیان زۆر کردووه و مه‌ره‌زه‌ی کوپه‌له به‌ناوبانگ بووه، له ساڵانی شه‌ستدا به رێژه‌یه‌کی زۆر که‌تان کراوه، ئێستا به شێوازی نوێش که ناسراوه به خانووی پلاستیکی کشتوکاڵ ده‌که‌ن، گرنگییه‌کی زۆریان به ئاژه‌ڵداری داوه و ساڵ هه‌بووه نزیکه‌ی (2) هه‌زار سه‌ر ره‌شه‌وڵاخ و (5) ران مه‌ڕوبزنیان هه‌بووه، هه‌روه‌ها ره‌ز و باخیان کردووه و ئێستاش (10) باخ له‌م گونده‌دا هه‌یه.
بواری رۆشنبیری
له ساڵی (1976) قوتابخانه‌ی تێدا کراوه‌ته‌وه، مامۆستا (جیهاد دڵپاك و عه‌لی که‌ریم، فایه‌ق قادر که خه‌ڵکی گونده‌که بووه، فاتیح که‌رکوکی، م. هۆشیار و..) وانه‌یان تێدا وتۆته‌وه، ساڵی (1977) نه‌هێشتنی نه‌خوێنده‌واری (مه‌حلومی) کراوه‌ته‌وه و م. فایه‌ق قادر وانه‌ی تێدا وتۆته‌وه.
مزگه‌وت له کۆنه‌وه هه‌بووه، ساڵی (1977) میری مزگه‌وتێکی نوێی دروستکردووه، له مامۆستایانی ئاینیی (مه‌لا عه‌لی که خه‌ڵکی گونده‌که بووه، مه‌لا عه‌زیز)، له ساڵانی په‌نجاکانه‌وه ئه‌م مزگه‌وته فه‌قێی هه‌بووه.
بواری کۆمه‌ڵایه‌تی و شۆڕشگێڕی
به‌هۆی ئه‌وه‌ی عه‌زیز ره‌شید سه‌رۆکی هۆزی کافرۆشی له‌م گونده ژیاوه گرنگییه‌کی تایبه‌تی هه‌بووه و بووه‌ته ناوه‌ندێك بۆ کۆبوونه‌وه کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسییه‌کان، ئێستاش شێرزاد عه‌زیز له‌م گونده ده‌ژیت که له‌دوای کۆچی دوایی باوکی سه‌رۆکایه‌تی ئه‌و هۆزه ده‌کات.
خه‌ڵکی کوپه‌له له سه‌رجه‌م شۆڕشه‌کانی کوردستاندا به‌شدارییان کردووه و گونده‌که‌یان لانکه‌ی هێزی پێشمه‌رگه بووه و چه‌ندین پێشمه‌رگه و فه‌رمانده‌ی قاره‌مانیان هه‌بووه و پۆلێك تێکۆشه‌ری قاره‌مانیان شه‌هید بوون و قوربانی زۆریان داوه، له‌به‌رئه‌وه له‌لایه‌ن حکومه‌ته یه‌ك له‌دواییه‌که‌کانی عیراقه‌وه هێرشی کراوه‌ته سه‌ر و په‌لامار دراوه، له سه‌رده‌می شۆڕشی شێخ مه‌حمود و له ساڵی (1922) کوێخا عه‌زیز له‌ناو گوند شه‌ڕی کردووه دژی ئینگلیز کاتێك هێرشیان هێناوه و له ئه‌نجامدا شه‌هید بووه و دواتر ئینگلیز گونده‌که‌یان سوتاندووه، ساڵی (1963) فڕۆکه بۆردومانی گونده‌که‌ی کردووه و چه‌ندین هاووڵاتی شه‌هید بوون، هه‌مان ساڵ سوپای عیراق گونده‌که‌ی سووتاندووه و خه‌ڵکه‌که‌ی ده‌ربه‌ده‌ر بوون، بۆ دواهه‌مین جار له مانگی هه‌شتی ساڵی (1988) حکومه‌تی عیراق گونده‌که‌ی روخاندووه.
ساڵی (1957) ژماره‌ی دانیشتوانی ئه‌م گونده (119) که‌س بووه و ساڵی (1988) و پێش روخاندنی گونده‌که (45) خێزان بوون که ژماره‌یان (325) که‌س بووه، ساڵی (1994) ئاوه‌دان کراوه‌ته‌وه، ئێستا (43) ماڵی تێدایه که زیاد له (200) که‌س ده‌بن، پڕۆژه خزمه‌تگوزارییه‌کانی وه‌ك: تۆڕی کاره‌بای نیشتمانی، مزگه‌وت، رێگه‌وبانیان هه‌یه، له‌ڕووی سامانی ژێر زه‌وییه‌وه ده‌وڵه‌مه‌نده و بیره‌نه‌وتێك له سنووری ئه‌م
گونده‌دا هه‌یه.
