خەلیل مەتران، شاعیرێكی عەرەبیی پێشەنگ

محمود کریم الموسوي 
و. لە عەرەبییەوە: محەمەد كەساس


خەلیل مەتران کوڕی عەبدە كوڕی یوسف مەترانە، لە 1/7/1872 لە بەعلەبەکی لوبنان لە دایک بووە، بەهۆی ئەوەی رووبەڕووی تووڕەبوونی سوڵتانی عوسمانی بۆتەوە، رووی کردۆتە فەرەنسا و لەوێ‌ دەستیكردووە بەخوێندن لە ئەدەبی فەرەنسیدا، دواتر چووە بۆ میسر و تا كۆچی دوایی لە     30/6/1949 لە قاهیرە ژیاوە.
خەلیل مەتران لە شێوازی شیعردا، بە شیعری رۆمانسی و رەسەنایەتی دەناسرایەوە و گرنگیشی بە چیرۆكە شیعر  و شیعری وێنەیی دەدا.
یەكێك بوو لەو شاعیرە پێشەنگانەی كە شیعری عەرەبیان لە مەبەست و ئامانجە باوەكان دەرهێناوە و بە یەكێكیش لە پێشەنگەكانی بزووتنەوەی نوێگەریی و خاوەنی رێچكەی نوێ‌ لە تازەگەریی شیعر دادەنرێت.
ئەفراندن لە پەخشانیشدا
لە پەخشانیشدا كە ئەفراندنی تێداكردووە، هەروەك لێكۆڵیاری لوبنانی قاسم محەمەد عوسمان دەڵێت : «ئەوەی خەلیل مەتران لە بواری ئەدەبدا كردوێتی، هیچكام لە ئەدیبەكانی هاوچەرخی ئەو نەیانكردووە»، هاوكات د.تەها حسێن پێی دەڵێت: «تۆ پێشەوای شیعری عەرەبیی هاوچەرخ و مامۆستای شاعیرە عەرەبە هاوچەرخەكانیت، تۆ بەرگریت لە ( حافظ) کرد نەوەك زیادەڕۆیی بكات لە پارێزگاریدا، تا شیعرەكانی وەكو گفتوگۆی نووستووەكانی لێبێت، تۆ بەرگریت لە (شەوقی) کرد، نەوەك زیادەڕۆیی بكات لە تازەگەریدا، تا شیعرەكانی وەكو وڕێنەكانی كەسانی تالێهاتوو و هەڵچوویان لێبێت».
لە رۆژنامەی (الاهرام)دا كاریكردووە و دواتر گۆڤارێكی ئەدەبیی نیومانگیی بەناوی     (المجلة المصریة) دەركرد كە ژمارەی یەكەمی لە 1/6/1900دا بڵاوكردەوە و پاشان لێی كشایەوە. 
دوای ماوەیەك رۆژنامەی (الجوانب المصریة)ی لە 6/2/1903دا دەركرد و ماوەی چوار ساڵ بەردەوام بوو. پاشان كاری رۆژنامەنووسی بەجێهێشت و رووی كردە كاری بازرگانی.
لە پێشەكی كتێبی (المختار من شعر خلیل مطران)دا بڵاوكراوەتەوە، د.محەمەد عەنانی و سەمیر سەرحانی نووسەر  دەڵێن: «بۆ شاعیرێك لە گەورە شاعیرانی عەرەب لە سەدەی بیستەمدا شیاو نییە كە بێئاگابێت لەوەی خەلیل مەتران چی بەسەر ناوبانگیدا هات، بەهۆی ستەمی ناوبانگی هاوچەرخەكانییەوە، لە سەروو هەموویانەوە (شەوقی و حافظ)، هەروەها ستەمی ناوبانگی ئەو وەكو وەرگێڕی بەرهەمەكانی شكسپیرە لەسەر ناوبانگی خودی خۆی وەكو شاعیرێكی رەسەنی داهێنەر.
خەڵاتەکان بۆ رێزلێنان لە مەتران
د.محەمەد مستەفا ئەبو شوارب لە كتێبی (الاجماع النادر  الشعراء ینشدون في تحیة خلیل مطران)دا كە لە ساڵی 2010دا بڵاوكرایەوە، پێیوایە كە  خەلیل مەتران لە ژیانیدا پاداشتكراوە و زۆر ویسام و نیشانە و نازناوی لە چەندین بۆنەدا پێدراوە بەهۆی رۆڵی ئەو لە بواری شیعریی و رەخنەیی و جموجوڵە رۆشنبیرییەكانیدا.
لە خولی 12هەمینیدا لە ساڵی 2010، دەزگای خەڵاتی عەبدولعەزیز سعود بۆ داهێنانی شیعریی ئاهەنگی رێزلێنانی بۆ سازكرد و ئەو خولەشیان بەناوی خەلیل مەتران و شاعیری مەزنی بۆسنە محەمەد عەلی ماكدزدار-ەوە ناوزەدكرد،  ئەوەش ئاهەنگێكی رێزلێنانی شاعیرێكی عەرەبی مەسیحی و شاعیرێكی ئەوروپی موسڵمان بوو. بەپێی بەرنامەی دەزگاكەش كتێبی تایبەت سەبارەت بە ژیانی كەسی رێزلێنراو و داهێنانەكانی و كۆكردنەوەی بەرهەمەكانی و هەموو ئەو بەرهەمانەشی دەربارەی ئەو نووسراون چاپ و بڵاودەكاتەوە.
ئەو دەزگایە هەریەك لە د.سەباح نوری ئەمەرزوگ و د.محمد مستەفا ئەبوشوارب- یان راسپارد بیبلۆگرافیایەكی ساغكراوە و متمانەپێكراو ئامادەبكەن كە هەموو زانیارییەكی ورد دەربارەی داهێنانەكانی و هەموو ئەو توێژینەوانەش لەخۆبگرێت كە دەربارەی مەتران نووسراون، هاوكات دەزگاکە چەندین كتێبی دیكەی لەسەر خەلیل مەتران چاپ و بڵاوكردەوە.

