مەجدی خەلیل
وەرگێڕانی: ئەركان جەبار و كوردەوان محەمەد سەعید
شەڕی (روسیا - ئۆكرانیا)، جگە لەوەی لە رووی نێودەوڵەتییەوە پشێوییەكی گەورەی دروستكردووە و ئاسایشی نێودەوڵەتی خستۆتە مەترسییەوە، هاوكات بۆتە پرسی گەرمی ناوەند و سەنتەرەكانی توێژینەوەی سیاسی و جیۆسیاسی، بەشێوەیەك بەشی زۆری پسپۆڕان و سیاسەتمەدارەكان سەرقاڵی لێكدانەوەی ئەو شەڕە و دەرهاویشتەكانین لەسەر كۆی وڵاتانی جیهان.
مەجدی خەلیل، شرۆڤەكاری سیاسی میسری و چالاكوانی مافەكانی مرۆڤ و بەڕێوەبەری كۆڕبەندی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئازادییەكان، یەكێكە لەو شرۆڤەكارە لێهاتوانەی كە هەمیشە لێكدانەوە و بۆچوونەكانی دەبن بە پرسی گرنگی میدیا و دامەزراوەكان، لە چەناڵی تایبەتی خۆی لە یوتیوب، بەشێوەیەكی جیاواز شیكردنەوە بۆ بارودۆخی شەڕی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا دەكات، بەهۆی گرنگیی شیكردنەوەكانی و ئەو لێكدانەوە نوێیانەی كە لەو بارەیەوە ئاشكرایكردووە، كوردستانی نوێ بە گرنگی زانی لە دووتوێیەكدا بڵاویبكاتەوە بە ناوی (20 گۆڕانكاریی گەورە لە جیهاندا، لە دوای قەیرانی ئۆكرانیا).
ئێستا تەواوی وڵاتانی جیهان لە ئان و ساتێكی مێژوویی و یەكلاكەرەوەدان، بەشێوەیەك جیهان بۆ دوو قۆناغی گرنگ دابەشبووە: قۆناغی پێش و پاش قەیرانی ئۆكرانیا، هاوشێوەی ئەوەی كە لە دوای رێكەوتننامەی (یاڵتا) لە ساڵی 1945دا لە دەریای رەش روویدا و بەهۆیەوە ئەوروپا و ئەڵمانیا وەك دەرئەنجامی جەنگی دووەمی جیهان دابەشبوون. هەروەها هاوشێوەی داڕمانی دیواری بەرلین لە ساڵی 1989 و پاشان كۆتاییهاتنی یەكێتیی سۆڤیەت لە 1991دا، كە سەرجەم ئەو گۆڕانكارییانە وەرچەرخانی گەورەی لە فەلسەفەی سیاسی و ئابووریی جیهاندا بەدوای خۆیاندا هێنا.
ئێستا كۆمەڵگەی مرۆڤایەتیی لە كاتێكی مێژوویی گرنگدایە كە بریتییە لە جیهان لە پێش و پاش قەیرانی ئۆكرانیا و ململانێی نێوان روسیا و خۆرئاوا، ئەنجامی ئەم شەڕە گەورەیە و دەرهاویشتەكانی دەریدەخات بەوەی كێ دەدۆڕێت و كام هێزە سەردەكەوێت، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە دەرئەنجامی ئەو شەڕە، 20 گۆڕانكاریی گەورە لە جیهاندا لەمەودا درێژ و كورتدا روودەدەن كە 10 گۆڕانكارییان لە كورتمەودادا لە ماوەی نێوان شەش مانگ بۆ دوو ساڵ روو دەدەن و 10 گۆڕانكاریی گەورە و ستراتیژیش لە درێژمەودادا لە پێنج ساڵ دا زیاتر ئەگەری روودانیان هەیە.
مەجدی خەلیل
ئەو 10 گۆڕانكارییە جیهانییەی كە لە كورتمەودادا روودەدەن
1- ئاسایشی خۆراك:
لە دوای دروستبوونی ئەو شەڕەوە، كێشەی گەورە لە ئاسایشی خۆراك لە جیهاندا دروستبووە، بەوپێیەی ئۆكرانیا و روسیا دوو وڵاتی گەورەی هەناردەكەری مادە خۆراكییەكانن لە جیهاندا، بەتایبەتی (دانەوێڵە، رۆن و مادە خۆراكییە سەرەكییەكانی دیكە). بەشێوەیەك ئێستا سندوقی نەختی نێودەوڵەتیی پێشبینی دەكات، «بەهۆی دروستبوونی قەیرانی خۆراكەوە، برسێتییەكی مەترسیدار روو لە جیهان بكات، بەتایبەتی لە وڵاتانی كیشوەری ئەفریقادا».
2- قەیرانی وزە:
دروستبوونی قەیرانی وزە لەدوای ئەو شەڕەوە، دوو رەهەندی سەرەكیی هەیە، قەیرانی وزە لە ماوەی درێژمەودا و كورتمەودادا. دەتوانین بڵێین قەیرانی وزە لە ماوەی كورتمەودادا بریتییە لە دروستبوونی: (شڵەژانی بازاڕی وزە، هەڵكشانی نرخی وزە، دروستبوونی گۆڕانكاریی لە كڕین و فرۆشتنی وزەدا)، ئەم گۆڕانكارییانەش هەر زوو لە دوای دەستپێكردنی شەڕی روسیا بۆ ئۆكرانیا روویاندا. سەبارەت بە قەیرانی وزە لە ماوەی درێژمەودادا، دواتر بە فراوانی باسی لێودەكەین.
