چۆمسكی: دوو گریمانە بۆ كۆتایی هاتنی جەنگی ئۆكرانیا

ئا: ئیسماعیل كوردە*

ئافرام نعوم چۆمسكی لە لە 7ی دیسێمبەری 1928 لە فیلادلیفیای پەنسلڤانیا لەدایك بووە، مامۆستای زمانناسییە و فەیلەسوفێكی ئەمریكییە، زانای هەستەوەریی ‌و لۆژیكە، هەروەها مێژوونووس‌ و رەخنەگر و چالاكوانی سیاسییە. بۆ ماوەی 50 ساڵ دەبێت لە بواری زمانناسی ‌و فەلسەفە لە پەیمانگای «ماسانتسۆستس بۆ تەكنۆلۆژیا» كار دەكات. خاوەنی 100 كتێبە لە بواری جەنگ و سیاسەت‌ و میدیا. لە نێوان ساڵانی 1980 بۆ 1992 یەكێك بووە لە مەرجەعە جیهانییەكان. بە پێی راپرسی ساڵی 2005یش بە «باوكی زمانناسی نوێگەر» ناسێنراوە و كەسایەتییەكی سەرەكییە لە بواری فەلسەفەی شیكاریدا. ئەمە چاوپێكەوتنی رۆژنامەی»ناشیونالی» ئیماراتییە لەگەڵیدا سازیکردووە، لەبارەی گۆڕانكارییەكانی جیهان لەدوای  هەڵگیرسانی جەنگی روسیا - ئۆكرانیاوە.

جەنگی ئۆکرانیا
چۆمسكی لەو چاوپێكەوتنەیدا دەڵێت: دوو گریمانە بۆ كۆتایی هاتنی جەنگی ئۆكرانیا هەن» گریمانەی یەكەم، خۆی لە رێگەدان بە وێرانكردنی ئۆكرانیا دەبینێتەوە، تا دواتر بگەینە ئەو جەنگە ئەتۆمیە پێشبینی دەكرێت ‌و لەوانەیە رووبدات. كاتێكیش مانشێتی رۆژنامەیەكی دیاری ئەمریکا دەخوێنینەوە و دەبینین بەدرێژی نووسیویەتی»پێویستە روسیا وێران بكەین»‌و داوای ئەوە دەكات، ئەو بۆچوونە بەو مانایە دێت كە حەز دەكەن هەموو شتێك لە ئۆكرانیا لەناوببەن‌ و دواتر بەو جەنگە ئەتۆمییە رابگەن، كە لەوانەیە ببێتە هۆی لەناوبردنی ژیانی مرۆڤایەتی لەسەر زەمین».
ئەڵتەرناتیفی ئەمەش: «خۆی لەو سیناریۆیەدا دەبینێتەوە كە هێشتا دانوستانی لەسەر نەكراوە، ئەویش یەكلاییكردنەوەی دیپلۆماسییە. ئەو جۆرە یەكلاییكردنەوەیەش بێگومان قێزەون دەبێت، چونكە دەبێ پلانی جۆرە كشانەوە و هەڵاتنێك بۆ سەرۆك فلادیمێر پوتین پێشكەش بكات. ئەگەر ئەو یەكلاییكردنەوەیەش دەرفەتی كشانەوە یان هەڵاتن بە پوتین نەدات، ئەوا هیچ بوارێك بۆ پوتین نامێنێتەوە، جگە لەو بژاردەیەی كە تەواوی هێزی خۆی بەكاربهێنێت ‌و جیهان بەرەو جەنگێكی ئەتۆمی گشتگیر پەلكێش بكات.

