ئا: مەعروف مەجید
كۆنفرانسی كەشوهەوای COP28، نوێنەرایەتی ساتێكی یەكلاكەرەوە دەكات بۆ كردەوەی جیهانی لە بواری كەشوهەوادا، لەگەڵ زۆرترین مەترسی لە ئەنجامی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا لەسەر وڵاتان، چاوەڕوان دەكرا كۆتایی كۆنفرانس بە كۆمەڵی بڕیار و بەڵێننامە كۆتایی پێبێت، چونكە لەم ساتەدا جیهان پێویستی پێیەتی .
بەشێك لە سەرۆك و نوێنەری وڵاتان ئەمە دروشمیان بوو، «ناتوانین دوبەی بەجێبهێڵین بەبێ تەماحێكی گەورەتر لە بواری كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا».
دوای 12 رۆژ كۆبوونەوە و سازدانی كۆنفرانس و وتەی سەرۆكی وڵاتان و چالاكی جۆراوجۆر، كۆنفرانسەكە كارەكانی بەرەو تەواو بوون دەچوون، لەگەڵ دەستپێكردنی دانوستانەكانی كۆتایی كۆنفرانسەكە بە بەشداری سەرجەم لایەنە پەیوەندیدارەكان و بەردەوامی، بۆ گەیشتن بە رێكەوتنێكی دادپەروەرانە بۆ سنوورداركردنی كاردانەوەكانی گۆڕانی كەشوهەوا و پاراستنی هەسارەی زەوی، كۆتایی بەكارەكان هات.
دەستكەوتە ناوازەكان بەم شێوەیەیە
كۆنفرانسی كەشوهەوای COP28 زیاتر لە 83 ملیار دۆلاری لە بودجەی دارایی بەرەو كردەوەی كەشوهەوا كۆكردەوە، ئەمەش دەستكەوتێكی مێژوویی نوێیە كە نوێنەرایەتی گۆڕانكاری دەكات لە سەردەمێكی نوێی هاوكاری جیهانی سەبارەت بە گۆڕانی كەشوهەوا، و تایبەتە بە بڵاوکردنەوەی ئێستای كۆنفرانسەكە.
ئەم راگەیاندنانە بریتین لە بەڵێندان بۆ گۆڕینی سیستمی خۆراك و تەندروستی، هەروەها راگەیاندنەكان سەبارەت بە وزەی نوێبۆوە و كارایی، و دەستپێشخەرییەكانی داماڵینی كاربۆنی پیشەسازییە قورسەكانی دەردانی گازی ژەهراوی. هەروەها 11 بەڵێن و بەیاننامە پشتیوانی مێژووییان وەرگرت.
لە یەكەم رۆژی كۆنفرانسی COP28، سەرۆكایەتی COP28 ئاسانكاری بۆ رێكەوتنێكی گرنگ كرد بۆ چالاك كردنی سندوقی زیان و زیانی كاریگەرییەكانی كەشوهەوا، كە پێشتر بەڵێینی 792 ملیۆن دۆلار دراوە تا ئێستا (11ی كانوونی دووەمی 2023).
بۆ پڕكردنەوەی باڵانسی سندوقی سەوزی كەشوهەوا (GCF) 3.5 ملیار دۆلار وەك دارایی راگەیەندرا و بڕی 134 ملیۆن دۆلار وەك بودجە بۆ سندوقی گونجان تەرخان كراوە و بڕی 129 ملیۆن و 300 هەزار دۆلار بۆ سندوقی وڵاتانی كەم گەشەسەندوو(LDC) تەرخان كراوە و هەروەها بڕی 31 ملیۆن دۆلار بۆ سندوقی تایبەتی گۆڕانی كەشوهەوا(SCCF) دابین كراوە.
ئیمارات سندوقێكی كاتالیست بۆ دارایی كەشوهەوا(ALTRRA)ی بە بڕی 30 ملیار دۆلار دەستپێكردووە و لەڕێیەوە هەوڵ دەدات بڕی 250 ملیار دۆلاری دیكە لە بواری دارایی لەسەر ئاستی جیهان كۆبكاتەوە.
لەلایەكی ترەوە ئیمارات بەڵێنی داوە بڕی 200 ملیۆن دۆلار پارە بدات بۆ یارمەتیدانی ئەو وڵاتانەی كە بە هۆی گۆڕانی كەشوهەواوە زۆرترین زیانیان بەركەوتووە، لە رێگەی مافی تایبەتی خۆی لەگەڵ سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و هاوكاتیش ئەو وڵاتە بەڵێنی 150 ملیۆن دۆلاری داوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی پەیوەست بە كەمیی سەرچاوەكانی ئاو، هەروەها چارەسەری ئاسایشی ئاو لە كۆمەڵگە لاوازەكانی جیهاندا.
بانكی دراوی نێودەوڵەتی لە ماوەی ساڵانی 2024-2025دا ساڵانە 9 ملیار دۆلار بۆ زیادكردنی پڕۆژەكانی پەیوەست بە كەشوهەوا دابین بكات و بانكەكانی دیكەی گەشەپێدان زیاتر لە 22 ملیار و 600 ملیۆن دۆلار بۆ چالاكییەكانی كەشوهەوا دابین بكەن.
وردەكاری تەواوی بەڵێنەكان
• بەڵێنی COP28 بۆ زیادكردنی توانای بەرهەمهێنانی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە و دوو هێندە كارایی وزە لەلایەن 130 وڵاتەوە پەسەندكرا.