3- سەپاندنی سزا بەسەر روسیا و كاردانەوەكانی لەسەر ئابووریی بەجیهانیكراو:
سزا ئابوورییە گەورەكانی ئەمریكا و ئەوروپا بۆ سەر روسیا كە لە مێژوودا سزای لەو جۆرە توند و كاریگەر دژی هیچ وڵاتێك نەسەپێنراوە، كاردانەوەكانی رووبەڕووی هەموو وڵاتێكی جیهان دەبێتەوە، لە نێویاندا خودی ئەمریكا، ئەمریكا یەكێكە لەو وڵاتانەی كە زۆرترین زیان دەكات بەهۆی سزاكانی روسیاوە. سزاكانی سەر روسیا بەشێوەیەك كاریگەرن، كە لە داهاتوویەكی كەمدا ئەو وڵاتە دەگەڕێتەوە بۆ پێش سەردەمی پێشكەوتنە جیهانییەكان، بە چەشنێك هاووڵاتی روسی دەگاتە ئەو ئاستەی كە تەنیا دەخوات و دەژیت و دابڕاو دەبێت لە پێشكەوتنەكانی دنیا و ژیانێكی «كولەمەرگی» بەسەر دەبات، هەرچەندە روسییەكان بەهۆی سزاكانەوە لە نەهامەتییەكی زۆر دەژین، بەڵام دەسەڵات و دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە هەر دەمێننەوە. بەكورتی سەپاندنی سزا ئابوورییەكان بەسەر روسیادا، كاریگەریی لەسەر تەواوی وڵاتانی جیهان دەبێت.
4- دروستبوونی هەڵكشان و زیادبوونی تێچووی قەرزەكان:
ئێستا هەڵكشان لە بەشی زۆری وڵاتانی جیهان دروستبووە، ئەمەش كاریگەریی خراپی دەبێت لەسەر ئەو وڵاتانەی كە قەرز دەكەن، چونكە لەگەڵ فراوانبوونی بازنەی هەڵكشانە ئابوورییەكان، تیچووی پێدانی قەرزیش بە وڵاتان بەرز دەبێتەوە.
5- كەمی سیولەی نێودەوڵەتی:
بەو واتایەی كە ئەم قەیرانە، دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی سیولەی نێودەوڵەتی لە جیهاندا، دەرئەنجام پڕۆسەی وەرگرتنی قەرز قورس و ئاڵۆز دەبێت.
6- پاشەكشەی سێكتەری گەشتوگوزار:
بینیمان كە بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە، سێكتەری گەشتوگوزار زیانێكی گەورەی پێگەیشت، بەڵام قەیرانی (ئۆكرانیا - روسیا) هێندەی دیكە بازنەی ئەو زیانانە گەورە دەكات و ژمارەی گەشت بۆ ئەوروپا بەهۆی ئەو شەڕەوە كەم دەبێتەوە، بەوپێیەی ترس لە گەشتكردن بۆ ئەو وڵاتانەی كە ترسی شەڕەیان هەیە دروست دەبێت.
7- بەرزبوونەوەی نرخ و دروستبوونی پشێوی:
چاوەڕوان دەكرێت بەرزبوونەوەی نرخی شمەك لە بازاڕە جیهانیەكاندا و بەتایبەت شمەكە خۆراكییەكان، ببێتە هۆی دروستبوونی پشێویی ناوخۆیی، سەرئەنجام راپەڕینی جەماوەری لە وڵاتان روو بدات، بەوپێیەی قەیرانی خۆراك راستەوخۆ پەیوەندیی بە ژیانی خەڵكەوە هەیە، بە دیاریكراوی لە وڵاتە هەژارەكاندا.
8- دروستبوونی پووكانەوەی ئابووری:
سندوقی نێودەوڵەتی نەخت ئاماژە بەوە دەكات: «لە دوای قەیرانی ئۆكرانیا و روسیاوە، ئابووریی جیهان تووشی خاوی و پووكانەوەی ئابووری بووە»، ئەمە لەكاتێكدا چاوەڕوان دەكرا ئابووریی وڵاتانی جیهان لە كێشە ئابوورییەكانی دوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا رزگاریان ببێت. هاوكات پێشبینی دەكرێت، پووكانەوەی ئابووری لە كۆتایی ئەمساڵ یاخود سەرەتای ساڵی داهاتوو، لە ئەمریكا رووبدات كە ئەمەش بۆ جیهان مەترسیدار دەبێت و زۆربەی وڵاتان باجەكەی دەدەن.
9- سوود و زیانەكانی سیاسەتی سەپاندنی سزا ئابوورییەكان لەسەر پرسە نێودەوڵەتییەكان:
سزا قورسە ئابوورییەكانی ئەمریكا و خۆرئاوا بۆ سەر روسیا و كاردانەوەی لە ماوەی دوو ساڵی داهاتوودا، سوودەكانی ئەو سزایانە دەردەكەوێت لەسەر چارەسەركردنی پرسە گەورە نێودەوڵەتییەكان، ئایا ئەم سزایانە كاریگەریی باشیان دەبێت لەسەر وڵاتانی داگیركەر و سیستمی سیاسی وڵاتان دەگۆڕێت یان نا؟ دەبێت چاوەڕوان بین بزانین سزاكان چ كاردانەوەیەكی باش یان خراپیان دەبێت.
10- شكستهێنانی سیاسەتی بێلایەنیی ئەوروپا:
لە دوای ئەو قەیرانەوە، وڵاتانی ئەوروپا هەستیان بەوەكرد كە ئێستا لە ژێر مەترسییەكی گەورەی روسیا و پوتین دان، بەتایبەتی ئەو وڵاتە ئەوروپییانەی كە هاوسنوورن لەگەڵ روسیادا. بەشێوەیەك بۆ یەكەمجار بینیمان كە سویسرا لە بێلایەنی خۆی دەرچوو و سزای بەسەر روسیادا سەپاند، ئێستاش وڵاتانی سوید و فینلەندا بیر لەوە دەكەنەوە، ببن بە ئەندام لە ناتۆدا. بەشێوەیەكی گشتیی وڵاتانی ئەوروپا گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی كە چیتر وڵاتانی ئەوروپا لە سایەی سەرەڕۆییەكانی روسیا و سیاسەتەكانی پوتین پارێزراو نابن و هەمیشە ئاسایش و ئارامییان لە مەترسی هێرشی سەربازیدایە، چونكە لە دوای ساڵی 1945ەوە ئەمە یەكەمجارە كە گەورە وڵاتێكی وەك روسیا دووەم گەورە وڵاتێكی ئەوروپا (ئۆكرانیا) داگیربكات، بۆیە ئەوروپییەكان بەهۆش هاتنەوە لەبارەی بێلایەنییان و لەو خەونە هاتنە دەرەوە كە پابەندی بێلایەنی بن.