ژیاننامە و رێوڕەسمەکان
ئەم كتێبە (254) لاپەڕەیە و لە دوو بەش پێكهاتووە، بەشی یەكەم: ژیانی خەلیل مەتران سیڤییەکی وردی ژیانی خەلیل مەترانی لەخۆگرتووە و بەشی دووەمیش لایەنی ئەدەبی خەلیل مەتران-ە كە   بریتییە لە شیعرەکانی و خەلیل مەتران وەك رەخنەگر و بیروڕای خەڵکانی دیکە  دەربارەی خەلیل مەتران و ئەو رێوڕەسمانەی بۆ رێزلێنانی سازکراون.  
كتێبە بەسەر پێنج بەنددا دابەشكراوە، بەندی یەكەم گرنگیی بە بەرهەم و پاشماوەكانی خەلیل مەتران داوە کە پاشماوەكانیان بۆ سێ‌ بەش پۆلێن كردووە: 
بەشی یەكەم: بەناونیشانی كتێبەكان/ لاپەڕە 29] كە (10) بەرهەم و پاشماوە لە شیعرەكانی لەخۆدەگرێت، كە كۆنترینیان دیوانێكی شیعریی بووە لە ساڵی (1908) لە (دار المعارف) لە قاهیرە چاپكراوە، هەروەها (11) بەرهەمی دیكە لە كتێب و لێكۆڵینەوە كە كۆنترینیان كتێبی مژدەی تەقلا پاشا ساڵی 1853-1901 بووە، جگەلەوە وتەی رۆژنامەكان، وەسفی شاعیران، هەڵبژاردە لە وتەكانی خۆی كە لە چاپخانەی (الاهرام) لە ساڵی 1902دا چاپكراوە، لەگەڵ (26) بەرهەمی دیكە لە وەرگێڕانەكانی و لێكۆڵینەوەكانی، رۆمانی (الانتقام) كە بە کراوە بە عەرەبی و سەرەتاش  لە ساڵی 1894 لە ئەسكەندەرییە چاپكراوە،  لەگەڵ (10) پێشەكی بۆ كتێبە ئەدەبییەكان.
 یەكەمیان پێشەكییەك بوو بۆ كتێبی (شیطان بنتاوز) ی (ئەحمەد شەوقی) لە ساڵی 1901. 