• جاڕنامەی COP28ی ئیمارات سەبارەت بە سیستمی خۆراك و كشتوكاڵی بەردەوام و كردەوەی كەشوهەوا لەلایەن 153 وڵاتەوە پەسەندكرا.
• جاڕنامەی COP28ی ئیمارات سەبارەت بە كەشوهەوا و تەندروستی لەلایەن 141 وڵاتەوە پەسەندكرا.
• جاڕنامەی COP28ی ئیمارات سەبارەت بە دارایی كەشوهەوا لەلایەن 13 وڵاتەوە پەسەندكرا.
• بەڵێنی ساردكردنەوەی جیهانی لەلایەن 66 وڵاتەوە پشتڕاستكراوەتەوە.
• جاڕنامەی ئیمارات COP28 سەبارەت بە كەشوهەوا، فریاگوزاری، بووژانەوە و ئاشتی لەلایەن 78 وڵات و 40 رێكخراوەوە پشتڕاستكرایەوە.
• جاڕنامەی COP28ی ئیمارات سەبارەت بە هایدرۆجینی كەم دەردانی و وەرگیراوەكانی لەلایەن 37 وڵاتەوە پەسەندكرا.
• جاڕنامەی COP28ی ئیمارات سەبارەت بە یەكسانی جێندەری لە قۆناغەکانی گواستنەوەدا كە پشتگیری لە كاریگەریی كەشوهەوا دەكات لەلایەن 78 وڵاتەوە پەسەندكرا.
• بەڵێنی CHAMP لەلایەن 67 وڵاتەوە پشتڕاستكراوەتەوە.
• جاڕنامەی COP28 بۆ كەمكردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی لە كەرتی نەوت و گازدا، 52 كۆمپانیا بەخۆیەوە بینی، كە لەسەدا 40ی بەرهەمهێنانی نەوتی جیهانی پێكدەهێنن.
• خێراكردنی گواستنەوەی پیشەسازی لەلایەن 35 كۆمپانیا و 6 كۆمەڵەی پیشەسازییەوە پشتگیری كراوە، لەوانە كۆمەڵەی جیهانی پۆڵا، پەیمانگای نێودەوڵەتی ئەلەمنیۆم، هاوپەیمانی جیهانی وزەی نوێبووەوە، كۆمەڵەی جیهانی چیمەنتۆ و كۆنكرێت، دەستپێشخەری كەشوهەوای كەرتی نەوت و گاز، و كۆمەڵەی نێودەوڵەتی گواستنەوەی ئاسمانی.
وردەكاری دارایی بەڵێننامە و بەشدارییەكان
• سندوقی جیهانی كەشوهەوا بۆ چارەسەركردنی كاردانەوەكانی: 792 ملیۆن دۆلار.
• سندوقی سەوزیی كەشوهەوا: 3.5 ملیار دۆلار (IFAD2) بەرزبووە بۆ 12.8 ملیار دۆلار.
• سندوقی گونجاندن: 134 ملیۆن دۆلار.
• سندوقی وڵاتانی كەم گەشەسەندوو: 129.3 ملیۆن دۆلار.
• سندوقی تایبەت بۆ گۆڕانی كەشوهەوا: 31 ملیۆن دۆلار.
• زیادكردنی توانای بەرهەمهێنانی وزەی نوێبۆوە: پێنج ملیار دۆلار.
• ساردكردنەوە: 57 ملیۆن دۆلار.
• خواردنی خاوێن: 30 ملیۆن دۆلار.
• هاندانی وەبەرهێنان لە وزەی پاكدا: 568 ملیۆن دۆلار.
• كەمكردنەوەی دەردانی میتانی: یەك ملیار و 200 ملیۆن دۆلار.
• دارایی كەشوهەوا: 30 ملیار دۆلار لە ئیماراتەوە (جگە لە 200 ملیۆن دۆلار لە مافی تایبەتی وەرگرتنی وڵات و 31.6 ملیار دۆلار لە بانكە فرەڕەگەزەکانی گەشەپێدان).
• پەرەپێدانی سیستەمی خۆراك و كشتوكاڵی: 3.1 ملیار دۆلار.
• پاراستنی سروشت: 2.6 ملیار دۆلار.
• تەندروستی: 2.9 ملیار دۆلار.
• ئاو: 150 ملیۆن دۆلار.
• یەكسانی جێندەری: 2.8 ملیۆن دۆلار.
• فریاگوزاری و چاكبوونەوە و ئاشتی: ملیارێك و 200 ملیۆن دۆلار.
• كردەوەی نیشتمانی كەشوهەوا لە وڵاتان: 467 ملیۆن دۆلار.
كۆنفرانسی كەشوهەوای لایەنەكان لە كۆنفرانسی چوارچێوەی نەتەوە یەكگرتووەكان سەبارەت بە گۆڕانی كەشوهەوا بە دەزگای سەرەكی بڕیار دادەنرێت و 198 لایەن كە رێكەوتنەكەیان ئیمزا كردووە (197 وڵات جگە لە یەكێتیی ئەوروپا) و دانوستانكارەكانیان كۆدەكاتەوە ساڵانە، كۆنفرانسەكە لە ساڵی 1995ەوە بەڕێوەدەچێت.
عیراق بۆ یەكەمجار بە وەفدێكی باڵا بە سەرۆكایەتی سەرۆك كۆمار بەشداری كۆنفرانسەكەیان كرد.
سەرۆكی رێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە
