دەمارگیری و چوار بتەكەی فرانسیس بیكۆن

ئا: هادی ئەحمەد
بیری پێشوەختە یەكێكە لە هەرە هۆكارە بنەڕەتییەكان بۆ ئەوەی مرۆڤ نەگات بە راستی. لێرەوە لە ژێر رۆشنایی فیكری فەیلەسوفی مەزن فرانسیس بیکۆن شرۆڤەی ئەو هۆكارانە دەكەین كە دەبنە بەربەست و كۆسپ لە بەردەم گەیشتن بە راستی. بیکۆن ئەو هۆكارانە دەگەڕێنێتەوە بۆ چوار هۆكاری سەرەكی، ئەوانیش بریتین لە، بتی خێل، بتی ئەشكەوت، بتی بازاڕ، بتی شانۆ.
خێڵ، ئەگەر بە مانا سادەكەی وەرگرین، خێڵی بچووك لە ناوچەیەكی دیاریكراوی جوگرافی كۆدەبنەوە، بەڵام بیکۆن مەبەستی لە بەكارهێنانی واژەی خێڵ بەگشتییە، واتە رەگەزی مرۆڤایەتی ورد نابێتەوە بۆ شرۆڤەكردنی ئەو خێڵە بچووكانەی جیهان كە هێشتا خێڵیان تێنەپەڕاندووە و نەبوون بە گەل. وەك دەزانین هەریەك لە ئێمەش خاوەنی ئەشكەوتێكە بۆ خۆی كە زۆر شت ناگات بە هزری، لەبەر ئەو دۆگمانەی كە هەیەتی. هەروەها جێگەی باسە كە ئەفلاتون پێش بیکۆن سوودی لە مێتافۆری ئەشكەوت بینیوە بۆ روونكرنەوەی دۆخی مرۆڤ و هەوڵدان بۆ گەیشتن بە راستی. ئەگەر بڕوانین لە بتی بازاڕیش فەیلەسوفانی زمان هەمان روانگەیان هەبووە كە زمان چەند گرنگە، زمان لە روانگەیەكەوە سوودبەخش بێت بۆ مرۆڤ، بە دیوێكی دیكەدا زیان بە گەیشتن بە راستی دەگەیەنێت، لە بەر ئەوەی هەموو شتێك نایەتە ناو زمانەوە. هەروەك گۆرانی شاعیر دەڵێت:
هەرچەند دەكەم ئەو خەیاڵەی پێی مەستم
بۆم ناخرێتە ناو چوارچێوەی هەڵبەستم  
ئەمڕۆش شانۆ دەتوانێت وەك گوتاری ئۆنلاین لێی بڕوانین كە چەند بۆتە زەمینەی ساغكردنەوەی ئایدیا پووچەكان كە هیچ مانایەك لە خۆیاندا هەڵناگرن «دەیڤد ئاورباخ» نووسەرێكی ئەمریكییە و لەپێشدا ئەندازیاری مایكرۆسۆفت بووە، لەم دواییانەدا وتارێكی نایابی نووسی لەبارەی ئەوەی كە چۆن (فەلسەفەی زمان)ی لیدویگ ڤیتگنشتاین لە زۆربەی ئەو سەرلێشێواویانە جێی دەبێتەوە، كە دووچارییان دەبینەوە لە میانەی مشتومڕكردنی پرسێك لە پلاتفۆرمە ئۆنلاینەكان.

فرانسیس بیکۆن
فرانسیس بیکۆن ناوی تەواوی فرانسن بیکۆن ڤایكوانت سەینت ئەڵبن  لە 22/ 1/1561، لە یۆرك هاوسی لەندەن لە بەریتانیا لەدایكبووە. لە 9/4/1626 لە لەندەن كۆچی دوایكردووە. فەیلەسوف، سیاسەتمەدار، پارێزەر و مامۆستای زمانی ئینگلیزی بووە. لە بەدەستهێنانی مەعریفەدا جێدەستی دیارە و هەروەك كەسێكی رچەشكێن سەردەمی سكۆلاستیسیزمی تێپەڕاندووە بۆ سەردەمی رێنیسانس. بیرمەندانی مەسیحی لە دەورانی سكولاستیسیزمدا Scholastiscism هەوڵیان دەدا كە رەهەندێكی عەقڵانی بە هەموو باوەڕە ئاینیەكانیان ببەخشن.
