خوێندنەوەیەك بۆ كتێبی زایەڵەی تەمەن - بیرەوەری

نەوزادی موهەندیس

پێمخۆش بوو كە دوای خوێندنەوەی كتێبەكەی ئارێز عەبدوڵا بەناونیشانی (لە پشت دەرگا داخراوەكان هەولێر- دیاربەكر) كە وەكو خۆی دەڵێت وەك زایەڵەی تەمەن و بیرەوەری نووسیویەتی، خوێندنەوەیەكی بۆ بكەم، چونكە بەهەق كتێبەكە هەرچەندە لەچوارچێوەی گێڕانەوەی بیرەوەرییەكانی كاك ئارێزدا جێگەی گرتووە، بەڵام فرە ڕەهەندە و دەكرێت لە چەند گۆشە نیگایەكەوە لێی بڕوانرێت و بخوێنرێتەوەو وانە و پەندی گرنگی لێهەڵبهێنجرێت بۆ ژیانی تاكەكانی كۆمەڵگاكەمان و بەتایبەتیش بۆ گەنج و لاوانی ئەم سەردەمی ئازادی و حوكمڕانیە خۆماڵییەی كە 31 ساڵە بەردەوامە سەرەڕای هەموو كەموكوڕییەكانی و هەموو ئەو رەخنانەی كە ئاڕاستەی دەكرێن كە بەشی هەرە زۆریشی روویان لە حكومەت و دەسەڵاتداران و سەرۆكی حیزب و حیزبە سیاسیەكان و كەسانی سەر شانۆی سیاسی ئەم هەرێمەمانە.
كتێبەكە  بەقەبارەی  نیو A4 و 432 لاپەڕەیە و بە دیزاینێكی جوانی بەرگ و ناوەڕۆكەكەی لەساڵی 2020 بەچاپ گەیشتوە. وەكو نووسەر خۆی دەڵێت: ئەم كتێبە لە 3 بەش پێكهاتوە :
 یەکەم: دەربارەی زیندانی هەولێرە كە زووتر لە ژێر ناونیشانی (زیندان لە پەنجەرەكەمەوە) بڵاوكراوەتەوە.
دووەم:  دەربارەی زیندانەكانی دیاربەكر و هەكاریە، كە زووتر لە ژێر ناونیشانی (لەودیو دەرگا داخراوەكانەوە) سێ‌ چاپی لێ بڵاوكراوەتەوە.
سێیەم: دەربارەی ماوەیەكی كورتی نێوان هەردوو زیندانەكانی هەولێر و دیاربەكرە (بادینان).

لە مردنیش نزیك بۆتەوە
ئەم كتێبە و بەهەر 3 بەشەكەوە، بریتیە لە گێڕانەوەی بیرەوەرییەكانی نووسەر خۆی لەنێوان ساڵانی 1985 تا 1989 كە لەو ماوەیەدا دووجاران دەستگیر كراوە، یەكەمجار لەلایەن دەزگا داپڵۆسێنەرەكانی رژێمی بەعسی سەدامەوە لە3/4/1985 تا 18/9/1985 زیاد لە 5 مانگ زیندانی بووە لە بەندیخانەی ئەمنی هەولێر  كە تەنها تەمەنی 21ساڵان بووە و لەماوەی ئەو گیرانەیدا رووبەڕووی ئازار و ئەشكەنجەی زۆر بۆتەوە و تەنانەت هەندێك جاران لە مردنیش نزیك بۆتەوە، بەڵام گیانی خۆڕاگری و بەرخۆدان و خۆشەویستی نیشتیمان و باوەڕبوون بە ئازادی و سەربەخۆیی نیشتیمان و كۆمەڵگا و لە پێناو نەوەكانی ئایندە و خۆشگوزەرانكردنیان و وەدەرنانی داگیركاران و وەدیهاتنی خەونی لە مێژینەی خۆی و هەزاران گەنج و لاوی كورد لەم بەشەی باشووری كوردستان و تەواوی كوردستانی گەورەشدا هەمیشە گیانی خۆڕاگری و مقاوەمەتی هێندە بەهێزبووە كە چۆكی بە سەیاف و دەرگاوان و ئەشكەنجەدەرانی داداوە لە وێنەی مولازم غەسانی تاوانبار و نەیانتوانیوە یەك وشەی نهێنی رێكخستنەكانی پێبدركێنن و بەم كارەشی توانیوییەتی كە گیانی دەیان هەڤاڵی ڕێكخستنە نهێنیەكانی ئەوكات و خێزانەكانیشان لە مردنی دڵنیایی بپارێزێت.

