محەمەد جەبار شەبوت
ئا: تارا شێخ عوسمان
هەموو كتێبەكانی زانستە سیاسییەكان و یاسا دەستوورییەكان كۆكن لەسەرئەوەی دەوڵەت لە سێ پێكهاتەی سەرەكی پێكدێت كە ئەوانیش گەل و زەوی و حكومەتە، لەنێو ئەو پێكهاتانەشدا گەل نەك بە تەنها پێكهێنەری یەكەمە، بەڵكو پێكهێنەری سەرەكی دەوڵەتیشە، یان كەرەستەی دەوڵەتە، لەبەرئەوەی گەل لە تاكەكان پێكدێت، ئەو تاكانەش یەكەی سەرەكین كە جەستەی دەوڵەت دروست دەكەن وەك ئەو خانە سەرەتاییانەی جەستەی مرۆڤ پێكدەهێنن.
سێ رەگەزی سەرەکی دەوڵەت
گەل دەكەوێتە ناوچەی نێوان حكومەت و زەوییەوە، ئەگەر گەل كەرەستەی دەوڵەت بێت، ئەوا حكومەت سەری دەوڵەت و دەزگا جێبەجێكارەكەیەتی، زەویش بنكە مادییەكەی یان ئەو شوێن و نیشتمانەیە كە گەل لەسەری دەژی، بۆ بونیادنانی دەوڵەتیش ناتوانرێت چاو لەو توخمە سەرەتایانە بپۆشرێت و ناتوانرێت حكومەتی بێ دەوڵەت، یان حكومەتی بێ زەوی وێنا بكرێت، دەبێت ئەو توخمانە هەموویان بە پێی رێكخستنێكی كاتی و شوێنی هەبن بۆ ئەوەی دەوڵەتێك دروست بێت گەل و ناسنامەكەشی رەنگدانەوەی بۆ سەر دەوڵەت دەبێت.
دەوڵەت یان گەل
هەندێكیش پرسیار دەكەن كامیان لە پێشترە دەوڵەت یان گەل؟ ئەو وەڵامەی كە شارەزایی مێژوویی دەیداتەوە ئەوەیە لە دامەزراندنی دەوڵەتی شارەوە لە دۆڵی نێوان دوو رووبار بەر لە(5000) هەزار ساڵ، ئەوە بەدیكراوە كە گەل بەر لە دەوڵەت هەبووە و ئەزموونی دامەزراندنی ئەمریكا لەو یاسایە بەدەر نییە.
هەندێكیش پرسیاری ئەوە دەكەن كە سروشتی پەیوەندییەكانی حكومەت و گەل چییە؟، ئایا حكومەت گەل دروست دەكات یان گەل حكومەت دروست دەكات؟، وەڵامەكەشی خۆی لە كاریگەریی پەیوەندیی ئەو دوولایەنەدا دەبینێتەوە، هەرلایەكیان بە شێوەیەك لە شێوەكان كاردەكاتە سەر لایەنەكەی تر، ئەو هاوكێشەیەش هەموو كات هاوسەنگ نییە، كەواتە مەبەست لە هەموو ئەم قسانە چییە؟
مەبەستەكە تیشك خستنە سەر چۆنییەتی دانانی پلانێك یان ستراتیژییەتێكە بۆ گۆڕانكاریی و بونیادنانی دەوڵەت، بە پێی ئەو قسانەش ئەو پلانە لەم قۆناغانە پێكدێت:
قۆناغی یەكەم
گروپێك لە منداڵدانی كۆمەڵگەوە سەر هەڵدەدەن كە بڕوایان بە گۆڕانكاریی هەیە و وێنەی روونیان هەیە بۆ بونیادنانی دەوڵەت، ئەم دیدوبۆچوونەش سەرەتا لە لایەن كەسێكەوە گەڵاڵە دەبێت و دواتر دەبنە چەند كەسێك و پاشان گروپ پێكدێنن، پاشان ئەو گروپەش گەورە دەبێت و دەبێتە ژمارەیەكی زۆرتر و داوای گۆڕانكاریی دەكەن، یان دەبنە كەمینەیەكی داهێنەر كە بەردەوام دەبن لە بانگەوازكردن بۆ گۆرانكاریی لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی و تا دەگەنە بە دەستهێنانی بنكەیەكی جەماوەریی فراوان بۆ ئەوەی بەرەو قۆناغی دووەم بڕۆن.
قۆناغی دووەم
ئەو گروپە هەوڵی پێكهێنانی حكومەت دەدەن كە بیرۆكەی گۆڕانكاریی بگرێتە خۆی یان بەشدارییەكی كەمبكات لە حكومەتدا بۆئەوەی بەشێك لە پڕۆژەی گۆڕانكارییەكەی جێبەجێبكات، لە هەردوو حاڵەتەكەشدا ، باشترە ئەوە بە رێگەیەكی دیموكراسیانە بێت، چونكە ئامڕازەكان دەبێت لە توخمی ئامانجەكە بن بۆ ئەوەی بێتە دی، بە پێچەوانەشەوە هیچ گەرەنتیەك نییە بۆ لادان و گەندەڵیی.
قۆناغی سێیەم
دوای ئەوەی قۆناغی دووەم ئامانجەكەی بەدەستهات، ئیدی گروپی گۆڕانكاری، تواناكانی دەوڵەت و هێزە مادییەكانی بەكاردێنێت بۆ پڕۆسەی گۆڕانكاریی و دوبارە بونیادنانەوەی دەوڵەت، بە تایبەت لە بوارەكانی یاسادانان و فێركردن و ئابووریی و كارگێرییدا.