ئەو 10 گۆڕانكارییە ستراتیژییە جیهانییەی كە لە ماوەی درێژمەودادا روو دەدەن:
1- داڕمانی سیستمی هاوچەرخی نێودەوڵەتی:
قۆناغی یەكەمی سیستمی نێودەوڵەتی لە ئەوروپا لە ساڵی 1648دا لە دەرئەنجامی زنجیرەیەك شەڕی گەورە دروستبوو، بەو واتایەی كە شەڕ و ململانێی جەمسەریی، بووە هۆی پێكهێنانی سیستمی نێودەوڵەتی بەو شێوەیەی كە ئەوكات هەبوو. ئەمە یەكەم گۆڕانكاریی سیستمی نێودەوڵەتی بوو لە جیهاندا كە دەرەنجام بیرۆكەی سنووری وڵاتان و دروستبوونی دەوڵەتی نیشتمانیی سەریهەڵدا. قۆناغی دووەمی ئەو سیستمە لەكاتی دروستبوونی جەمسەرەكانی ئەوروپا و سەركردایەتیكردنی ئەو جەمسەرانەدا پەیدابوو، وەك جەمسەری فەرەنسا و بەریتانیا و ئیسپانیا و ئیتالیا كە لەلایەن بەریتانیاوە سەركردایەتیی دەكرا. دواتر لەساڵی 1864 بۆ ساڵی 1946، سیستمی نێودەوڵەتی لە جیهاندا لەلایەن جەمسەرەكانی ئەوروپاوە سەركردایەتیی دەكرا. قۆناغی سێیەمی سیستمی نێودەوڵەتی لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە پەیدابوو، كە بریتییە لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانی وەك: (سندوقی نێودەوڵەتی نەخت، رێكخراوی بازرگانیی جیهانی و یونسیف و یونسكۆ و ...هتد)، ئەم سیستمە نێودەوڵەتییە پڕەنسیپی سەروەریی وڵاتان و مافی وڵاتان لە بەرگریكردن لە خاكی خۆیانی بەدوای خۆیدا هێنا، هەر لە سایەی ئەم قۆناغەدا و لە ساڵی 1991دا جەمسەرێكی جیهان (یەكێتیی سۆڤیەت) داڕما و جیهان كەوتە دەست تاكە جەمسەرێكەوە كە بریتییە لە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی كە دواتر لەم سیستمە نێودەوڵەتییەدا پرسەكانی جیهانگیریی و سیاسەت و فەلسەفەی لیبراڵی و ماف و ئازادییەكان هاتنە بەرباس و جێبەجێكران.
قۆناغێكی چوارەمی سیستمی نێودەوڵەتی لە ساڵی 2001ەوە بۆ ساڵی 2021 دروستبوو، كە بریتی بوو لە قۆناغی شەڕی نێودەوڵەتی دژی تیرۆر، كە دواتر قەیرانی دارایی ساڵی 2008ی لێكەوتەوە.
پێموایە قۆناغی شەڕی دژی تیرۆر، بووە هۆی ماندوكردن و لاوازكردنی ئەمریكای تاك جەمسەری جیهان، هاوكات لە رووی پراكتیكییەوە، تاك جەمسەری لە جیهاندا لەناوبرد، سەرەنجام كۆمەڵێك وڵاتی چالاك و بەهێز پەیدابوون هاوشێوەی چین.
هاوكات، لەماوەی 30 ساڵی رابردوودا و لە سەردەمی هەژموونی ئەمریكا بینیمان كە سیستمی نێودەوڵەتی لە پاشەكشەدا بوو، بە جۆرێك دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان هەیبەت و كارایی خۆیان لە چوارچێوەی یاسا نێودەوڵەتییەكاندا لەدەست دا، یاسا نێودەوڵەتییەكان بوون بە «مەرەكەبی سەر كاغەز»، هیچ كەس و وڵاتێك پابەندی یاساكانی دادگا نێودەوڵەتییەكان نابێت، هەموان دڵخۆشبوون كاتێك لە ساڵی 1998دا رێكەوتننامەی رۆما ئیمزاكرا و دادگای نێودەوڵەتی تاوانەكان پێكهێنرا، بەڵام بێجگە لە دادگاییكردنی چەند سەركردەیەكی مەسیحی لە ئەفریقا و یۆگۆسلاڤیا، لە تەواوی جیهاندا جێبەجێ نەكرا. بینیمان كەس سەركردەكانی وەك (عومەر حەسەن ئەلبەشیر، سەیفوئیسلام، تاوانبارانی تیرۆركردنی رەفیق حەریری، بكوژانی بێنەزیر بۆتۆ) رادەستی دادگاكە نەكرد، دەتوانین بڵێین وڵاتانی ئیسلامی بەرهەڵستی ئەو دادگایەیان كرد.
هەر لەو چوارچێوەیەشدا، ئەمریكا بەرپرسە لە لاوازكردنی سیستمی نێودەوڵەتیی جیهان، كاتێك لە ساڵی 2003دا لە دەرەوەی یاسا نێودەوڵەتییەكان و بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایش، «خاكی عیراقی داگیركرد». بەشێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێین كە حەوت وڵاتە گەورەكەی ئەنجومەنی ئاسایش كە لەسەر بنەمای خاوەندارێتی چەكی ئەتۆمی، مافی ڤیتۆیان هەیە، هۆكاری سەرەكی بوون لە لاوازكردنی سیستمی نێودەوڵەتی لە جیهاندا لە ماوەی ئەو 30 ساڵەدا. ئێستا دەتوانرێت بوترێت كە سیستمی نێودەوڵەتی نیمچە داڕماوە، بۆیە قەیرانی شەڕی روسیا بۆ خاكی ئۆكرانیا لە ماوەدرێژدا دەبێتە هۆی لەناوچوونی تەواوەتی ئەو سیستمە نێودەوڵەتییە.