ئۆكرانیا وەك دەوڵەتێكی بێلایەن
هەروەها چۆمسكی دەڵێت:»پێویستیشە هەر یەكلاییكردنەوەیەكی دۆسێكە، پلانی جۆرە پاشەكشێیەك بۆ «سەرۆكی روسیا» لەخۆبگرێت، هەموو لایەكیش دەزانن ئەو پلانە چییە. ئەوەیە كە وا دەكات ئۆكرانیا وەك دەوڵەتێكی بێلایەن بمێنێتەوە، بۆیە پێویستە دەریچەیەكی دیپلۆماتی بدۆزرێتەوە تاوەكو بارودۆخی دۆنباس‌ و نیمچە دورگەی كریمیا بۆ گفتوگۆكانی دواتر بەجێبهێڵرێن ‌و شەڕ بوەستێت ‌و هێزەكانی روسیا پاشەكشە بكەن. ئەمە بنەمای ئەو یەكلاییكردنەوەیەیە كە رێی تێدەچێت. هەردوو لایەنیش دەزانن كە ئەمە ئەو دوو رێگەچارەیەن كە ئێستا بەردەستن.

هەڵوێستی ئەمریكا
لەبارەی هەڵوێستی ئەمریكاش لەبارەی قەیرانی ئۆكرانیا، چومسكی دەڵێت:» هەڵوێستی ئەمریكا ئەوەیە جەنگەكە بەردەوام بێت تا دوایین كەسی ئۆكرانیا دەكوژرێت. ئەمەش قسەی من نییە، بەڵكو لەكەسایەتییەكی دیپلۆماتكاری بەرێزی ئەمریكیم خواستووەو وەرگرتووە، ئەویش «چارلز فریمان»ە، كە باڵیۆزی پێشووی ئەمریكا بووە لە سعودیە. چارلز بە تێروتەسەلی وەسفی ستراتیژی ئەمریكای لەبارەی ئەو ململانێیە بۆ كردووم‌ و دەڵێت:»ستراتیژیەكە ئەوەیە شەڕ بەردەوام بێت تاوەكو دوایین ئۆكرانی دەكوژرێت». بەبێ ئەوەی پەنا ببرێتەبەر هیچ یەكلایكردنەوەیەكی سیاسی ‌و هیچ دەریچەیەكیش بۆ ئەو قەیرانە بخرێتەڕوو. ئەو بۆچوونەش تەنها لەو ئاستە ناوەستێت كە كوژرانی دوایین كەسی ئۆكرانییە، بەڵكو ئاماژەیە بۆ ئەو گریمانە بەهێزەی دۆخەكە بۆ پێكدادانی هێزە ئەتۆمیە گەورەكان بگوازرێتەوە، بە مانایەكی دیكە ببێتە هۆی كۆتایی هاتنی جیهان بەو شێوەیەی ئێستای.

پڕۆژەکەی میخایل گۆرباچۆڤ 
چۆمسكی لەبارەی سیاسەتی پێشووتری جیهان دەڵێت:» لەدوای كۆتایی هاتنی جەنگی سارد‌و لەسەردەمی «بوش-ی باوک» دەرفەتی گەورە لەبەردەست بوون. بەتایبەتی كاتێك»میخایل گۆرباچۆڤ» تێڕوانینی خۆی بۆ بەرێوەبردنی  سەردەمی دوای جەنگی سارد خستەڕوو، پێشنیازی ئەوەی كرد كە ناوچەی ئەوروپا و ئاسیا یەكگرتوو بن ‌و هەر لە لیشبۆنە تا ڤلادیڤۆستیك لە خۆبگرێت، بەبێ ئەوەی هیچ هاوپەیمانیەكی سەربازی لە ئارادا بێت، ئەو كات ناوی ئەو پڕۆژەیەی بە»ماڵی هاوبەشی ئەوروپا» ناوبرد، ئەمە یەكێك لەو بژاردە پێشنیازكراوانە بوو».

