شاناز هیرانی
رۆمانی پاشای گەورە باس لە قۆناغێكی زێڕینی مێژوویی جوگرافیایەكی گرنگ و بەرفراوانی كوردستان و مێژووی گەلی كورد دەكات و نەخشەی دامەزراندنی دەوڵەتی سۆرانی پیشانی خوێنەران داوەتەوە. رووداوە مێژووییە گرنگ و چیرۆكە زارگۆتە سەرنجراكێشەكان دەگێڕێتەوە. نووسەر لێهاتوانە و بەزمانێكی پاراو واقیعی میرنشینی سۆرانی بە شێوازی جۆراجۆر خستۆتە سەر لاپەڕەكان.
پاشای گەورە لەسەردەمێكی پركێشمەكێش و رووداوی چارەنووساز بووە. ئەو رۆلێكی یەكجار گرنگی لە بەهێزكردنەوەی روحی نەتەوایەتی و جۆشدانەوەی لەناو دڵ و دەرونی نەتەوەی كورد هەبووە. لەم رۆمانەدا وێنای پاشای گەورە و سەركەوتن و دەستكەوتە مێژووییەكانی تۆمار كراوە.
پاشای گەورە دوای دەست بەكاربوونی وەكو فەرمانڕەوا چەندین كاری گرنگ و بەرچاوی كردووە لەوانە دانانی ئەنجومەنێك بۆ سەرپەرشتی كاروباری ئیداری میرنشینەكە، هەروەها ئەنجومەنی سەربازی بەسەرۆكایەتی (ئەحمەد بەگی)ی برای. ئەنجومەنی زانایان بۆ دانانی یاسا مەدەنی و ئاینییەكان و سەرپەرشتیكردنی حوكمەكانی شەریعەت و ئەنجومەنێكیش بۆ دروستكردنی قەڵا و شورە و سەنگەر و پرد، بەكورتی لەم رۆمانەدا دەردەكەوێ پاشا حكومەتێكی رێكوپێكی هەبووە.
یەكێكی تر لە کارە گرنگەكانی كە لە دەوڵەتێكی سەربەخۆ چووە و دەیسەلمێنێت كە ئەم پاشایە چەند بەتەنگ سەربەخۆیی و سەربەستی میرنشینەكەیەوە بوە: وەك لێدانی (سكە)، واتە پارەی تایبەت بە میرنشینەكەی كە لەیەكێك لە رووەكانی دراوەكە مۆری پاشای لەسەر بووە و لەدیوەكەی تری نووسراوە (لە رەواندز لێ دراوە) ئەمەش بەڵگەیەكی روونە و دەیسەلمینێ كە میرنشینەكەی پاشای گەورەی رواندز سەربەخۆ بووە. پاشا بەمەشەوە نەوەستاوە و گرنگییەكی زۆری بە لایەنی سەربازیش داوە، تەنانەت توانیویەتی سوپایەكی بەهێز دابمەزرێنێ كە لەهەزاران پیادە و سوار و تۆپخانە پێكهاتبوو. كارگەیەكیشی بۆ دروستكردنی تۆپ و تفەنگ و باروت دامەزراندوە.
هەروەها سنورێكی بۆ دزی و ڕاو و ڕووت و تاڵانبردن داناوە و سزای بۆ تاوانباران و ئەنجامدەرانی دیاری كردووە، واتە لەسەرتاسەری سۆران ئاسایش و سەقامگیری بەرقەراربوون. لەهەمان كاتدا پەیوەندی لە نێوان خۆی و (ئیبراهیم پاشای كوڕی محەمەد عەلی) پاشای میسر دورست كردووە، بۆ ئەوەی دژی هەوڵەكانی دەوڵەتی عوسمانی بوەستنەوە و بەر بە داگیركاری بگرن.
پاشای سۆران بەهێزی سوپاكەی توانیویەتی سەركردایەتی جوڵانەوەیەكی سەربەخۆخواز لە ساڵی (١٨٢٦ز)دا بكات و بڕیار لەسەر رزگاربونی كوردستان بدات، ئەویش دوای یەكخستنی میرنشینەكانی دراوسێی خۆی و كۆكردنەوەیان لە ژێر سەركرادیەتی خۆی.
یەكێكی تر لەو ماكە ناوچەییانەی كە تام و بۆنێكی ناوچەیی و ئیقلیمی بە رۆمانی (پاشای گەورە) بەخشیوە، تیشك خستنە سەر داب و نەریتی نەتەوەییە. چونكە گەشە و بەرزبونەوەی داب و نەریتەكان كاریگەری لەسەر بەرزبونەوەی فەرهەنگی نەتەوەیش هەیە. وەسفی داب و نەریتی خەڵكی ئەو ناوچەیە بۆ بەر دەنگیكی نائاشنا بابەتێكی جوان و نوێیە و رەنگێكی واقیعی بە بەرهەمەكە بەخشیوە. بۆ نمونە دەكرێ ئاماژە بەو نەریتانە بكەین كە ژیانی تاكی ناوچەكەدا برەوەیان هەبووە، وەك بەشێكیش لەمیراتی كەلتوری رەنگی داوەتەوە. وەكو: داب و نەریتی پەیوەست بە شایی و زەماوەند، یان ئەو داب و نەریتانەی زۆربەیان ئاوێنەی باڵانوێنی رێزگرتن لەمرۆڤ و روحی پێكەوە ژیان و هاوكاری و میوانگری و یەكتر خوێندنەوەیە و لەخوێندنەوەی خەڵك ناسانەدا جێگەی سەرنج و تێڕامانن.