2- كۆتاییهاتنی تاك جەمسەری:
پێشتر ئاماژەی بۆ كرا، كە شەڕی دژی تیرۆر لە ماوەی 20 ساڵی رابردوودا، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای زۆر لاواز كرد، بەڵام دوو راستی سەرەكی هەیە كە وایكردووە لە رووی كردەییەوە سیستمی تاك جەمسەریی ئەمریكا لە جیهاندا هەرەس بهێنێت، یەكەم راستی ناوی لێدەنێم «دەستبەردرابوون»، بەو واتایەی لەناو شەقامی سیاسی و دیپلۆماسیی ئەمریكا، دابەشبوونێك دروستبووە و بەشێك پێیانوایە كە دەبێت ئەمریكا وەك پۆلیسی هەموو جیهان و تاك جەمسەریی بمێنێتەوە، لەهەمان كاتدا بەشێكی دیكە لە ئەمریكییەكان وای دەبینن كە چیتر نابێت ئەمریكا ببێت بە پاسەوانی دنیا و لەو پێناوەشدا قوربانی گیانی و مادی ببەخشێت.
ئەو دوو بۆچوونەش بەهۆی زیانە سەربازی و داراییەكانی ئەمریكاوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام هەردوو یارانی ئەو دوو بۆچوونە لەسەر ئەوە كۆكن كە پێویستە سەركردایەتیی وڵاتەكەیان دەستبەرداری لایەنە نێگەتیڤەكانی تاك جەمسەری ببێت.
بۆ نموونە لە ساڵانی سەرۆكایەتیی باراك ئۆبامادا، ئەمریكا سازشی لەسەر كۆمەڵێك سیاسەتی سەركردایەتیكردن كرد، لەوانە: وازهێنان لە سیاسەتی سەركردایەتیكردن لە پشتەوە و خۆدابڕاندن لە كۆمەڵێك پرسی نێودەوڵەتی، كۆتاییهێنان بە شەڕ و دەستهەڵگرتن لە بیرۆكەی پۆلیسی جیهان).
راستی دووەم بریتییە لە «ئاڵنگاری»، بەو مانایەی ئەمریكا لە بەردەم دوو ئاڵنگاری گەورەدایە لەگەڵ دوو گەورە هێز لە جیهاندا كە بریتین لە چین و روسیا.
ئێستا چین چاودێریی بارودۆخی ناهەمواری نێوان روسیا و ئەمریكا دەكات، چونكە چاوەڕوان دەكرێت لە دوای كۆتاییهاتنی شەڕی (ئۆكرانیا - روسیا)، حكومەتی پەكین بە روونی هەڵویست و سیاسەتەكانی خۆی لەوبارەیەوە روون بكاتەوە.
گۆڕانكاریی گەورەی سێیەم
گۆڕانكاریی گەورەی سێیەم دوای قەیرانی ئۆكرانیا، جەنگێكی ساردی نوێ و دابەشبوونی جیهانە، لە راستیدا جەنگە ساردەكان هەروا كتوپڕ دروست نابن، من باس لە گۆڕانكاریی ستراتیژی درێژخایەن دەكەم، جەنگە ساردەكان وردە وردە دەست پێدەكەن، یان بە شێوەی جەنگێكی مەزن دروست دەبن، هەر بەو بۆنەیەشەوە ئێستا پێتان دەڵێم، ئێستا كە من قسەتان بۆ دەكەم و بەرلەوەی مانگی یەكەمی جەنگی روسیا تەواو ببێت، ئەگەری هەیە پەرە بسێنێت بۆ جەنگێكی جیهانی گەورە، ئەگەری هەیە پەرە بسێنێت بۆ جەنگی ئەتۆمی، هەموو ئەگەرەكان كراوەن، بەڵام دەمەوێ ئەوە بڵێم كە جەنگی ساردیش هەر لە ئەنجامی ناكۆكی و ململانێی نێودەوڵەتی لە زۆر شوێنی جیهانەوە دروست دەبێت، وەك ململانێكەی ئۆكرانیاو قەیرانی كۆرۆنا، كە هەردووكیان بەشدارن لە خێراتركردنی سەرهەڵدانی جەنگێی ساردی دیكە.
دوای قەیرانەكەی كۆرۆنا وتبووم و ئێستاش دەیڵێمەوە، كە ئەمجارە چین لایەنی گەورە و سەركردەی دابەشبوونی جیهان دەبێت، چین، نەك روسیا، روسیا ئێستا بەكار دەهێنرێت، ئەویش لە رووی سەربازییەوە و زۆر بەناشیرینیش بەكاردەهێنرێت، لەم جەنگەدا روسیا پاشكۆیەكی بچووكی چین دەبێت، ئەمە تێڕوانینی منە، رەنگە كەسانێك لەگەڵ ئەم بۆچوونەدا نەبن، من پێموایە روسیا یاریزانێكی توندوتیژە و چەكی توند بەكاردەهێنێت بۆ خێراكردنی جەنگی سارد.
بێگومان لە جەنگی سارددا زۆر شت روو دەدات، هاوپەیمانی جیۆستراتیژی نوێ دێتە كایەوە، ریز و ریزبەندییەكان دەگۆڕێن، بۆ نموونە وڵاتانی كەنداو، پێموایە وڵاتانی كەندا دەچنە پاڵ بەرەكەی دیكەوە و ناچنە بەرەی خۆرئاواوە، زۆربەی وڵاتانی ئیسلامی دەچنە پاڵ بەرەكەی دیكەوە، واتە دەچنە پاڵ بەرەی چین و روسیاوە.
رەنگە دەركەوتنی گروپێكی شێوە بێلایەن، وەك هیندستان، بەرازیل، مەكسیك، ئەفریقای باشوور روو بدات، بەڵام لە پراكتیكدا، وڵاتانی بێلایەن كاتی خۆی زیاتر لایەنگری یەكێتیی سۆڤیەت بوون، لایەنگریی خۆرئاوایان نەدەكرد، كەواتە ئەگەر گروپێكی نوێی بێلایەن دەركەوت، نازانین بە راستی بێلایەن دەبێت، یان وەك ئەوەی پێشوو لایەنی روسیا دەگرێت؟!