سیتایش و پیاهەڵدان بە مەتراندا
بەشی دووەم: بە ناونیشانی شیعری خەلیل مەتران لە رۆژنامە و گۆڤارەكاندا- لاپەڕە 37 كە (241) بەرهەم لەخۆدەگرێت و بەم شێوەیە بڵاوكراوەتەوە: (97) شیعری لە گۆڤاری (سركیس) بڵاوكردۆتەوە و لە ژمارەی (2)ی ساڵی یەكەمی گۆڤارەكەوە كە لە (15/5/1905دا دەرچووە و شیعری (شغف و ظماء و شیعری (فالوذج البرتقال) و (47) شیعری لە گۆڤاری (الهلال)دا بڵاوكردۆتەوە و لە ژمارە (8)ی لە 1/5/1905 دەرچووە شیعری (الجنین الشهید) و ( 22 ) شیعری لە گۆڤاری (المجلة المصریة) بڵاوكراوەتەوە.
دیارە لەو كتێبەدا شیعری {مقتل بزرجمهر كە لە ژمارە (6)ی ساڵی یەكەمی هەمان گۆڤاردا لە (15/8/1900دا بڵاوبۆتەوە، ئەوە یەكەم شیعرێتی لە گۆڤارەكەیدا، لەگەڵ (16) شیعر لە گۆڤاری (الزهور) و (13) شیعر لە گۆڤاری (أنیس ألجلیس) و (11) شیعر لە گۆڤاری (المقتطف) و (9) شیعر لە گۆڤاری (أبوللو) و (7) شیعر لە گۆڤاری (الكتاب) و (6) شیعر لە گۆڤاری (ألادیب) و (4) شیعر لە گۆڤاری (الرسالة) و یەك شیعر لە هەریەك لە گۆڤارەكانی  (الجامعة و الكاتب المصري و الموسوعات و الحدیث و ألاثنین – كە شیعری (بین القلب والعین)ی بڵاوكردەوە كە پێشتر لە گۆڤاری (انیس الجلیس) دا بە ناونیشانی (العین والقلب أمام قاضي الغرام) بڵاوكرابۆوە. هەروەها شیعرێك لە رۆژنانەی (الاهرام) و دوو شیعریش لە هەفتەنامەی (السیاسة) و شیعرێكیش لە كتێبی (اسماعیل صبري.. حیاتە وشعرە) بڵاوكراوەتەوە.