مرۆڤ لە دوای لە دایكبوونییەوە لە ناو سیستمێك لە كەلتور و داب، نۆڕم و بەها لە كۆمەڵگەدا كاریگەری لەسەر بیر و هزری دادەنێت، پەروەردە دەكرێت دەبن بە كۆسپ لە بەردەم گەیشتن بە راستی. منداڵ بە كۆمەڵێك ئایدیا و بۆچوون گۆش دەكرێت كە هیچ بەڵگەیەك و راستینەیەكیان لە پشتەوە نییە، بەڵكو ئەوە پەروەردەیە كە ئەو چەوتی و بتانە دەكاتە كۆسپێك لە بەردەم گەیشتن بە حەقیقەت. بیکۆنیش هەوڵیداوە لەم میانەیەدا شرۆڤەی ئەو دۆخە بكات، داخۆ ئەو كۆسپانە چین كە رێگرن لە گەیشتن بە راستی.
بیکۆن باس لە چوار بتی سەرەكی دەكات لە یەكەم كتێبیدا، ئەوانیش بریتین لە: بتی خێڵ، بتی شانۆ، بتی ئەشكەوت و بتی بازاڕ. ئەم چوار  بتە دەبنە رێگر لە بەردەم تێگەشتنی مرۆڤ، چونكە ئەو بتانە رێگە نادەن چەمكەكان و  زاراوەكان وەك خۆیان بگەنە مرۆڤ.

بتی خێڵ
بتی خێڵ  چیە؟ بیکۆن خێڵ وەك  هۆكارێك دادەنێت بۆ نەگەیشتن بە راستی، ئەگەر بیرمان بێت مرۆڤ هەمیشە وەك رەگەزێك خۆی بینیوە كە سەرداری زەوییە و ئەو هەسارە و گەردوونە تەنها لە بەر ئەو دروستكراوە، ئەم تێڕوانینەش لە ئایین و ئەفسانەكاندا بە تەواوی رەنگی داوەتەوە. بە مانایەكی دیكە مرۆڤ سەنتەری زەوییە و زەویش سەنتەری گەردوونە. بۆیەش پێوەرەكانی مرۆڤ پێوەری مرۆیی بوون،  مرۆڤ بە مەتری خۆی پێواویەتی. هەروەها ئەو بتە هۆكارێكە بۆ ئەوەی ئەو دەرنجامانە ببینین كە لەگەڵ ئایدیا پێش وەختەكانی بتی خێڵدا هەمانە. سەردەمانێك مرۆڤ وا بیری دەكردەوە كە خۆر بە دەوری زەوییدا هەڵدەسوڕێت و زەوی ناوەندی گەردوونە. دوای ئەوەی كە تیۆری چەقە خۆر لەلایەن نیكۆلا كۆپەرنیكۆس هات جێگەی تیۆرە كۆنەكەی گرتەوە، هێشتا خەڵكانێك هەن باوەڕیان بە تیۆرە كۆنەكە هەیە، لە كاتێكدا تیۆرەكەی كۆپەرنیكۆس زۆر بەهێزترە. بێگومان ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ ئەو كاریگەریانەی كە لەسەر مرۆڤە و جۆرێ پیرۆزی داوە بەو دەربڕینە. كە لە كۆنەوە مرۆڤ وا بیری لێكردۆتەوە. ئێستاش كەم نین هەوادارانی تیۆری  زەوی- ناوەند. بۆیە ئەگەر مرۆڤایەتی یان خێڵ بۆ ماوەیەك تێڕوانینێكی وەك حەقیقەت وەرگرت بە ئاسانی لێی رزگار نابێت.
