خەلیل عەبدوڵڵا
نازم حیكمەت، ئەدیبێكی ناوداری توركە، وەك شاعیر و رۆماننووس و شانۆنووس، خزمەتێكی زۆری بە كەلتوری توركی و مرۆڤایەتی كردووە. نازم حیكمەت رۆڵی دیاری لە نوێكردنەوەی ئەدەب و هونەری توركیدا هەبووە و بە سەرمەشق و سەرقافڵەی ئەو بوارە دادەنرێت.
نازم حیكمەت، رۆژی 14ی كانوونی دووەمی 1902 لە شاری (سالۆنیك)ی یۆنان لەدایك بووە، كە ئەو كاتە یۆنان لە ژێر قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا بووە. نازم حیكمەت لە ئامێزی خێزانێكی زەنگین و ناوداردا پەروەردە بوو. قۆناغەكانی خوێندنی لە ئەستەنبوڵ و مۆسكۆ تەواو كردووە، بڕوانامەی باڵای لە بواری ئابووری و زانستە كۆمەڵایەتییەكان لە زانكۆی مۆسكۆ بەدەستهێناوە.
لە مۆسكۆ زیاتر بە بیری ماركسیزم ئاشنا بووە و كەوتۆتە ژێر كاریگەریی ئەو فیكرەوە، هەر بۆیەش بیری ماركسیزم لە بەرهەمە ئەدەبی و هونەرییەكانیدا رەنگی داوەتەوە و بەرگری لە مافەكانی هەژاران و جووتیاران و كرێكاران كردووە. ئەوەش كێشە و سەرئێشەی زۆری بۆ دروستكردووە و رووبەڕووی زیندانی و ئازاردانی جەستەیی و دەروونی كردۆتەوە، بەڵام ئەو ئازارانە بوونەتە كەرەستەی خاو و لە بەرهەمە كەلتورییەكانیدا رەنگیان داوەتەوە.
لەو شارە گیرسایەوە
ساڵی 1938 وەك نووسەرێكی چەپ بە تۆمەتی دژایەتیكردنی نازی و فرانكفۆنی زیندانی كراوە و سزای 28 ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنراوە، ماوەی 12 ساڵی تەمەنی لە كونجی زیندان بەسەر بردووە، بەهۆی رەوشی خراپی زیندانەوە مانی لە خواردن گرتووە، بەهۆی دۆخی خراپی لە زیندان، ژمارەیەكی زۆری ئەدیب و ئازادیخوازی جیهان داوای ئازادكردنیان كردووە، لە ژێر ئەو فشارەدا لە رۆژی 15ی تەممووزی 1950 لە زیندان ئازاد كراوە.
دەیزانی لە سایەی ئەو دەوڵەتەدا ناتوانێ بە ئازادی بژی و بەرهەمەكانی بڵاو بكاتەوە. ئیدی دوای ئازادكردنی بە نهێنی توركیای بەجێهێشت و رووی لە شاری مۆسكۆی پایتەختی یەكێتیی سۆڤییەت كرد و لەو شارە گیرسایەوە.
بە هۆی ئەو هەڵوێستەیەوە، حكومەتی توركیا رەگەزنامەی توركی لێسەندەوە و بەرهەمەكانی قەدەغەكرد، ئەویش بە ناچاری و بۆ هاوزمان و هەوادارانی بە ناوی خوازراوەوە بەرهەمەكانی بڵاودەكرەوە. ئەو شاعیر و ئەدیبە ناسراوە، كە بەرهەمەكانی بۆ گەلەكەی و مرۆڤایەتی دەنووسی، لە رەگەزنامەی وڵاتی خۆی بێبەش بوو، پۆلۆنیا كە وڵاتێكی كۆمۆنیستیی هاوپەیمانی بلۆكی وارشۆی سەر بە یەكێتیی سۆڤییەت بوو، رەگەزنامە و پاسپۆرتی بە نازم حیكمەت بەخشی.
هێشتا هەرزەكار بووە
ئیدی بە هۆی ئەو پاسپۆرتەوە دەرگای وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات و رۆژئاوای بۆ واڵا بوو. سەردانی وڵاتانی كۆمۆنیستیی وەك (چین، كووبا، چیكۆسلۆفاكیا و پۆلۆنیا)ی كرد و بەشداری كۆنفرانس و فێستیڤاڵ و چالاكییە ئەدەبی و هونەرییەكانی لەو وڵاتانەدا كرد و بەرهەمەكانی لەو بۆنانەدا پێشكەش دەكرد. سەرباری ئەوەی كە نازم حیكمەت، ئەدیب و نووسەرێكی كۆمۆنیست بوو، بەڵام بەهۆی ئاستی بەرزی بەرهەمە ئەدەبی و هونەرییەكانییەوە، دەرگای وڵاتانی ئەوروپای خۆرئاواشی بۆ واڵا بوو، سەردانی وڵاتانی وەك (فەرەنسا و ئیتالیا)ی كرد و لە چالاكییە ئەدەبی و هونەرییەكانی ئەو وڵاتانەدا بەشداری كرد و بەرهەمەكانی پێشكەش كرد. نازم حیكمەت، لەسەرەتای ژیانی گەنجییەوە، خولیای شیعر بووە، هێشتا هەرزەكار بووە، دەستی بەهۆنینەوەی شیعر كردووە، تەمەنی 16 ساڵ بووە، یەكەم پارچە شیعری بە ناونیشانی (هاواری نیشتمان) نووسیوە و بڵاویكردۆتەوە.