هەموو رۆژان لە پەنجەرەكەیەوە
نووسەر زۆر بەوردی و بەشێوەیەكی هونەری و چیرۆك ئاسا رۆژانی ناو زیندانی خۆی دەگێڕێتەوە و ساتە ناخۆش و خۆشەكانیشی دێتەوە یاد كاتێك لەدوای رزگاركردنی كوردستان لەئەنجامی راپەڕینە مەزنەكەی ساڵی 1991ی گەلەكەمان دژ بەدەسەڵاتی فاشی و عەفلەقی بەعسی سەدامی و هەڵبژاردنی پەڕلەمانی كوردستان و دواتر دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان و لەو چوارچێوەیەشدا ئارێز عەبدوڵڵا لەمیانەی كاركردنی وەك كادرێكی وشیار و رۆشنبیر و لەئەنجامی هەڵبژاردنەكانی پەڕلەمانی كوردستاندا لەساڵی 2005دا بۆتە ئەندامی پەڕلەمانی كوردستان و بەرێكەوت ژوورەكەی لە بینای پەڕلەمان (نووسینگەی ژمارە 33 لە قاتی دووەمی بینای پەڕلەمان) رێك بەرامبەر (بەندیخانەی ئەمنی هەولێر) بووە و هەموو رۆژان لە پەنجەرەكەیەوە سەیری دیوار و ئەو ژوورە دەكات كە تیایدا ماوەی 5 مانگ زیاتر جۆرەها ئازار و ئەشكەنجەی نامرۆڤانە دراوە كاتێك گەنج و لاوێكی 21 ساڵان بووە و لە ژووری ئینفرادی و قاوشی گشتیدا تینوێتی و برسێتی و گەرمای هاوینی تاقەت پڕۆكێتی بەسەر بردوە و دەیان تێكۆشەری گەلەكەمان لەناو زینداندا ناسیووە لەهەموو حیزب و ئاڕاستە جیاوازەكانی كوردستان وەك  ئەحمەد شێروانی و هەردووك شەریف عیسا و خاڵەكەی كازم خەڵكی گوندی زێتێی سەر سنوری عیراق – توركیا كە بۆ داهاتووی گەشتەكەی بەرەو بادینان و دواتر زیندانیكردنی لە توركیا بەهەمان ڕێوشوێن و ئەشكەنجە و ئازار و زینداكانی ئەواندا گوزەر دەكات و ئەو دوو كارەكتەرە یەكێكێن لە پاڵەوانەكانی ئەم بیرەوەریانەی كاك ئارێز، لەو تەمەنەدا نووسەر لەو پەڕی هەڕەتی لاوێتی و خاوەنی دەیان خەون و خولیای زەرد و سوور بووە بۆ ئایندەی خۆی وەكو گەنجێك و بۆ ئایندەی گەل و نیشتیمانەكەشی لەسەربەخۆیی و ئازادی و حومكڕانی خۆماڵیدا دوور لە دەست و چاو و دەسەڵاتی داگیركاراندا. رێكەوتێكی سەیرە و لەهەمان كاتیشدا خۆشە كە جێگای بەندیخانەكەت لە قۆناغی ژێر دەستەیدا و جێگەی دەسەڵاتەكەشت لە قۆناغی ئازادیدا تەنها چەند سەد مەترێك دوور بن لەیەكەوە، و هەمیشە رۆژانی رابردووی ناخۆش و پڕ حەسرەتت بێتەوە یاد.