لە داهاتوودا جەنگی بریكارەكان روو دەدات، هێزە دوو رەگەكان دەردەكەون، هێزی دووڕەگ ئەو هێزانەن كە وڵاتێك حاشایان لێ دەكات، بەڵام كار بۆ ئەو دەكەن، وەك چۆن ئێستا روسیا هێزی ڤاگنەری هەیە، دەچمە سەر دەستەواژەیەك كە پێشتریش باسم كردووە، ئەویش تیرۆریستی گەڕۆكە، ئێستا لە تیرۆریستی گەڕۆكەوە دەچینە سەر گروپی چەكداری گەڕۆك، تیرۆریستی گەڕۆك ئایدیۆلۆژیای هەبوو، لە پێناوی ئایدۆلۆژیا ئیسلامییەكەیدا ئامادەبوو بچێت بۆ هەر شوێنێكی دنیا و بجەنگێت، بەڵام چەكداری گەڕۆك دەكرێ هەر بە كرێی بگرێت و بەكاری بهێنێت لە ململانێ نێودەوڵەتییەكاندا، ئەمە جەنگە دوو رەگەكانە، بێگومان لە جەنگی ساردی نوێدا ئاژاوە و ناسەقامگیریی جیهانی روو دەدات، هەژموونیش فراوان دەبێت، واتە وڵاتە گەورەكان هەوڵ دەدەن هەژموونی خۆیان فراوان بكەن، وەك چین و روسیا، وڵاتانی بچووكتریش هەوڵ دەدەن هەژموونی خۆیان فراوان بكەن، وەك بینیمان توركیا هەوڵی بۆ دەدات، ئێران بە هەمان شێوە.
لێرەدا وتەیەكی كیسنجەر دەهێنمەوە كە جەنگی سارد پێناسە دەكات و دەڵێت: رێگەچارە سەربازییەكان لە نێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوادا، بێ هیچ چەندوچوونێك بەرەو جەنگێكی ساردی نوێمان دەبات، درێژخایەنیش دەبێت، زۆر توندتریش دەبێت لەوەی لە سەدەی بیستەمدا روویدا، ئەمەش ئەو جەنگە ساردەیە كە روسیا بە هێرشەكەی بۆ سەر ئۆكرانیا هەڵیگیرساند.
لێرەدا پێویستە لە تێڕوانینی روسیا تێبگەین، بۆچی جەنگی ساردی هەڵگیرساند؟ دوای رووخانی یەكێتیی سۆڤیەت، ئەمریكا وتی: ماڵئاوایی لە جیۆستراتیژی دەكەین، تەواو ئیشمان پێی نەما، لەمەودوا سیستمێكی جیهانی نوێ دروست دەكەین لەسەر بنەمای دیموكراسی و جیهانگیریی و مافی مرۆڤ و ئازادیی گەشت و ...هتد، ئەمریكا وتی: ماڵئاوایی لە بنەمای قازانج و زیان دەكەین و بنەمای قازانج بۆ هەموان جێبەجێ دەكەین، بەو واتایەی هەمووان بە رووی یەكتریدا دەكرێینەوە و جیهانگیریی لە ئارادا دەبێت هاوبەشی دەكەین لە پێویستییەكانی بەرهەمهێنان و پیشەسازیی، بە جۆرێك كە دەكرێ بەرهەمهێنانی یەك جۆر كاڵا 30 تا 40 دەوڵەت بەشداریی تێدا بكات، ئەمە تێڕوانینی ئەمریكا بوو لە دوای رووخانی یەكێتی سۆڤیەتەوە، لەو نێوانەدا روسیا هەستی كردووە قازانجی نەكردووە و بگرە زیانیشی لێكەوتووە، راستە شتێك قازانجی كردووە لەو گۆڕانكارییەدا، بەڵام خۆی بە زیانلێكەوتوو دەزانێت لەبەرئەوەی قازانجی كەمتری بەركەوتووە و ئەو قازانجەی كردووێتی لەگەڵ هێزە سەربازییەكەیدا ناگونجێت، لەبەرئەوە بە پێویستی دەزانێت بگەڕێتەوە بۆ بواری سەربازی و بۆ جیۆستراتیژی و بگەڕێتەوە بۆ سەرلەنوێ نووسینەوەی مێژوو، بگەڕێتەوە بۆ شێوازەكەی سەدەی نۆزدە و سەردەمی ئیمپراتۆریی و داگیركاریی، هەموو ئەمانە پەیوەندییان بە سەرهەڵدانەوەی جەنگی ساردەوە هەیە و كاریگەرییان دەبێت لەسەری.
گۆڕانكاریی گەورەی چوارەم
گۆڕانكاریی گەورەی چوارەم كە لە دوای جەنگی ئۆكرانیاوە روودەدات، پاشەكشەی جیهانگیریی و لاوازبوونی دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بە ئابوورییە، رەنگە هەر كۆتایی ئەو دامەزراوانەش بێت، یان دابەشبوونیان تێبكەوێت، كەواتە جیهانگیریی پاشەكشە دەكات، دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانی وەك سندوقی نێودەوڵەتی نەختینە و بانكی نێودەوڵەتی و رێكخراوی بازرگانیی جیهانی، ئەوەتا لە ئێستاوە قسە لەسەر ئەوە دەكەن كە روسیا لە رێكخراوی بازرگانی جیهانی دەربكەن، ئەم رێكخراوانە چییان بەسەر دێت، بێگومان لاواز دەبن، سیاسەتی خۆبژێویی ناوچەیی، لە جیاتی هاوكاریی بازرگانی، جەنگی بازرگانی و قەیرانی كۆرۆنا، هەموو ئەمانە بوونە هۆی پاشەكشەی جیهانگیریی و قەیرانی ئۆكرانیا و فراوانبوونی سزا ئابوورییەكانیشی هاتەسەر، تۆ بڵێی ئەمانە وا بكەن دوو سیستمی ئابووری لە جیهاندا دروست ببێت؟، سیستمێكی خۆرهەڵاتی و ئەو دییان خۆرئاوایی؟ ، چونكە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە تا ئێستا سیستمەكە خۆرئاوا بەڕێوەی دەبات، تا ئێساش سەرۆكی سندوقی نێودەوڵەتی نەخت دەبێ ئەوروپایی بێت، سەرۆك بانكی نێودەوڵەتیش دەبێ ئەمریكایی بێت، ئەمانە چییان بەسەر دێت؟ ئەگەری هەیە پاشەكشە بكات، یان دابەشبوونی تێبكەوێت، تەنانەت ئەگەری هەیە هەرەسیش بهێنێت، من قسەم لەسەر مەودای دوورە، واتە پێنج ساڵ و بەرەوژوور، ئەگەری روودانی ئەمانە زۆر نزیكە، ئەگەری پاشەكشەی جیهانگیریی مسۆگەرە، بەڵام تا چ ئاستێك پاشەكشە دەكات، ئەوەیان پەیوەندیی بە ئەنجامە جیاجیاكان و سەرەنجامەكانی دەركەوتنی جەنگە ساردە نوێكەوە هەیە.