نازم حیكمەت خاوەنی چەندین دیوانی شیعرە، بەشێك لە نامە و دیوانەكانی لەلایەن دلاوەر قەرەداخی شاعیرەوە كراون بە كوردی و بڵاوكراونەتەوە، لەوانە (شیعر و نامە، بەعەزرەتەوە چاوەكانت ماچ دەكەم، شەوێك كە بەفر تا ئەژنۆ باریبوو، ئاسمان دەڵێی دەستەكانی تۆیە). دیوانێكی تری بە ناوی (دوا هۆنراوەكان) لەلایەن هەژینەوە لە زمانی فارسییەوە كراوە بە كوردی. هەروەها دیوانی (شیعرەكانی كاتژمێر نۆ بۆ دە) لەلایەن ئیبراهیم شێخ شەرەفی بۆ سەر زمانی كوردی وەرگێڕدراوە.
نازم حیكمەت، رۆماننووسیش بووە، خاوەنی چەندین شاكاری رۆمانە، بەشێك لە رۆمانەكانی لەلایەن ئەحمەد محەمەد ئیسماعیلەوە لە زمانی توركییەوە كراون بە كوردی، لەوانە (خوێن نادوێت، ژیان خۆشە هاوڕێ، سێوە سەوزەكان).
چەند شانۆگەری دیكەشی هەیە
نازم حیكمەت، شانۆنووسیش بووە، یەكێك لە شانۆگەرییە بە ناوبانگەكانی شانۆگەری ( كەلـلە سەر)ە، ئەم شانۆگەرییە لەلایەن مامۆستا (عوسمان شەیدا)ەوە بۆ سەر زمانی كوردی وەرگێڕدراوە و ساڵی 1982 ئەو شانۆگەرییە لە هۆڵی چالاكیی قوتابخانەكانی سلێمانی نمایشكرا‌و دەنگدانەوەیەكی زۆری هەبوو و جەماوەرێكی زۆر ئامادەی نمایشەكە بوون كە چەند رۆژێكی خایاند. چەند شانۆگەری دیكەشی هەیە، لەوانە ( پیاوی لە بیركراو، فەرهاد و شیرین)، زانیاریم نییە ئەو دوو شانۆگەرییەی بۆ سەر زمانی كوردی وەرگێڕدرابن.
ئەوەی جێگەی سەرنجی نووسەران و رووناكبیرانی كورد بوو، ئەوە بوو كە (نازم حیكمەت) وەك ئەدیب و نووسەرێكی چەپ و كۆمۆنیستی ئینتەرناسیونال، هیچی لەسەر كورد نەنووسیووە، ئەو بابەتە لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا بووە جێگەی مشتومڕی نێوان ( د.كەمال مەزهەر ئەحمەد و مامۆستا محەمەدی مەلا كەریم)، د. كەمال لە رۆژنامەی هاوكاریی ئەو سەردەمە، زنجیرە وتارێكی نووسی و رەخنەی لە هەڵوێستی نازم حیكمەت گرت كە وەك نووسەر و ئەدیبێكی كۆمۆنیستی ئینتەرناسیونال هیچ شتێكی لەسەر چەوسانەوەی كوردەكانی توركیا نەنووسیوە و بێدەنگ بووە. مامۆستا محەمەدی مەلا كەریمش وەك هاوبیری نازم حیكمەت، بەزنجیرە وتارێك لە هەمان رۆژنامە وەڵامی د.كەمال مەزهەری دایەوە و بەرگری لە نازم حیكمەت كرد، بەڵام بەرگرییەكەی مامۆستا محەمەدی مەلا كەریم نەیتوانی جێگە بە بۆچوونەكانی د.كەمال مەزهەر لێژ بكات و قەناعەت بەخوێنەر بكات.