ئەگەر بتی خێڵ وردتر بكەینەوە بۆ ناو ژیانی رۆژانە، دەبینین خێڵ وەك فۆڕمە بچووكەكەی نەك بەو مانا گشتیەی بیکۆن بەكاریهێناوە، دەبینین خێڵەكانی بەها و نۆڕمی پیرۆزكراویان هەیە،پێشیان وایە ئەو بەها و فیكركردنەوە قابیلی لێ ورد بوونەوە و گومان نییە. ئەگەر جوڵانەوە سیاسییەكان بە نموونە وەربگرین كە ستراكچەریان خێڵە، چ شتێك رابەری خێڵ، یان تەریقەت بەلایەوە راستبێت ئەوە راستە. ستراكچەری جوڵانەوە سیاسییەكان كەپشت بە عەشیرەت دەبەستن بە تەواوی نوێنەری ئەو جۆرە دەمارگیرییە دەكەن، پێیان وایە بەرژەوەندیی خێڵ لەپێش بەرژەوەندیی گشتییە، قسەی سەرۆك خێڵ یان شوێنی سەرۆك خێڵ لە سەرووی یاسا جیهانییەكانە كە هیچ شتێك ئەو ناگرێتەوە.
واتە ئەگەر سەرۆكی خێڵ لێدوانێك بدات و لۆجیكی نەبێت، ئەوە بە لای ئەوانەوە هەر پیرۆز و پەیڕەوەی دەكەن. ئەگەر بەرەو هەڵدێریشیان بەرێت. ئەوانە هەموو گرفت و كۆسپی گەورەن لە بەردەم گەشەسەندن و بەرەوپێشچوون و سیاسەتێكی حەكیمانە و بووژانەوە و گەیشتن بە باشترین و دروسترین.

بتی ئەشكەوت
یەكێكیتر لەو بتانە كە لای بیکۆن باسكراوە، بتی ئەشكەوتە. ئەو بتەش بە هەمان شێوەی كۆسپە لەبەردەم تێگەیشتن و گەیشتن و نزیكبوونەوە لە حەقیقەت. بتی ئەشكەوت نمایندەی ئەو وەهەمە كەسیانە دەكات كە تاك هەیەتی. ئەم ئەشكەوتە وەك بتی خێڵ گشتگیر نییە و لای هەموان وەك یەك نییە، بەڵكو هەر تاكە و خاوەنی ئەشكەوتی خۆیەتی.
بتی ئەشكەوت لەژێر كاریگەری چەند هۆكارێكەوە دروست دەبێت. ئەو كاریگەریانەش دەتوانین بڵێین پەیوەندیی بە ئەزموونی تاكەكەسییەوە هەیە، یان كاریگەریی چواردەوری. هەروەها ئایدیۆلۆژیا و دینیش زۆر بەهێزن لە دروستكردنی ئەو ئەشكەوتە. زۆرجار مرۆڤەكان چ لە هەستەوە بێت، یان لە نەستەوە، دەكەونە ژێركاریگەریی. هەندێجار ئایدیۆلۆژیای سیاسی كاریگەریی زۆر بەهێز دادەنێت. بۆ نموونە ئەگەر سۆسیال دیموكراتەكان كارێك بكەن بۆ خزمەتی مرۆڤ، لەوەیە ئەو كەسانەی كە خاوەن دنیابینییەكی بارگاویكراو بە ئایینن، یاخود رەگەزپەرستەكان بە شێوەیەكی دیكە وەریگرن، یاخود بە پێچەوانەوە. ئەمە دەشێت بۆ پارتە چەپەكانیش بە هەمان شێوە بێت. ئەگەر پارتێكی راستڕەو پڕۆژەیەك دابنێت لە خزمەتی بەرەوپێشچوونی شارستانییەت، دەشێت لایەنگران، یان ئەو تاكانەی كە هەڵگری ئایدیۆلۆژیایەكی چەپن وای لێكبدەنەوە ئەوە لە خزمەت كاپیتالیزمە و سوودی بۆ چینی هەژاران نییە.