بەرگریكارێكی سەرسەخت
هەربۆیە هەمیشە و لەماوەی ئەو 4 ساڵەی كە ئەندام پەڕلەمان بووە ویستویەتی بەوپەڕی توانا و لێهاتوویەوە هەمیشە بەرگریكارێكی سەرسەخت بێت بۆ مافی تاك و خێزان و تەواوی كۆمەڵگای كورەواری لەمیانەی دەركردنی ئەو پڕۆژە یاسایانەوە كە لەخزمەتی خۆشگوزەرانی گەنج و لاوانن و تەواوی تاكەكانی كۆمەڵگادا بووە و لەپێناو گەشەوپێشكەوتن و ئاوەدانی كوردستاندا بووە و هەمیشەش لایەنگری كاری پێكەوەیی و برایەتی و تەبایی بووە لە نێوان فراكسیۆنەكانی پەڕلەماندا چونكە زۆر باش لەو راستیە گەیشتووە كە كورد تەنها بە یەكڕیزی نێوماڵی خۆی و یەك و یەكگرتوویی و تەبایی و سازانی لەگەڵ براكانیدا دەتوانێت سەركەوتن بەدەستبێنێت و دەسكەوتی مەزنیش وەدەست بخات كە بریتیە لەو حكومەت و پەڕلەمانەی كە ئێستا بۆخۆی و دەیان تێكۆشەری تری گەلەكەمان تیایدا ئەندامن.

پێڕەویەكی پێشمەرگانە
لەبەشی دووەمی كتێبەكەدا  كە ماوەیەكی كورتی نێوان ئازادبوونی لە بەندیخانەی ئەمنی هەولێر و بەندكردنەوەی لە توركیادایە و بریتیە لە پێڕەویەكی پێشمەرگانە كە لەساڵی 1987وە پەیوەندی كردۆتەوە بەڕیزەكانی  حیزبی زەحمەتكێشانی كوردستانەوە،و تا سەرسنور و تێپەڕ بونی بە گوندی (زێتێ‌)ی مزووری باڵا زێدی هەردوو شەریف عیسا و كازمی خاڵی و تا ئەو ساتەی لە گوندی ڕوبارۆكی سەرسنوری عێراق-توركیا لەگەڵ 5 هەڤاڵی تریدا بەناوەكانی (ئارێز و زرار و دلێر و ابو نادیە و ابو محمود و كە ئەم دوانەیان لە هاوڕێیانی حیزبی شیوعی بوون و عەرەب نەژاد بوون و دوانیش لەحیزبی زەحمەتكێشان و دوانی تریشیان لە ئاڵای شۆڕش بوون.
لە بەشی سێیەم و كۆتایی كتێبەكەشدا كە تایبەتە بە دەستگیركردنیان لەسەر  كوچكەی سێ سنوری دروستكراوی توركیا و ئێران و عیراق لەگەڵ 5 هەڤاڵی تریدا كاتێك كە پێشمەرگە بوە لەلایەن جەندەرمەكانی رژێمی كەمالیستی توركیاوە، كە بە موعجیزە رزگاربوون و شەهید نەبوون، ئیدی دوای گرتن و قۆڵبەستكردنیان  لە رێكەوتی 15/6/1988و گواستنەوەیان بۆ ناو بنكەی سەربازی و دواتر لێكۆڵینەوەیان و ئەو كاتیش گواستنەوەیان بۆ چەندین بەندیخانەی شەمزینان و بەندیخانەی ناوەندی هەكاری و زیندانی ناوەندی جۆڵەمێرگ و گەڤەڕ و زیندانی سیاسی(دیاربەكر) ئامەد لە قاوشی ژماری 25 E.tipiوقاوشی ژمارە 6 و زیندانی وان و قەیسەری و..هتد. تا رێكەوتی ئازادكردنیان لە 16/6/1989دا كە ماوەی یەک ساڵ و یەک ڕۆژ دەكات، لەژێر ئازار و ئەشكەنجە و سوكایەتیپێكردن و دژایەتیكردنیان لەناو بەندیخانەدا بەسەربردوە، دواتر بەفەرمانی دادگای باڵای تورك و دادگای ئاسایشی دەوڵەتی توركD.G.M  و قۆناغی دەستبەسەركراوی بەزۆر لەشاری قەیسەری تێدەپەڕێنن، بەڵام هیچ كات بێئومێدی باڵی بەسەر ورە و خۆڕاگریاندا نەسەپاندوە و هەمیشە لەهەوڵی خۆڕزگاركردن و هەڵاهاتندا بوون بەرەو كوردستان و گەڕانەوە بۆ نیشتیمانی دایك و هەر لەو پێناوەشدا بەهێمنی و بەنهێنی و بەهاوكاری كوردە دڵسۆزەكانەوە دەتوانن هەڵبێن و خاكی كوردستانی باكوری داگیركراوی توركیا بەجێ بێڵن و خۆیان بگەیەننەوە پارچەیەكی تری دابڕێنراو لە جەستەی كوردستانی گەورەمان كە رۆژهەڵاتی كوردستان.