دەچینە سەر گۆڕانكاری گەورەی پێنجەم
گۆڕانكاریی گەورەی پێنجەم بۆ مەودای درێژ كە لە جیهاندا روو دەدات، باوەڕبوون بە هێز و پێشبڕكێی خۆپڕچەك كردنە، لەگەڵ سیاسەتی چەكی ئەتۆمی بۆ هەموان. روسیا هەر زوو وتی، ئێمە بەم بارودۆخە رازی نین، جیهانگیریمان ناوێت، ئەوەمان ناوێت و رازی نابین، ئێمە هێزمان دەوێت، چەكی ئەتۆمی خاوەنی بڕیارە و هەڕەشە دەكات، هێزی دەوڵەت پەیوەستە بە هێزە سەربازییەكەیەوە.
روسیا وای هەست كرد كە لەم كێبڕكێ نێودەوڵەتییەدا هێزی ئابووری و نەرمەهێزی زۆر لاوازە، لەبەرئەوە گەڕایەوە سەر بنەمای هێز، چونكە پێیوایە بنەمای هێز حاكم و سەردارە، ئەو دەڵێ: من ئەتۆمیم هەیە كە واتە دەتوانم هەڕەشە بكەم و مافەكانی خۆم وەربگرم، ئەو مافانە وەردەگرمەوە كە خۆم بە مافی دەزانم. ئەمە مەترسیدارە، لەوانەیە جەنگ و دەستدرێژیی بۆ سەر وڵاتان لێ بكەوێتەوە، بەڵام روسیا بە مافی مێژوویی دەزانێت.
مۆسكۆ بەم هەڵوێستەی ئێمەی گەڕاندەوە بۆ سەردەمی بنەمای هێز، بنەمای هێز لە مێژوودا بنەمای زاڵ بووە، ئێمەش بۆ ماوەیەك وامان دەزانی ئەو بنەمایە كاڵ بۆتەوە و كاری پێ ناكرێت، بەڵام روسیا دۆخی جیهانی گەڕاندەوە بۆ باوەڕبوون بە بنەمای هێز، بەم گەڕانەوەیەش كێبڕكێیەكی زۆر توندی خۆپڕچەك كردن روو دەدات، ئەوەتا دەبینین ئۆكرانیا لەبەرئەوەی لەم شەڕەدا لە رووی چەكدارییەوە لاوازە، باجەكەی دەدات و زیانی زۆری لێ دەكەوێت، لەبەرئەوە وڵاتان هەوڵدەدەن خۆیان پڕچەك بكەن، هەمووشیان پارەیەكی زۆر لە خۆپڕچەككردندا خەرج دەكەن، لە هەمووشی مەترسیدارتر سیاسەتی ئەتۆمی بۆ هەموانە.
لێرەدا دەمەوێ قسەیەكی جوانی رەفیق خوری لوبنانی بهێنمەوە كە دەڵێ: بیروباوەڕی پوتین وایە كە دەیەوێ جیهان بگۆڕێت لە گوندێكی گەردوونییەوە بۆ دارستانێكی گەردوونی، بێگومان دارستانی گەردوونی واتە: هەڵوەشانەوەی هێز و بەهێزبوونی بنەمای هێز لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا، گەشەكردنی نەتەوە پەڕگیرەكان و پەرەسەندنی ئاژاوەی نێودەوڵەتی كە پشت بە بەكارهێنانی هێز دەبەستێ لە هەموو شتێكدا.
گۆڕانی گەورەی شەشەم
ئەو گۆڕانكارییەی لە سەرهەڵدانی كۆرۆناوە سەریهەڵداو لە دوای قەیرانی ئۆكرانیاوە گومانی تێدا نییە كە بە تەواوی لە گرێژەنە دەردەچێت، بوژانەوەی چەوساندنەوە و یاخیبوونی دەوڵەتی بەدواوە دەبێت، ئەم گۆڕانكارییە وردە وردە روویدا، سەرەتا لەوەوە دەستیپێكرد ساڵانێك لەمەوبەر دەیانوت دیموكراسی و مافی مرۆڤ بۆ گەلانی ئێمە ناگونجێت، یان دەیانوت دیموكراسی بابەتێكی ناوخۆییە و نابێت وڵاتانی جیهان دستی تێوەربدەن، تەنانەت یاسای نێودەوڵەتی و دادگا نێودەوڵەتییەكانیش نابێ دەستی تێوەربدەن، یان دەوترا، دیموكراسی دژی بەهاكانی ئێمەیە، دواتر قسەكان قورستر بوون و دەیانوت دیموكراسی ئاسایشی دەوڵەت لاواز دەكات، دەیانوت: هاووڵاتی دەبێ لە نێوان ئازادیی و ئاسایشدا یەكێكیان هەڵبژێرێت، پاشان گەیشتنە ئەو رادەیە لە توندیی، كە دەیانوت: دیموكراسی شتێكی خراپە، ئازادی شتێكی خراپە، مافی مرۆڤ شتێكی خراپە، دوای تێپەڕاندنی ئەم پلە جیاجیایانە، گەیشتنە ئەوەی بە شان و باڵی چەوسانەوەدا هەڵبدەن و دەیانوت: چەوسانەوە دەبێتە هۆی پاراستنی ئاسایش، دەبێتە هۆی گەشەكردنی ئابووری و هەموو هەوڵێكیان بۆ ئەوە بوو كە بڵێن چەوسانەوە شتێكی جوانە، دوای ئەم پلەیەش گەیشتنە ئەو ئاستە كە راستەوخۆ بڵێن: دیموكراسی و مافی مرۆڤ ئامرازی داگیركەرانن، یان دەیانوت: دیموكراسی و مافی مرۆڤ و ئۆپۆزسیۆنی سیاسی خیانەتی نیشتمانییە.