نەستی مرۆڤیش زۆر بەهێزە لەسەر بڕیاردانی مرۆڤ. هەندێكجار مرۆڤ حەزی لە شتێكە كە نازانێت بۆ؟ جاری وایە كەسێكی قژ سوور دەبینیت لە خۆتەوە بڕیارێكی پێشوەختەت داوە كە چارەی ئەو پیاوەت ناوێت. ناشزانی بۆ؟ بەڵام ئەگەر دەرونشیكارێك  شیكردنەوەی دەروونی بكات دەڵێت: لەوانەیە ئەو پیاوە لە مامت بچێت كە تۆ خۆشتناوێت. بەمشێوەیە نەستی مرۆڤ كاریگەری زۆر بەهێز لەسەر مرۆڤ دادەنێت.
بتی ئەشكەوت رەنگدانەوەی شێواندنە نامۆكانە، ئەو بیر و باوەڕانەی كە هەموومان بە هۆی پاشخانی خێزانیی جیاواز و فێركردن، پەروەردە، رەگەز، ئایین و چینی كۆمەڵایەتی جیاواز و.. هتد، یاخود هەواداریمان بۆ كۆمەڵێك یا تێڕوانینێكی دیاریكراو، هەروەها رێزی زۆرمان بۆ هەندێ دەسەڵاتدار. نموونەیەكی دیكە وەردەگرین توێژینەوەیەك كرا كە سوودی هەیە، زۆرینەی موسڵمانان ئەم قسەیەیان دەوتەوە كە رۆژوو بە سوودە و حیكمەتێكی تێدایە. بەڵام ئەوە هەموو بابەتەكە نەبوو، بەڵكو توێژینەوەكە تەنها قسەی لەسەر نەخواردنی خۆراك بوو، نەك ئاو. ئەمەش مانای ئەوەیە ئەشكەوتی تاكەكان ئەو شتە دەبینێت، یان رێگە دەدات بێتە ژورەوە كە لەگەڵ ئینتیمای دینیان دێتەوە. هەروەها زانست كە لەسەر بەڵگە و فاكت دامەزراوە، هێشتا تاكەكان وەك خۆی وەریناگرن، بەڵكو ئارەزووی كام بەش نەكەن بە سانایی وازی لێدێنن.
بتی بازاڕ
   بتی بازاڕ وەك دوو بتەكەی پێشەوە، هەمان كاریگەری لەسەر گەیشتن بە زانین هەیە. مرۆڤ وەك بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی پەیوەندییەكی هاوبەشیان هەیە لەگەڵ یەكتر. دوای دامەزراندنی كۆمەڵ، مرۆڤەكان لەسەر كۆمەڵێك مانا و وشە رێكەوتوون كە لەڕێگەیەوە شتەكان دەناسنەوە.
هایدگەر وتەنی ئەو زمانە، زمانێكی سواوە تا ئەو جێگەیەش دەڕوات كە دەڵێ زمانی بازاڕ   هیچی تازە ناڵێت، بەڵكو كۆمەڵێك دووبارەكردنەوەیە كە رستەی كڵێشەیین لەلایەن خەڵكەوە دەوترێنەوە.  بۆ نموونە، زۆرینە خەڵك لایان وایە كە تەنێك تا قورستر بێت زووتر دەگاتە سەرزەوی، چونكە تەنە قورسەكان لەلایەن هێزی كێشكردنەوە بە گوڕێكی زیاتر رادەكێشرێن. كەچی لە بنەڕەتەوە هیچ پەیوەندیی بەوەوە نییە، بەڵكو پەیوەستە بە شێوەی تەنەكە، داخۆ تا چەند لەگەڵ هەوا بەرخوردی هەیە.
