کاروان محه‌مه‌د
یاسین ئه‌حمه‌د
ئۆڵوبڵاغ یه‌کێکه له دێرینترین گونده‌کانی قه‌زای بازیان، ده‌که‌وێته ناوه‌ندی دۆڵی بازیان، به دووری (6کم) له خۆرئاوای ناوه‌ندی قه‌زای بازیان هه‌ڵکه‌وتووه، ته‌نها کیلۆمه‌ترێك له ته‌یناڵی کۆنه‌وه دووره، به بناری ئه‌و شاخه‌وه‌یه که ده‌شتی بازیان ده‌کات به دوو به‌شه‌وه و به زنجیره شاخی (کۆیك– هه‌یاسی) ناسراوه، سنووری له‌گه‌ڵ گونده‌کانی (هه‌یاسی، بی بی جه‌کی وه‌یس، ده‌رگه‌زێنی هه‌مه‌وه‌ند و کڵاشکه‌ران)دا هه‌یه.
واتای ناوی ئۆڵوبڵاغ
ئۆڵوبڵاغ ناوێکی تورکییه و به واتای سه‌رچاوه‌ی ئاو یاخود (کانی گه‌وره) دێت، تۆفیق وه‌هبی نووسه‌ر و مێژوونووس ده‌ڵێت: له‌ڕاستیدا ئوڵوبڵاق ناوێکی مه‌غۆلی یان تورکی لێکدراوه له (ئوڵو) به واتای (گه‌وره) و (بوڵاق) به مانای (کانیاو) دێت، که ده‌بێته (کانیاوێکی گه‌وره)، که‌ریم زه‌ند نووسه‌ر و مێژوونووس ده‌ڵێت: ئوڵوبڵاغ وشه‌یه‌کی تورکییه ئوڵو واتا گه‌وره، بڵاغ (بڵاق) واته کانیاو، واتا (کانیاوی گه‌وره).
لهم گونده‌دا سه‌رچاوه‌یه‌کی گه‌وره‌ی ئاو هه‌یه پێی ده‌ڵێن کانی ئوڵوبڵاغ، پێده‌چێت ناوی گونده‌که له‌و کانییه‌وه هاتبێت.
مێژووی ئۆڵوبڵاغ
ئۆڵوبڵاغ له کۆنترین گونده‌کانی بازیانه، به بۆچوونی (سپایزه‌ر، زانای شوێنه‌وارناس) شاری (لاگا لاگا) که له نووسراوه ئاشورییه‌کاندا هاتووه و به‌شێك بووه له وڵاتی داگارا له شوێنی گوندی ئۆڵوبڵاغ بووه، هه‌روه‌ها به (دوله وڵاغ)یش ناوی بردووه که زۆر نزیکه له ناوی ئێستا‌یه‌وه، به‌ڵام به‌هۆی کاره‌ساتی سروشتی و مرۆییه‌وه که به‌سه‌ر ناوچه‌که‌دا هاتووه چه‌نده‌ها جار ئه‌م گونده وێران و چۆڵ بووه و ناوی له مێژوودا نه‌ماوه و له سه‌رده‌مێکی دیکه‌ی مێژووییدا به‌هۆی گرنگی شوێنه‌که‌ی و گونجانی بۆ ژیان سه‌رله‌نوێ ئاوه‌دان کراوه‌ته‌وه.
له مێژووی نوێشدا سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست ئه‌م گونده ئاوه‌دان بووه، ئه‌مه‌ش له‌دوای ئه‌وه‌ی که هۆزی شینکی وه‌ك هۆزه‌کانی دیکه وازیان له ژیانی کۆچه‌ری هێناوه و به‌ره‌و نیشته‌جێبوون چوون، چه‌ند بنه‌ماڵه‌یه‌ك له‌و هۆزه به یه‌کجاری لهم گونده نیشته‌جێبوون و خانوویان تیادا دروستکردووه، سه‌ره‌تا (12) ماڵ بوون، جگه له بنه‌ماڵه‌ی محه‌مه‌د حه‌مه‌ئه‌مین کافرۆشی که لهم گونده بووه، چه‌ند بنه‌ماڵه‌یه‌کی دیکه لهم گونده نیشته‌جێبوون وه‌ك: حاجی سه‌عید عه‌بدوڵڵا، محه‌مه‌د مه‌حمود له هۆزی گێژ، مام فه‌تاح، خواڕه‌حم محه‌مه‌د ناسراو به حه‌مه‌کۆیی، ره‌حیم محه‌مه‌د عه‌لی و چه‌ند بنه‌ماڵه‌یه‌کی دیکه، ده‌وترێت که که‌سێکی مه‌سیحی به ناوی (قارچك ئه‌رمه‌نی) و ژنه‌که‌ی که ناوی مه‌ریه‌م بووه هاتوونه‌ته ئه‌م ناوچه‌یه و لهم گونده ماونه‌ته‌وه و خه‌ڵکیان فێری توتنکردن کردووه.
شوێنه‌واره‌کانی گوند
زۆربه‌ی ئه‌و شوێنانه‌ی که له سه‌رده‌مه مێژووییه‌کاندا لهم گونده ئاوه‌دان بوون نه‌ماون و له ناوچوون، بۆ نموونه: زه‌وی دارته‌ل و شوێنه‌واری گوندێکی کۆن که که‌ڵه‌کی خانووه‌کانی به‌دیکراوه که‌وتوونه‌ته ژێر کارگه‌ی چیمه‌نتۆوه، له ساڵانی پێشوودا چه‌ندین پارچه گۆزه‌ی لێ دۆزراوه‌ته‌وه.
بواری ئابووری
ئه‌م گونده سه‌ر به که‌رتی (37)ی ئۆڵوبڵاغی کشتوکاڵییه، رووبه‌ری زه‌وییه کشتوکاڵییه‌کانی ئه‌م که‌رته (134,4) دۆنمه، (132,3) دۆنمی دێمه و (2,1) دۆنمی به‌راوه، (1064) دۆنم زه‌وی شاخاوی هه‌یه، چه‌ندین سه‌رچاوه‌ی ئاوی هه‌یه وه‌ك: کانی گه‌وره که ئاوێکی زۆری هه‌بووه، شوێنه‌واری ئاشی ئاو به‌دیکراوه له‌سه‌ری، کانی حه‌مه‌له‌ڕ که میری له ساڵانی حه‌فتای سه‌ده‌ی رابردوو پرۆژه‌ی ئاوی له‌سه‌ر کردووه بۆ ئۆڵوبڵاغ و ته‌یناڵ، کانی ئۆڵوبڵاغ که کراوه به کارێز و له‌ئێستادا خه‌ڵکی گوند سوود لهم کارێزه وه‌رده‌گرن و مێژوویه‌کی زۆر کۆنی هه‌یه و نازانرێت که‌ی دروستکراوه.
بژێوی ژیانی دانیشتوانه‌که‌ی له‌سه‌ر کشتوکاڵ و ئاژه‌ڵدارییه، هه‌رچه‌نده زه‌وی ئه‌م گونده زیاتر شاخه‌ڵانه، به‌ڵام به‌هۆی ئه‌وه‌ی چه‌می بازیان له نزیك ئه‌م گونده‌وه تێده‌په‌ڕێت ساڵانی زوو به شێوه‌یه‌کی فراوان کشتوکاڵ کراوه وه‌ك: دانه‌ویڵه، مه‌ره‌زه، تووتن و ته‌ماته. ساڵی (1963) له‌دوای ئه‌وه‌ی حکومه‌ت موه‌لیده‌ی کاره‌بای له ته‌یناڵ دانا، به راگر (عه‌مود) کاره‌بای گه‌یانده ئه‌م گونده.
بواری خوێندن و رۆشنبیری
ساڵی (1956) بۆ یه‌که‌مجار قوتابخانه‌ی تێدا کراوه‌ته‌وه، یه‌که‌م مامۆستا ناوی فه‌خری بووه که له شاری سلێمانییه‌وه هاتووه، (16) قوتابی هه‌بووه، له مامۆستاکانی دیکه‌ی ئه‌م قوتابخانه‌یه وه‌ك (مامۆستا فیکره‌ت، مامۆستا ئه‌سعه‌د، که هه‌ولێری بوون و مامۆستا سابت که عه‌ره‌ب بوو) تا کۆتایی ساڵانی شه‌ست ئه‌م قوتابخانه‌یه هه‌بووه و پاشان داخراو خوێندکارانی گوند ده‌چوون بۆ ته‌یناڵ.
له کۆنه‌وه مزگه‌وتی تیادا بووه و ساڵانی په‌نجای سه‌ده‌ی رابردوو مزگه‌وتێکی نوێیان دروستکرد، له مامۆستا ئایینییه‌کانی ئه‌م مزگه‌وته وه‌ك (مه‌لا سه‌ید عه‌لی، مه‌لا شێخ سدیق و مه‌لا محه‌مه‌د پێنجوێنی)، له موختاره‌کانی ئه‌م گونده وه‌ك (مامه ره‌زا، کوێخا باقی قادر و عه‌بدوڵڵا هیدایه‌ت عه‌بدوڵڵا).
بواری کۆمه‌ڵایه‌تی و شۆڕشگێڕی
ئاسۆس نه‌جیب عه‌بدوڵڵا به‌رغه‌ش، وه‌زیری پێشووتری وه‌زاره‌تی کار و کاروباری کۆمه‌ڵایه‌تیی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان لهم گونده له‌دایكبووه و لێره‌ش خوێندویه‌تی، مامۆستا نه‌جیبی باوکی ماڵی لێره بووه و لێره‌ش مامۆستا بووه.
دانیشتوانی ئۆڵوبڵاغ خه‌ڵکێکی تێکۆشه‌ر بوون و به‌شداری شۆڕشه‌کانی کوردیان کردووه و چه‌ندین پێشمه‌رگه و فه‌رمانده‌ی قاره‌مانیان تێدا هه‌ڵکه‌وتووه و شه‌هید و برینداریان هه‌بووه و هه‌میشه هاوکار و پشتیوانی پێشمه‌رگه بوون، چه‌ندین جار له سنووری ئه‌م گونده شه‌ڕ له نێوان پێشمه‌رگه و سوپای به‌عسی داگیرکه‌ری عیراقدا روویداوه و دوژمن تۆپبارانی گوندی کردووه، دوو جار له ساڵانی (1963، 1974) گونده‌که سووتاوه و روخاوه، بۆ دواهه‌مین جار له به‌هاری ساڵی (1988) خاپوورکرا.
له‌دوای راپه‌ڕینی ساڵی (1991) چه‌ند خێزانێك گه‌ڕانه‌وه گوند و ئاوه‌دانیان کرده‌وه، ساڵی (1999) سێ ماڵ بوون که ژماره‌یان (27) که‌س بووه، له‌ئێستادا دوو ماڵی تێدا نیشته‌جێیه که ژماره‌یان (12) که‌سه.