توێژینەوە و شیکردنەوەی  شیعر و بەرهەمەکانی
 بەشی سێیەم: بە ناونیشانی نووسین و لێدوانە رۆژنامەوانییەكانی خەلیل مەتران - لاپەڕە 58 كە (230) بەرهەم لەخۆدەگرێت و لە گۆڤارەكەیدا (المجلة المصریة)دا لە دووتوێی (88) بابەتدا بڵاویكردۆتەوە. كە تیایدا بابەتێكی رەخنەیی بە ناونیشانی (بلاغة العرب) لە یەكەم ژمارەی لە 1/6/1909 و (40)  بابەتی لە رۆژنامەكەی (الجوانب المصریة) بڵاوكردۆتەوە كە لە گۆشەی سەروتاری یەكەم ژمارەی لە 6/2/1903 بابەتی خەلیل مەتران بووە، (32) بابەتیش لە گۆڤاری (الهلال)دا و یەكەم بابەتیشی بە ناونیشانی ( اللغة العربیة في ربع قرن) كە لە یەكەم ژمارەی ساڵی 1917 لە 1/10دا بڵاوکراوەتەوە، (23) بابەتیش لە گۆڤاری (سركیس) و (7) بابەتی تریش لە رۆژنامەی (الاهرام) و (6) بابەت لە گۆڤاری ( كل شيء  والدنیا) و (5) بابەتی تر لە هەریەك لە گۆڤارەكانی (المقتطف) و (ألرسالة) و (أبوللو) و (5) بابەت لە كتێبی (خلیل مطران، أروع ما كتب)ی د. محمد صبري و (3) بابەتیش لە گۆڤاری (الزهور) و (2) بابەتی تر لە گۆڤاری (كل شيء والدنیا) و یەك بابەتیش لە هەریەك لە گۆڤارەكانی (الادیب) و (الكتاب) و (الطریق) و (الحدیث) و (المعرفة) و (الامام) و (المجلة الجدیدة) و (مصر الحدیثة)ی وێنەدار و رۆژنامەی (الدستور).
بەندی دووەم بە ناونیشانی (كتب ورسائل جامعیة عن خلیل مطران- لاپەڕە 81 كە پەنجا بابەت لەسەر باسی خەلیل مەتران لەخۆدەگرێت، لە ناویاندا (3) نامەی دكتۆرا و (8) ماستەرنامەیان تێدایە.
(كتب و دراسات تناولت خلیل مطران) ناونیشانی بەندی سێیەم- لاپەڕە (93)یە كە (204) كتێب و لێكۆڵینەوەی (168) نووسەر و لێكۆڵیار لەخۆدەگرێت، كە پێنجیان نووسینی (احمد زكي ابو شادی) و چواریان نووسینی (محمد عبدالمنعم خفاجي)یە. 
بەندی چوارەمیش بە ناونیشانی (خلیل مطران في مقالات الصحف والمجلات لاپەڕە 119) كە (269) وتاری (123) نووسەر و (34) بابەتی سەرنووسەر كە (10) بابەتیان لە گۆڤاری (سركیس) و (4) بابەتیان لە گۆڤاری (الرسالة) و دوو بابەتیش لە هەفتەنامەی (السیاسة) و گۆڤاری (الادیب)ی بەیروتی و بابەتێكیش لە گۆڤارەکانی (كل شيء  والدنیا، المصري افندي، المقتطف، الهلال، الزهور و الكتاب)  و گۆڤارە لوبنانییەكانی (الحیاة الجدیدة، الرسالة المخلصیة، العرفان، الورود، المكشوف و المرأة الجدیدة) و گۆڤاری (الحریة)ی بەغدادی و گۆڤاری (الكلمة)ی حەلەبی و رۆژنامەی (الدستور)ی میسری و پاشكۆی رۆژنامەی (ألاهرام). سەلیم شاهین سەركیس/ 1869- 1926 كە خاوەنی گۆڤاری (سركیس) بوو لە نێوان تشرینی یەكەمی 1906 بۆ ئەیلولی 1924، (22) وتاری لەسەر نووسیوە و لە گۆڤارەكەی خۆیدا بڵاویكردوونەتەوە.

پۆلێنی پێڕستەکان
ئیسماعیل ئەحمەد ئەدهەمیش (14) وتاری لەسەر نووسیوە و لەنێوان  1/1/1940 بۆ 1/5/1949 لە گۆڤاری (المقتطف)دا بڵاویكردۆتەوە.
بەڵام بەندی پێنجەم بە ناونیشانی (قصائد الی خلیل مطران/ لاپەڕە 153) پێناسە و لێكدانەوەی ئەو (93) شیعرە لەخۆدەگرێت كە لەلایەن (75) شاعیرەوە بۆ (خەلیل مەتران) كراون، لەپێش هەموویانەوە احمد زكي ابوشادي كە شەش شیعری بۆ نووسیوە بە ناونیشانی (الی صاحب دیوان الخلیل، الشاعر السامي، هجر الكریم، لوعة الخریف، دمعة وابتسامة و وداع مصر). 
ئەو كتێبە چاپكراوە، دەوڵەمەند كراوە بە وردەكاریی هەموو پێڕستەكان، لەناویدا: 
یەكەم- پێڕستی ناوداران. دووەم- پێڕستی دیوان و كۆمەڵە شیعرییەكان.
سێیەم- قەسیدە تاك و سەربەخۆكان. 
چوارەم- شانۆیی و چیرۆك و رۆمانەكان.
پێنجەم- كتێب و لێكۆڵینەوەكان. 
شەشەم- وتار و گفتوگۆ رۆژنامەییەكان.
حەوتەم - گۆڤارە وەرزییەكان.

سەرچاوە :               
رۆژنامەی (المشرق) ژمارە (2868)ی رۆژی (27/2/2014) ساڵی یانزەهەم.