   ئەمە ئەو گرفتەیە كە لەبەردەم گەیشتن بە زانینە. ئەو پەیوەندییە هاوبەشەی لە نێوان مرۆڤەکاندا هەیە، ئەوە لێكەوتەكەیەتی. بیکۆن وتویەتی: مرۆڤ لەگەڵ یەكتردا پەیوەندیی هاوبەشیان هەیە، بۆیە ئەمەم بە هەڵەی بازاڕ ناوبردووە.

بتی شانۆ
   بتی شانۆ جیاواز لە بتەكانی دیكە، ئەو بتە یان ئەفسانە، چیرۆك، رەوتە فەلسەفی، پارادایمە زاڵ و رووداوانە دەگرێتەوە كە لە ناو كۆمەڵگەدا باون و كاریگەریی دەخەنە سەر تاك و كۆمەڵ. لەسەر ستەیجی شانۆ كۆمەڵێك ئەكتەر و سیناریۆ ئامادەن كە خەڵك دەیانبینێت و وەك راستیەك دێتە بەرچاو. بێگومان ئەو شانۆیەش دەرهێنەری هەیە. جا دەشێ ئەو شانۆیە هیچ راستیەكی تێدا نەبێت. بۆ نموونە ئەفسانەی ئەسكەندەناڤییەكان كە پێیان وابوو سۆر بە تەورێكەوە خودای خوداكانە، لە هەموویان دەسەڵاتدارترە.
    ئەو بۆچونانە بە هۆی دووبارەبوونەوە لەلایەن مرۆڤەوە بڕوایان پێدەهێنرێت و پەسەند دەكرێن. ئەم جۆرە وەهم و هەڵەیە زگماگ نییە و لەژیر ناكەوێتەوە، بەڵكو ژیر لە سیستمە هزری و فەلسەفی و لە بنەما ناتەواوەكانی سەلمێنەوە بۆی دەمێنێتەوە. ئەو شێوەیە لە وەهم بەو شێوەیە نیشاندەدات كە خۆی دەیەوێت چۆن بێت، نەك خۆی چۆنە. ئەو لایەنەی وەهم و هەڵە بە روون و ئاشكرای لەو كۆششەدا دەردەكەوێت كە بۆ هێنانی بابەت و بۆچوون جیهان دیدی لاهووتی بۆ نێو جیهان و كایە و پاوەنی فەلسەفە و زانستی سروشتی، لە سەدەكانی ناوەڕاستدا كراوە. بە باوەڕی بیکۆن رێگایەك بۆ بە لاداخستنی ئەو جۆرە هەڵانە بگیرێتە بەر و سوودی لێوەربگیرێ، بەكار‌هێنانی راستی و دروستی رێباز و میتۆدەی ئەزموونی( ئیمپریە). واتە لە ئەزموونەوە زانین وەرگرین و بەرخوردێكی هەستیمان لەگەڵیدا هەبێت. ئەمەش بێگومان فەلسەفە لە زانستە سروشتییەكان نزیك دەبێتەوە، جا بە دیدی فەیلەسوفە ئەزموونگەراكان مرۆڤ بە هۆی زانست و تەكنیكەوە لە ئاسوودەیی و خۆشگوزەرانی نزیك دەبێتەوە، بێگومان ئەمەش لە ئاستێكدا راستە. زانست یەكێكە لە هەرە ئامرازە گرنگەكان بۆ بەرەوپێشچوون و ئاسوودەیی مرۆڤ ئەمە جگە لەوەی كە زیانیشی لێداوە.

سەرچاوەكان
1. د. كامەران محمد. ڤیگۆو فەلسەفەی مێژوو
2. د. حەمید عەزیز، فەلسەفەی نوێ لە ئەوروپا. هەولێر كورستان ٢٠١٢
3.https://www.britannica.com/biography/Francis-Bacon-Viscount-Saint-Alban
4. https://www.123helpme.com/essay/Analysis-of-Francis-Bacons-The-Four-Idols-14096