بەم شێوەیە دەسەڵاتدارە چەوسێنەرەكان بە راگەیاندنە گەندەڵەكەیانەوە كە بریتیبوو لە پڕوپاگەندە و تیرۆر و تۆقاندن، هاووڵاتیانیان گەیاندە ئاستێكی زۆر مەترسیدار، ئەویش دۆخی كۆیلایەتییە بە خواستی خۆی، ئەوە مەترسیدارترین دۆخە كە هاووڵاتی بەهۆی گوشاری زۆر و ترس و تۆقاندن و تیرۆری دەوڵەتەوە ناچار دەبێت بە خواستی خۆی كۆیلایەتی هەڵبژێرێت، وەك لە كتێبە بەناوبانگە فەرەنسییەكەشدا باس كراوە، بە راستی كتێبێكی نایابە، هەمان ناوی كۆیلایەتی بە خواست یان بژاردەی خۆی؟
سەیركەن بزانن پوتین لەم دواییانەدا چی بەو كەسانە دەڵێت كە دژی جەنگی دڕندانەی ئۆكرانیا بوون، پێیان دەڵێت: «ئەوانە تابووری پێنجەمن، ناكەس بەچە و پۆخڵەوات و خائینن، دەبێ وڵاتیان لێ پاك بكرێتەوە، سەیری ئەو رستەیە بكەن، دەڵێ: دەبێ وڵاتیان لێ پاك بكرێتەوە. ئەمە ئەو ئاستەیە كە چەوسێنەران پێی گەیشتوون.
گۆڕانی گەورەی حەوتەم
دابڕانی پلە بەپلەی ئەوروپایە لە ئەمریكا و دابەشبوونی خۆرئاوایە لەناو خۆیدا، نەك هەر ئەوە، بگرە لاوازییش لە خۆرئاوادا روو دەدات و بەرەو نەمان دەچێت، چۆن؟ یەكەم شت زیندووكردنەوەی ئاسایشی ئەوروپایە، واتە ئەوروپاییەكان مەسەلەی ئاسایشی ئەوروپا زیندوو دەكەنەوە و دەكەونە خۆ بۆ خۆپڕچەككردن و هەر دەوڵەتێك بۆ خۆپڕچەككردن بودجەی بەرگریی و جەنگ زیاد دەكات، هێزێكی سەربازیی ئەوروپایی دروست دەكەن، كە سەر بە خودی یەكێتیی ئەوروپا بێت، قسە كردن لەسەر ئەم بابەتە لە ساڵی 2020-ەوە دەستیپێكردووە و لەم دواییانەشدا دووبارە قسەی لەسەر كرایەوە.
ئەمریكا هێزێكی زەبەلاحی هەیە و ئەوروپاییەكانیش راستە پێویستیان بە ئەمریكا دەبێت، بەڵام لە چەند ساڵی داهاتوودا هێزێكی گەورەی سەربازیی ئەوروپایی دروست دەبێت، ئەڵمانیا دەبێتە هێزی سەربازی، ئەڵمانیا دەستی پێ كردووە و دەبێتە وڵاتێكی سەربازی، چونكە دەستبەرداری سیاسەتی بێلایەنی بووە، ئەو سیاسەتەی كە لە ساڵی 1945-ەوە دەستی داوەتێ وازی لێ دەهێنێت، ئێستا ئەڵمانیا دەڵێت: چیدی لە بواری ئاسایشدا پشت بە دەوڵەتان نابەستین، كە مەبەستی ئەمریكایە، هەروەها لەمەودوا رێگەش نادات هەڕەشە بكرێت لە سەرچاوەی وزە نەتەوەییەكەی، كە مەبەستی غاز و وزەی روسیایە، واتە پەیامەكەی دوو ئاراستەی هەبوو بۆ ئەمریكا و روسیاش، واتە ئەڵمانیا رێژەی بودجەی سەربازییەكەی 2% بەرزدەكاتەوە، ئەوەش لە كاتێكدایە كە ئەڵمانیا وڵاتێكی زلهێزی ئابووریی ئەوروپایە، بەوەش دەبێتە پێشەنگی ئەوروپا لە رووی سەربازییەوە، لە گۆشەگیرییەكەی دێتە دەرەوە و لە ماوەی پێنج یان 10 ساڵی داهاتوودا سوپایەكی ئەوروپایی بنیات دەنێت كە بەهێزترین و گەورەترین سوپا دەبێت و توانای بەرەنگاربوونەوەی روسیاشی دەبێت، بە تایبەتیش كە پیشەسازی سەربازی زۆر پێشكەوتووی هەیە، زۆر پێشكەوتووتر لە تەكنەلۆژیای روسیا، ئەڵمانیا دەتوانێ لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا لە بواری پیشەسازیی سەربازیدا كێبڕكێی ئەمریكا و چین بكات و زۆر بەهێزتر دەبێت لە تەكنەلۆژیای روسیا.