لەرۆمانی پاشای گەورەدا، جگە لە هەڵدانەوەی لاپەرەكی تر لە مێژووی میرنشینەكە، چەندین چیرۆك و بەسەرهاتی سەرنج راكێش دێنە بەر دیدی خوێنەر، كە چێژێكی یەكجار زۆر دەبەخشن، چونكە ئەو چیرۆكانە گوزارشت لە هەڵوێست و دانایی و مەردایەتی كارەكتەرەكانی ئەو ناوچەیە دەكات، لێبوردەیی و خۆشەویستی و هەست كردن بە بەرپرسیاریەتی، مرۆڤدۆستی دەبینرێت لەو چیرۆكانەدا. هەر لە چیرۆكی گوڵخاتر و نەسرینە دۆم و دانایی مام مۆتك و ژیریی سەیدا و لێهاتویی مەلا عەزیز و ...هتد. وێرای نیشاندانی دەست رەنگینی و كارامەیی پیشەوەرانی ناوچەكە، ئاسنگەر و جوتیار و كاسبكار و بازرگانان..ئەمانە هەموویان لایەنێكی پرشنگداری ئەو مێژووە پڕ بەهایەن و مرۆڤ بەئاشنابون بەو چیرۆك و بەسەرهاتانە شانازی بە كوردبوون و داب و نەریتی كۆمەڵی كوردەواری و ناوچەكەش دەكات.
پێگە و رۆڵی ژنان لەناو میرنشینەكە
ژنانی میرنشینی سۆران خاوەن پێگە و كەسایەتی بەرز بوینە. هەر لەشازەمانی خاتونی گەورە، كە توانیویەتی ژیرانە بەرگری لە تەختی پاشایەتی هاوسەر و كوڕەكەی بكات و ریش سپیانی میرنشینەكە قایل بكات بە دانانی میر محەمەد بە پاشا، تا دەگاتە گوڵستانی دەڤ ژەن و شەمامی جەنگاوەر.
شەمام ئەو ژنە قارەمانەی لەشەری زێی گەورە بە سواری ئەسپەوە مانۆری كردوە و سەری لە دوژمن شێواندووە. چیرۆكی شەمام و مەردایەتیەكەی، چیرۆكێكی پڕ لەشانازی ژنانی میرنشینەكە نیشان دەدات، تەنانەت پاشای گەورە بە خانزادی دووەم ناوی بردووە.
شەمام كاتێك دەچێتە بەردەم پاشا و داوای لێدەكات ببێتە جەنگاوەر، پاشا سەری سوردەمێنی و لێی دەپرسێ تۆ دڵنیایت؟ ئەویش لەوەڵامدا دەڵێت: بۆ ئێمە چیمان كەمترە لە میهراكۆ و مەستورەی ئەردەلان؟ راهێنان و مەشق دەكەین و دەبینە جەنگاوەر و بەرگری لە خاك و وڵاتی خۆمان دەكەین. لەشەڕیشدا رۆڵێكی هێندە مەزنی گێڕاوە كە دەبنە ویردی سەر زمانی شاعیر و هونەرمەندان. هەر لەبەرئەوەشە پاشا قۆنگرانەی پاراستنی پایتەختیان پی دەسپێریت و تا ئەمڕۆش بە ناوی (شەمامێ) یە. جگە لەوەش ژنێكی ژیر و دانابووە و زۆرجار بۆ چارەسەری كێشەكان پرس و ڕای پێكراوە.
هۆكارەكانی روخانی میرنشینی سۆران
ــ هۆكارە ناوخۆییەكان: بڵاوبونەوەی پەتای (تاعون) لەناو میرنشینەكە، كە بۆتە هۆكاری هەژاری و سەرگەردانی خەڵكەكە.
ــ ناكۆكی نێوان میرنشینی سۆران و میرنشینە كوردییەكانی تر، بەتایبەت میرنشینی بابان.
ــ هۆكارە دەرەكییەكان:
ــ پیلانگێڕی دەوڵەتی عوسمانی بۆ لەناوبردنی میرنشینەكە
ــ ئینگلیزەكان چیتر نەیانویست عوسمانییەكان لاواز ببن. بۆیە هاوكاری و یارمەتیان پێشكەش كردن تا بەهێز ببنەوە و پەلاماری میرنشینەكە بدەن.
ــ رێكەوتنی كۆتا لە ساڵی (1833) لەنێوان ئاستانە و ئیبراهیم پاشا بە نێوەندگیری ئینگلیز.
پاشای گەورە رۆمانێكی مێژووییە و لەنووسینی ئارێز عەبدوڵڵای نووسەرە و لە (360) لاپەڕە پێكدێت و باس لەرووداوەكانی سەردەمی فەرمانڕەوایەتی پاشای گەورە دەكات. كە لەبەهاری 1813 دەست پێدەكات و لەرۆژەكانی 1836 كۆتایی دێت. هەر كەسێك ئەو رۆمانە مێژووییە بخوێنێتەوە زۆر بەئاسانی دەگەرێتەوە سەردەمی پاشای گەورە و بەزۆر نهێنی و بابەتی شاراوەی ناو حوكمڕانی سۆران ئاشنا دەبێ.