پڕۆژەکەی جۆرج بوش-ی باوک
لەبارەی پێشنیازی ئەمریكاش لەوكاتدا، چۆمسكی دەڵێت:» بۆچوونی سەرۆك بوش-ی باوکیش لەبەرامبەر ئەو پێشنیازەی گۆرباچۆڤ زۆر جیاواز نەبوو. ئەویش پێشنیازەكەی بەناوی»هاوبەشی كردن لەپێناو ئاشتی» خستەڕوو. باڵیۆز «چارلز فریمان»یش، پێی وابوو ئەو بژاردەیە بۆ ئیدارەدانی ئەو سیستمە زۆر پێویست بوو، چونكە روسیاشی لەخۆ دەگرت‌ و رۆڵی كاریگەریشی دەبوو». جگە لەمەش بەپێی پڕۆژەیە پەیمانی باكووری ئەتڵەسیش «ناتۆ» پەراوێز نەدەخرا، بەڵكو»هاوبەشی لەپێناو ئاشتی»،  پارێزگاری لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ناتۆ دەكرد. دەشكرا بازنەی ئەو هاوبەشییكردنە فراوان بكرێت‌ و روسیاش لە خۆبگرێت. پێكهێنانی ئەو هاوبەشیكرنەش لەپێناو ئاشتیدا لەوانە بوو ببێتە هۆی كاڵبوونەوەی هاوپەیمانێتیە سەربازییەكان، یان نەمانیان، هەموو ئەمە پێشبینی كراو بوو».

پێشێلكردنێكی بەڵێنامەکان
لێرەوە چۆمسكی دێتەوە سەر ئەو قسەوباسانەی «چارلز فریمان» لەو بارەیەوە كردوونی‌ و وتویەتی:» لەساڵی 1994 كە بیل كلینتۆن سەرۆك بوو، كاتێك رووی دەمی لە روسەكان دەكرد، قسەی لەبارەی»هاوبەشی لەپێناو ئاشتی» دەكرد، بەڵام كاتێك لەوباریەوە لەگەڵ جیهان دەدوا دەیگوت ناتۆ تا سنوورەكانی روسیا فراوان دەكەین!.كاتێكیش نەخشەرێگەی فراوانكردنی ناتۆی لە ساڵی 1996 راگەیاند ‌و لە ساڵی 1997یش هەریەك لە پۆڵەنەدا و سلۆڤینیا و هەنگاریا داوای هاتنەناو ناتۆیان كرد و وایلێهات دەست بۆ سنورەكانی روسیا ببردرێت، لەلایەن سەرۆك «بۆریس یەڵسن»ەوە بەتوندی سەرزەنشت كرا. ئەمەش پێشێلكردنێكی روونی ئەو بەڵێنە بوو كە بوش-ی باوک بە گۆرباچۆڤی دابوو، بوش گوتبووی ناتۆ یەك بستیش بەرەو خۆرهەڵات، یان خۆرهەڵاتی ئەڵمانیا ناكشێت».
هەروەها ئەوەی روونكردۆتەوە كە»بوش-ی باوک» پابەندی بەڵێنەكەی بوو، كلینتۆنیش چەند ساڵێك رێزی لەوە گرت‌ و دواتر پێشێلی كرد، روسەكانیش ئەو هەڵوێستەی ئەمریكییەكانیان بەرامبەر بەڵێنەكەیان ڤیتۆكرد، بەڵام تا ماوەیەك لەگەڵی ژیان. كاتكێش بوشی كوڕ دەسەڵاتی كۆشكی سپی وەرگرت، ئەو بەڵێنەی بە دیواردا كێشاو كۆمەڵێك وڵاتی پێشوی یەكێتی سۆڤیەتی بۆ ئەندام بوون لە ناتۆ بانگهێشت كردن.