بەداخەوە نەینووسیوە
سەرەتای ساڵی 1990، مامۆستا محەمەدی مەلا كەریم ئەو زنجیرە وتارەی خۆی لە دوو توێی كتێبێكدا بە ناونیشانی (بە تەمای دەمەتەقێیەكی دۆستانە و دیموكراتی بووم، بووم بە كاكە حەمەی كورد)! قەناتی كوردۆی نووسەری ناودار، باسی ئەوە دەكات، ساڵی 1957 لە مۆسكۆ كتێبێكی خۆی بە ناونیشانی (رێزمانی كوردی) پێشكەش بە (نازم حیكمەت) كردووە و داوای لێكردووە شتێك لە سەر كوردەكانی توركیا بنووسێت، بەڵام بەداخەوە نەینووسیوە.
لە ساڵانی دواتردا، هەندێ بەڵگەنامە بڵاوكرایەوە، كە نازم حیكمەت و كامەران بەدرخان، سەرەتای ساڵانی پەنجاكانی سەدەی رابردوو لە پاریس یەكتریان بینیوە، كامەران بەدرخان لەو دیدارەدا باسی مێژوو و كەلتور و زمانی كوردی بۆ نازم حیكمەت كردووە، ئەو بابەتە جێگەی بایەخی نازم حیكمەت بووە، دواتر ساڵێك یاخوود دوو ساڵ بەر لە مردنی، نازم حیكمەت نامەیەك بۆ كامەران بەدرخان دەنێرێت و هەڵویستی روونی خۆی لە روانگەی ماركسیزمەوە لەسەر دۆزی كورد دەخاتەڕوو. ئەو نامەیە دوای دوو ساڵ لە مردنی كامەران بەدرخان لە ئەرشیفەكەیدا لە پاریس دۆزراوەتەوە و نوسخە رەسەنەكەی ئەو نامەیە لە ئەرشیفی ئەنستیتوتی كورد لە پاریس پارێزراوە.
لە دیدی ماركسیزمەوە
دەقی ئەو نامەیە كە بە زمانی توركی نووسراوە، بۆ یەكەمجار لە ژمارەی رۆژی 31ی تەممووزی 1988 لە گۆڤاری (ئیكیینەدۆغرو) لە توركیا بڵاوكراوەتەوە. مامۆستا (بەكر شوانی)، دەقی ئەو نامەیەی لە زمانی توركییەوە بۆ سەر زمانی كوردی وەرگێڕاوە. نامەكە نامەیەكی گرنگی مێژووییە، نازم حیكمەت لە دیدی ماركسیزمەوە بە بایەخەوە باسی كێشەی كورد لە توركیا دەكات. لە سەرەتای نامەكەدا دەڵێت (نەتەوەی كورد كە رەگ و ریشەی سەدان ساڵ بە مێژوودا رۆچووە، زۆرینەیەكی بەرچاوی بە مێژوو و كەلتوری خۆیەوە لە پارچەیەكی ئەنادۆڵدا دەژی، نەتەوەی تورك كە لەپارچەكانی تری ئەنادۆڵدا دەژی، بە برای نەتەوەی كورد دادەنرێت).
لە بەشێكی تری نامەكەدا باسی تێكۆشانی هاوبەشی هەردوو گەلی كورد و تورك دەكات دژی دەسەڵاتی كۆنەپەرستیی توركیای هاوكاری ئیمپریالیزم دەكات بۆ دیموكراسی و سەربەخۆیی نەتەوەیی و ژیانێكی بەختەوەر بۆ هەردوو گەلی تورك و كورد. ئەم نامەیە بایەخێكی زۆری مێژوویی هەیە، بەڵام هەر وەك هەڵوێستێكی نهێنی و نامەیەكی شەخسی لە قەڵەم دەدرێ و ئەو سەرنجەی د.كەمال مەزهەر ناسڕێتەوە كە ئاماژە بەوە دەكات بۆچی نازم حیكمەت وەك نووسەر و ئەدیبێكی كۆمۆنیستی ئینتەرناسیونالیستی، بە ئاشكرا و بە نووسین هەڵوێستی خۆی سەبارەت بە دۆزی كورد لە توركیا بڵاونەكردۆتەوە؟! نازم حیكمەت، لەپای خزمەت و بەرهەمەكانی، لەساڵی 1950 خەڵاتی ئاشتیی یەكێتیی سۆڤییەتی بە هاوبەشی لەگەڵ پابلۆ نیرۆدای شاعیری ناوداری چیللی پێبەخشراوە.
پاش خزمەتێكی زۆر بە كایەكانی كەلتوریی توركی و مرۆڤایەتی، كە بەرهەمەكانی بۆ زیاتر لە 50 زمانی جیهان وەرگێڕدراون، رۆژی 3ی حوزەیرانی 1963 لە تەمەنی 61 ساڵیدا لەشاری مۆسكۆ كۆچی دوایی كرد و لە رێوڕەسمێكی شكۆداری فەرمی و میللیدا لەو شارە بەخاك سپێردرا.