ئیدی لەكۆتا وێسگەی كاروانی خەبات و بەرخۆدانی رزگاربوونیاندا شاد دەبنەوە بە هەڤاڵانی خەبات و خزم و ناسیاوەكانیان لەساڵی 1989دا لە ئۆردزگای (زێوە))ی ئێراندا، بەڵام لەچ كات و سەردەمێكدا؟ لە سات و كاتێكدا كە كوردان وەك بەدرێژایی مێژووی خۆیان و لەسەر خاك و ئاو و زێدی باوباپیرانیان هەمیشە ئاوارە و كۆڵبەكۆڵبوون، ئەمجارەش لە ئەنجامی هەڵمەتە بەدناوەكانی كیمیاباران و ئەنفالەكانی ڕژێمی بەعسی عەفلەقیەكانەوە كە لەماوەی مانگی 2/1988 تا مانگی 9/1988دا و لەمیانەی 8-9 پڕۆسەی بەدناوی ئەنفالدا زۆرینەی خاك و خەڵكی باشووری كوردستانیان ڕاوەدوناو گرت و لەبەندیخانە بەدناوەكانی نوگرەسەلمان و عەرعەر و دەشتی سەماوە و تۆپزاوا و دبس و...هتد. هەر لەگەرمیانی هەڵقرچاوەوە تا بادینانی دەلال و سەركەش بەتێپەڕبوون بە ناوچەكانی قەرەداغ و گۆپتەپە و ئاغجەلەر و دەشتی كۆیە و هەولێر و سلێمانی و شارەزوور و بیتوێن و پشدەردا تەواوی كوردستانیان كاول و وێرانكرد و خەڵكەكەشیان ئاوارەی توركیا و ئێران كرد و لەناو ئۆردوگاكاندا ژیانێكی كولەمەرگی و زۆر نامرۆڤانەیان بەسەر دەبرد.
ڕووداوەكانی ئەم بیرەوەریانە لە هەولێر و بادینان و دیاربەكر هێندە دووبارە و لەیەكدەچن كە هەمیشە ئەو وتەیەی لەبیر نەكردوە كە هاوڕێیەكی پێشمەرگەی پێی وتوە كاتێك بەرەو سنوور هەنگاویان ناوە كە وتویەتی (ئاگاداربە بەدەردی برادەرەكانت نەچی). بەداخەوە كورد لەهەر چوار پارچەكەی كوردستان چارەنووس و قەدەریان زۆر لەیەكتری دەچێت و هەمان رێچكە و گیانبازی و ئەشكەنجە و ئازار و شۆڕش و راپەڕینەكانیان یەك وانە و یەك شانۆ و یەك كارەكتەرن دژی یەك دوژمنی كوردایەتی بەناوی جیاوازەوە.

ئارێز عەبدوڵڵا لە بەندیخانەكانی هەولێر و توركیادا بەدەیان كەسی تێكۆشەری لەهەموو حیزب و ئاڕاستە سیاسی و فكریەكانی كوردی ناسیوە و هاوڕێیەتی لەگەڵدا پەیداكردوون و لێیانەوە و ئەوانیش لەمەوە فێری دەیان وانەی شۆڕشگێڕی بوون. وەك دەڵێن (زیندان خوێندنگەیە)، لەو تێكۆشەرانە: (مەحمود شاهین و ئەسڵان بایرام و ئیبراهیم بایكاڵ و حاجی زەكی قزڵقایا و حاجی مەلیحی قزڵقایا و حاجی بەنگین و حەنەفی و بەدرەدین و ئەحمەد و زەیتی ودڕی و نیزام و سلێمان و محمود بای باس و خاڵ عومەر و جەلال و ئەنوەر و سورە و زەینەب و فەریقی ڕێپیشاندەر و ئەحمەد قایماغ و وەستا یونس و ئاسۆ و دەیانی تر). كە هەمووانیان قەڵایەك بوون لە شۆڕشگێڕی و خۆڕاگری ناو زیندانەكان.
