كاریگەرییەكانی شەڕی غەززە لەسەر ئابووریی ناوچەكە

ئا: كوردەوان محەمەد سەعید



ئەوەی ئابووری بە 100 ساڵ بنیاتی دەنێت، جەنگ لە چاوتروكانێكدا وێرانی دەكات، هەموو جەنگێك سەرباری وێرانكارییەكانی لە ناوچەیەكی جوگرافی دیاریكراودا كاریگەرییەكانی پەلدەهاوێ بۆ ناوچەكانی دەوروبەری و تەنانەت بەهۆی دروستكردنی نیگەرانی و نەبوونی دڵنیاییەوە كاریگەریی لەسەر ئابووری جیهانیش دادەنێت، باشترین نموونە بۆ ئەم باسە، جەنگی ئۆكرانیا و روسیایە، لەگەڵ شەڕی غەززە، جەنگی ئۆكرانیا لەگەڵ هەڵگیرساندنیدا قەیرانی غازی سروشتی و بەرزبوونەوەی نرخی دانەوێڵە و هەڵاوسانی نرخی لە ئەوروپا دروستكرد، شەڕی غەززەش مەترسی بۆ سەر هاتوچۆی بازرگانی و هەڵكشانی نرخی نەوت دروستكردووە.

دابەزینی گەشەی ئابووری
كاریگەریی شەڕی غەززە بۆ سەر ئابووریی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە راپۆرتێكی سندوقی نێودەوڵەتی نەختدا دەردەكەوێت، كە تایبەتە بە رێژەی گەشەی ئابووری لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا. بە گوێرەی ئەو راپۆرتە گەشەی ئابووری لەم ساڵدا نیو خاڵ دادەبەزێت، رەنگە پێمان وابێت نیو خاڵ رێژەیەكی زۆر كەمە، بەڵام لە زانستی ئابووریدا گەشەی ئابووری دەبێ روو لە زیادبوون بێت و هەر جۆرە دابەزینێك، ئەگەرچی كەمیش بێت، نیشانەیەكی خراپە.
وڵاتانی ناوچەكە بە پلەی یەكەم زیانیان پێ دەگات بەهۆی كاریگەرییەكانی ئەو شەڕەوە، یەكەم زیانی گەورەش لەو وڵاتانەدا بەر كەرتی گەشتیاریی دەكەوێت، چونكە گەشتیار بۆ گەڕان و سەیران و بەسەر بردنی كاتێكی خۆش گەشت دەكات و كەس ئامادە نییە گەشت بكات بۆ ناوچەیەك كە شەڕی تێدا بێت، یان شەڕی لێوە نزیك بێت.

رێڕەوە گرنگەكان
مازن ئەرشید توێژەری بواری ئابووری بە سكای نیوزی راگەیاند: شەڕی غەززە نەبوونی دڵنیایی لە ناوچەكەدا دروستكردووە، ئەوەش وا دەكات گەشتیاران بە دوای شوێنی ئارامتردا بگەڕێن. ئەو توێژەرە دەڵێ: لەگەڵ فراوانبوونی شەڕەكەدا بازرگانیی جیهانیش دەكەوێتە مەترسییەوە، بە تایبەتی كە رێڕەوە گرنگەكانی هاتوچۆی بازرگانی نزیكن لە ناوچەی شەڕەكەوە، لە كاتی دروستبوونی كێشە بۆ هاتوچۆی كەشتییە نەوت هەڵگرەكاندا ئەگەری بەرزبوونەوەی نرخی شمەك و كاڵا دێتە ئاراوە.
تاریق روفاعی بەڕێوەبەری سەنتەری (كۆرۆم) بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیجی لەو بارەیەوە دەڵێ: رەنگە شەڕی غەززە كاریگەریی راستەوخۆی بۆ سەر گەشەی ئابووریی جیهان نەبێت، بەڵام گومانی تێدا نییە كە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی تێچوونی گواستنەوەی كاڵا لەسەر ئاستی جیهان، بە تایبەتی ئەوروپا، بەهۆی ئەوەشەوە رەنگە سەرلەنوێ هەڵاوسان لە ئەوروپا سەر هەڵبداتەوە. لە راستیدا تا ئێرەش دۆخەكە كارەساتی گەورەی لێ نەكەوتۆتەوە، بەڵام وەك تاریق روفاعی دەڵێ: دروستبوونی هەر شەڕێكی دیكە ئابووریی جیهان دەخاتە گەورەترین مەترسییەوە.

تێچوونی گواستنەوە
رێڕەوی دەریای سوور و كەناڵی سوێس شوێنی هاتوچۆی %12ی گواستنەوەی كاڵای جیهانە بە رێگەی ئاوییدا، لە ئێستاشەوە كۆمەڵێك كۆمپانیای گەورەی جیهان بڕیاریان داوە كاڵاكانیان بەو رێڕەوەدا نەگوازنەوە، كەواتە دەبێ بە رێگایەكی دوورتردا بیگوازنەوە و ئەوەش واتە كرێی زیاتر و بەرزبوونەوەی ئاستی تێچوون، كە تا هەفتەی رابردوو بە رێژەی %80 بەرز بۆتەوە.
ئەگەر ئەو دۆخە و بەرزبوونەوەی تێچوونی گواستنەوەی كاڵا بەردەوام بێت، چاوەڕوان دەكرێت هەڵاوسانی لێبكەوێتەوە، بە پێچەوانەی ئەو گەشبینییەی كە ئەمساڵ لە ئارادایە بۆ دابەزینی بەرچاوی هەڵاوسان و ئەگەری كەمكردنەوەی نرخی سوود لەلایەن بانكە ناوەندییەكانەوە.

دۆخەكە كۆنترۆڵ كراوە 
محێدین قەسار پسپۆڕی بواری مەترسییەكانی سەر ئابووری، لە بارەی مەترسی شەڕی غەززەوە بۆ سەر ئابووریی جیهان دەڵێ: تا ئێستاش ئابووریی جیهان لە ژێر كۆنترۆڵدایە و كێشەیەكی ئەوتۆی نییە، وڵاتانی خۆرئاواش دەتوانن كێشەی هاتۆچۆی بازرگانی بە دەریای سووردا چارەسەر بكەن. بەڵام ئەم قسەیە ئەوە ناگەیەنێت كە ئابووریی جیهان دوورە لە مەترسییەكانی شەڕەوە، چونكە لە هەر شوێنێكی جیهان شەڕ و ئاژاوە هەبێت، لانیكەم نیگەرانی و نادڵنیایی دروست دەكات، نەبوونی دڵنیاییش دەبێتە هۆی پشێویی بازاڕ و ناجێگیریی نرخ و داكشانی ئاستی وەبەرهێنان و سەرەنجام بە پاشەكشەی ئابووری كۆتایی دێت، چونكە لە نەبوونی دڵنیاییدا نە نرخ جێگیر دەبێت، نە وەبەرهێنەرەكان دەوێرن سەربەستانە وەبەرهێنان بكەن و نە جووڵەی بازاڕ و كڕین و فرۆشیش بە ئاسانی و راست و دروستی بەڕێوە دەچێت.
سەرچاوە: سكای نیوز