كەواتە پاراستنی ئەمریكا بۆ ئەوروپا لە رووی سەربازییەوە كۆتایی پێدێت و ناكۆكی نێوان ئەوروپا و ئەمریكاش سەبارەت بە بەرەنگاربوونەوەی چین فراوانتر دەبێت. بە چاوی خۆمان بینیمان كە جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا، كاتێك لە یەكەم دیداریدا لەگەڵ سەركردەكانی ئەوروپادا ویستی بە ئەوروپاییەكان بڵێت: چین ئاستەنگە، ئەوروپاییەكان رەتیان كردەوە، ئەوەیان رەتكردەوە كە چین ئاستەنگ بێت، بەڵام لەگەڵ ئەمریكاشدا بوون لەبەرئەوەی بێ ئەمریكا نەیاندەتوانی رووبەڕووی روسیا ببنەوە، بەڵام ئەمە كاتییە و لە داهاتوودا ئەوروپا لە ئەمریكا جیادەبێتەوە و هێزی سەربازیی خۆی پێكدەهێنێت، ئەوروپا دابەش دەبێت سەبارەت بە شوێنكەوتەیی ئەمریكا و هەژموونی چین، بەو شێوەیەش خۆرئاوا دابەش دەبێت و لاوازدەبێت و سەرەنجام دەبێتە هۆی نەمانی خۆرئاوا، ئەمە گۆڕانكارییەكەی زۆر گەورەیە و لە مەودای دووردا روو دەدات، لە ساڵێك و دووان و سیاندا روو نادات، بەڵكو لە پێنج ساڵ و بەرەوژووردا روو دەدات.
گۆڕانی گەورەی هەشتەم
گۆڕانی گەورەی هەشتەم لە دوای قەیرانی ئۆكرانیاوە، خێراكردنی بەرهەمهێنانی وزەی خاوێنە، بێگومان ئێمە بینیمان كە وزە چەندە گرنگە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی، بینیمان ئەڵمانیا و ئەوروپا چۆن هەوڵدەدەن پشتبەستن بە وزەی روسیا كەم بكەنەوە، لە ئێستاوە تا ساڵی 2027 كار بۆ ئەوە دەكەن پشت بە وزە و غازی روسیا نەبەستن، پلانیشیان بۆ ئەوە داناوە، بەڵام گرنگترین شت خێراكردنی بەرهەمهێنانی وزەی جێگرەوەیە، ئەم كارە پەلەی زۆر تێدا دەكرێت، هەوڵ دەدرێت بە زووترین كات وزەی جێگرەوە بدۆزرێتەوە، واتە بە زووترین كات سەردەمی نەوت كۆتایی پێبێت، پێشتر ئێمە پێشبینیمان كردبوو كە جیهانی نەوت لە دەوروبەری 2050دا كۆتایی پێدێت، من پێموایە ئەو پەلەكردنە لە دۆزینەوەی وزەی جێگرەوەی نەوتدا، وا دەكات لە 2035 یان 2040دا سەردەمی وزەی نەوت بە تەواوی كۆتایی پێ بێت و سەردەمی وزەی ئەتۆم دەستپێبكات، ئەمە یەكێكە لە گۆڕانكارییە ستراتیژییە گەورەكان لە دوای قەیرانی ئۆكرانیا و پێش ئۆكرانیاش قەیرانی كۆرۆنا.
گۆڕانی گەورەی نۆیەم
گۆڕانی گەورەی نۆیەم لە دوای قەیرانی ئۆكرانیاوە، كێبڕكێی ستراتیژیی نێوان گروپە چالاكەكانە لە رووی ئابووری سەربازییەوە، تەنیا جەنگی سارد لە ئارادا نابێت، بەڵكو كێبڕكێی ستراتیژی لە نێوان هێزەكاندا، ئێمە بینیمان سەرۆك بایدن بە پەیوەندیی تەلەفۆنی لەگەڵ سەرۆك سین چی باسیان لەوە دەكرد چۆن كێبڕكێی ستراتیژ بەڕێوەببەن؟ راستە ئەوان ئێستا لە كێبڕكێی ستراتیژیدان، بەڵام ئەگەر هەیە كێبڕكێكە بگۆڕێت بۆ جەنگی سارد و دابەشبوونی جیهان، بەڵام پێموایە ئەگەر جەنگی ساردیش هەبێت، لەگەڵیدا كێبڕكێی ستراتیژی هەر دەبێت لە رووی سەربازی و ئابوورییەوە، تەناتەن لە نێوان وڵاتە هاوپەیمانەكانیشدا هەر دەبێت، سەیر بكەن، وڵاتانی كەنداو كە هاوپەیمان بوون و سعودیە پێشەنگیان بوو، ئێستا كێبڕكێی ستراتیژی لە نێوان ئیمارات و سعودیەدا هەیە، دەتوانم چەند وڵاتێكی دیكەشتان پێ بڵێم كە كێبڕكێی ستراتیژی لە نێوانیاندا دەبێت، وەك ئەمریكا، چین، یەكێتیی ئەوروپا، هیندستان، روسیا و بەرازیل.
گۆڕانی گەورەی دەیەم
لە دوای جەنگی ئۆكرانیاوە، لەو گۆڕانكارییە گەورانەی لە مەودای درێژخایەندا روودەدەن، گەڕانەوەی نەتەوەگەرایی توندڕەوانە و كەمبوونەوەی كۆچە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، نەك هەر دیوارێكی ئاسنین، بەڵكو چەندین دیواری ئاسنین لەبەردەم كۆچی نێودەوڵەتیدا قوتدەبێتەوە، كرانەوە پاشەكشە دەكات و دیاردەی نەتەوەگەرایی دەگاتە رادەی شۆڤێنیزم، بێگومان دەسەڵاتە چەوسێنەرەكانیش ئاگری نەتەوەگەرایی خۆش دەكەن و هانی دەدەن، لەبەرئەوەی لە سایەی نەتەوەگەراییدا چەوساندنەوەش گەشە دەكات و چەوسێنەران باشتر دەتوانن گەلان كۆنترۆڵ بكەن و بیانترسێنن و بەوەش سەرلەنوێ كۆمارەكانی ترس دەبووژێنەوە، بە بۆچوونی من ئەمە ئەو گۆڕاناكارییە گەورانەن كە لە دوای جەنگی ئۆكرانیاوە روو دەدەن، وەك پێشتر وتم گۆڕانكارییەكان هەندێكیان لە مەودای نزیكدا روودەدەن و هەندێكیشیان لە مەودای دووردا، كە ئێستا گۆڕانكارییە كورتمەوداكان دەستیان پێكردووە و گۆڕانكارییە درێژمەوداكانیش بەراییەكانیان سەرەتاتكێ دەكات بۆ دەركەوتن.