بۆ دڵنیابوونیش لە راستی ئەو وێناكردنە دەتوانین چاو بە مێژووی هێڵی كاركردنی بزووتنەوەكانی گۆڕانكاریدا بخشێنینەوە، هەر لە محەمەد پێغەمبەرەوە (د.خ) تا بانگەشەی عەباسییەكان و تا شۆڕشە هاوچەرخەكان لە بەریتانیا و فەرەنسا و ئەمریكا و روسیا و ئێران.
دەبینین ئەو پاشهاتی گۆڕانكارییانە لە كەمینەیەكی داهێنەرەوە دەستیپێكردووە و بە بونیادنانی دەوڵەتێك و بیرۆكەیەكی نوێ كۆتایی هاتووە.
عیراق
لێرەشدا دەتوانین ئاماژە بەوە بدەین كە عیراق لەو رێچكە مێژووییە بەدەر نییە، ناشكرێت پشت بە گریمانەی بێسوود ببەسترێت كە هیچ پێشینەیەكی مێژوویی نەبێت، چونكە ئەوە دەبێتە هۆی بەفیڕۆچوونی كات و هەوڵیكی زۆر. شتە بنەڕەتییەكە ئەوەیە كە ئەوان كۆمەڵێك تاكەكەسن، ئەوان كەرەستەی خاون، بۆ ئەوەی ببنە مادەی دەوڵەت دەبێت لەگەڵ رێكخراوێك یان تۆرێكی پەیوەندی و كەببێتە تەونێكی كۆمەڵایەتی یەك بگرن.
لە راستیشدا ئەو تاكە كەسانە دەبنە مادەی دەوڵەت واتە هاووڵاتیی، ئەویش كاتێك دەچنە ناو تۆڕی پەیوەندییەكی بەرفراوانەوە و ئەمەش بە لای سەید محەمەد باقر سەدرەوە لە دوای توخمەكانی مرۆڤ و زەوی و سێیەم توخمی كۆمەڵگەیە و ناونراوە پەیوەندی مەعنەوی بە هەردوو لقەكەیەوە كە بریتییە لە پەیوەندی مرۆڤ بە مرۆڤ و پەیوەندی مرۆڤ بە سروشتەوە و هاووڵاتی بوونیش لە ناوەڕۆكیدا خەسلەتێكی وەرگیراوە نەك بۆماوەیی، لێرەشدا دەبێت سیستمی كۆمەڵایەتی رۆڵی خۆی ببینێت لە گۆڕینی تاكەكەش بۆ هاووڵاتی.
ئازادی و یەكسانی
هاووڵاتیانیش بە ئازادیی و یەكسانی دەچنە ناو ئەو بازنە توندوتۆڵە كۆمەڵایەتییەی هەیە، چونكە ئەو دووانە(ئازادیی و یەكسانی) دوو خەسڵەتی بنەڕەتین بۆ دروستكردنی بازنەیەكی كۆمەڵایەتی و لەگەڵ مرۆڤدا لەدایك دەبن و وەك سروشتی مرۆڤن.
بە پێی توێژینەوە ئەنترۆپۆلۆجییەكانیش ئەو سروشتە لە ناو مرۆڤەكانی كۆنیشدا هەبووە و كۆمەڵگە مرۆییەكانی كۆنی لەسەر بونیادنراوە و ئێستاش زۆربەی كۆمەڵگە هاوچەرخ و نوێیەكان هەوڵ دەدەن بۆ پاراستنی ئەو دوو بنەما سەرەكییە، بەڵام بە جیاوازییەكی كەم كە دەبێت ئەو بنەمایانە بە پێی یاسا رێكبخرێت.
لە دەوڵەتی هاوچەرخدا، پێویستمان بەوەیە كە زۆرینەی كۆمەڵگە رێكبكەون لەسەر هێڵە پانەكانی ناسنامەی سیاسی و ئابووریی و كۆمەڵایەتی و ئاینی دەوڵەت، ئەگەریش زۆرینە كەم بووەوە كۆدەنگیی بەدی نایەت، بۆیە رێكەوتنی زۆرینە زۆر گرنگە بۆ شێوەگرتنی دەوڵەت، ئەم رێكەوتنەش یەكێكە لە هۆكارە سەرەكییەكانی سەقامگیریی كۆمەڵگە و دەوڵەت پێكەوە، بە پێچەوانەشەوە ئەگەر كۆدەندگی زۆرینە نەبێت لە سەر ناسنامە، پشێویی و ناسەقامگیریی لە دەوڵەت و لە ناو كۆمەڵگەشدا روودەدات، بۆیە باشترە پەرتەوازەیی زۆر لە كۆمەڵگەدا سەبارەت بە تەوەر و كۆڵەكە سەرەكییەكانی بونیادنانی دەوڵەت نەبێت، چونكە ئەوە دەبێتە مایەی ناسەقامگیری لە كۆمەڵگە و دەوڵەتیشدا و بەهۆشیانەوە بنیاتنانی دەوڵەت ئەستەم دەبێت. ئەمەش زیاتر كرۆكی ئەوەمان بۆ دەخاتەڕوو كە گەل كەرەستەی دەوڵەتە.
سەرچاوە: شبكة النبأ المعلوماتیة