فراوانکردنی سنوری ناتۆ
لە ساڵی 2008یش ئەمریكا لەو زیاتر پێی لێ هەڵكێشاو داوای لە ئۆكرانیا كرد بێتە ناو هاوپەیمانی ناتۆ. هەموو دیپلۆماتكارە ئەمریكییەكانی وەك»جۆرج كینن‌و هێنری كیسنجەر و گارید ماتلوك‌ و بەڕێوەبەرەكانی ئاژانسی هەوڵگری ناوەندی، ئەوەیان دەزانی كە ئۆركرانیا و جۆرجیا هێڵی سوورن». دیاریشە روسەكان بەرگەی زۆر شت دەگرن، بەڵام بەرگەی هاتنەناوەوەی هاوپەیمانییەكی شەڕەنگێز ناگرن، كاتێك بیەوێ‌ بچێتە ناوجەرگەی شوێنی هەژموونی ستراتیژیان».
هەروەها ئەوەشی روونكردۆتەوە كەهیچ یەكێك لە سەرۆكە روسەكان ئەوەی قبوڵ نەدەكرد! نە بۆریس یەڵسن‌ و نە گۆباچۆڤ، نە كەسی تر. لەگەڵ ئەوەشدا، بوشی كوڕ لەو بڕیارەی بەردەوام بوو، لەكاتێكدا فەرەنسا و ئەڵمانیا ئەو هەنگاوەیان ڤیتۆ كرد، چونكە هەستیان بە مەترسییەكە دەكرد. سەرەڕای هەموو ئەمەش بوشی كوڕ لەسەر بەرنامەی فراوانكردنی ناتۆ بەردەوام بوو.

بایدن و ئۆکرانیا
چۆمسكی ئاماژەش بەوە دەدات كە:»دوای خۆپیشاندان‌ و كودەتای مەیدان لە ئۆكرانیا، ئەمریكا راستەوخۆ ئۆركرانیای لە ئەركە سەربازییەكانی ناتۆ و سەفقەی چەك بەشداری پێكرد. لە سێپتەمبەری 2021یش، یان با بڵێن چەند مانگێك بەر لە ئێستا، سەرۆك بایدن نەخشەرێگەی سیاسەتی دەرەوەی خۆی راگەیاند و دەقەكەشی لە واڵی فەرمی كۆشكی سپی هەیە، پێشتریش لە ساڵی 2001 راگەیاندراوێكی هاوشێوەی هەبوو، بەڵام میدیا ناوخۆییەكان رایان نەگەیاند، بەڵام دڵنیام روسەكان بینیویانە. ئەو وتارە داوای بەرنامەیەك بۆ بەهێزكردنی ئەندامێتی ئۆكرانیا لە ناتۆ و ناردنی چەكی نوێ‌و پێشكەوتوو بۆ ئەو وڵاتە دەكات، هەروەها پلانی مانۆڕی سەربازی هاوبەش لە نێوان ئۆكرانیا و ئەمریكا و پێدانی مەشقی سەربازیی و شتی لەو جۆرە بە ئەفسەرانی سوپای ئەو وڵاتە دەخاتەڕوو».

جەنگ و ئاشتی
چۆمسكی كۆتایی بە قسەكانی دێنێت‌ و دەڵێت: ئەو بارودۆخەی ئێستا لەبەردەم دوو بژاردە دایە و بژاردەی سێیەمی نییە. بەردەوام بوونی ئەمریکا لەسەر ئەو سیاسەتەی لە ساڵی 2001ەوە دەستی پێكردووەو بەشداری پێكردنی ئۆكرانیا لە چالاكییەكانی ناتۆ لە شێوەی مانۆڕە سەربازییە هاوبەشەكان، كە ئەمەش بەمانای وێرانكردنی ئۆكرانیا دەبێت‌ و دواتر دەبێتە هۆی بەرپابوونی جەنگێكی ئەتۆمی وێرانكەر. یان بژاردەی دووەم هەیە كە دەستبەردار بوونی ئەمریكایە لەو هەڵوێستەی ئێستای ‌و پیادەكردنی ئەو رێچەكەیەیە كە سەرۆكی فەرەنسی «ئیمانۆئیل ماكرۆن» گرتویەتییەبەر،لەرێگەی چڕوپڕكردنی گفتوگۆكان لەگەڵ پوتین لەپێناوی گەیشتن بە یەكلایكردنەوەیەكی سیاسییانە بە مانا بەرتەسكەكەی، كە ببێتە هۆی بەدەستهێنانی پلانێك بۆ كشانەوە، یان  دەریچەیەك بۆ ئەوەی پوتین لەو قەیرانە دەرباز بكات.

*راوێژكاری روناكبیری مەكتەبی سیاسی

سەرچاوە: چاوپێكەوتنی نعوم چۆمسكی لەگەڵ كەناڵی عەرەبیە نیوز سكای.