ئارێز عەبدوڵڵا بە خامە و قەڵەمە ڕەنگینەكەیەوە هێندە رووداوەكانی بە تامەزرۆوە باسكردوە و گێڕاوەتەوە مرۆ هەر حەز دەكات لەجیاتی جارێك دەیان جار بیخوێنێتەوە.
جا كاتێك ئارێز عەبدوڵڵا و هەڤاڵەكانی بەو شێوەیە دەگەنەوە ناو خاكی كوردستان و هەڤاڵان و دۆست و ناسیاوانیان هیچی جیاوازنەبووە لە ژیانی زیندانەكانی هەكاری و دیاربەكر(زیندانی سیاسی و زیندانی ناوەندی دیاربەكر)) چونكە نەك هەر ئەوان بەڵكو تەواوی كورد لەزیندانێكی گەورەدابوون و لە ژیانی ئاوارەییدا دەگوزەران و تەنها ئەوەندە بووە كە لەچوارچێوەی چواردیواری بەندیخانەكاندا نەماون و هەوای ئازادی كوردستان هەڵدەمژن.
بەم شێوەیە كاك ئارێز لەمیانەی گێڕانەوەی ئەم بیرەوەریانە و رووداوەكانی ناو ئەو نزیكەی 2 ساڵەی تەمەنیدا گەرەكێتی پێمان بڵێت كە سەرەڕای زیندانی و ئەشكەنجەدان و سووكایەتی پێكردن لەلایەن داگیركارانەوە هەمیشە ورە و بڕوابوون بەخۆ و بە ڕەوایی مەسەلەی كورد و كوردستان تاكە رێگەی خەباتە بەرامبەر ئەو توندوتیژیەی داگیركاران.
بەڕاستی كاك ئارێزیش هەروای كردوە و لە كەمترین جێگەدا باسی بابەتە كەسی و خێزانیەكانی خۆی كردوە.بەهەمان شێوە لەسەر ڕێچكەی چیرۆك یان تەنانەت ڕۆمانێكی ئەدەبیش ڕووداوەكانی باسكردوە و بەكورتیش پەردەی لەسەر داداونەتەوە و زۆر وردیشەوە پێكەوەی گرێداون، ئاخر لێزانینی دەوێت كە شانۆی ڕووداوەكان و تەنانەتە كارەكتەرەكان و هەڵوێست و كرداری هاوڕێكانی و جەللادەكانیش یەكبخات و ماوە یان زەمان و زەمینەكانیان لێكنزیك بكاتەوە و پێكەوەیان ببەستێتەوە بەشێوەیەكی هونەری زۆر جوان و بیانكاتە زنجیرەیەكی لێكدانەبڕاو،بەشێوەیەك كە خوێنەر هەست بە دابڕان و دووركەوتنەوە لەسەر شانۆی ڕووداوەكان نەكات و وەك یەك فلیمی چەند كاتژمێری بەدیاریانەوە دابنیشێت.توخمێكی تری گرنگی ئەم بیرەوەریانەی كاك ئارێز،خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە لە زۆر جێگەدا تەشویقت دەكات بۆ ئەوەی بەدوای ڕووداوەكانی دواتردا بچیت و لەزۆرجێگەی تردا هێندەی ترس و دڵەڕاوكێت تووش دەكات كە لەجێگەی خۆتەوە هەست بە ئێش و ئازارەكانی و ناخۆشیەكانی نوسەر دەكەیت و چەندین جاریش دیمەنی پێكەنیناوی و گاڵتەجاڕی و نوكتە و قسەی خۆشان واتلێدەكەن كە بدەیتە قاقای پێكەنین و بەدڵ چێژیان لێوەربگریت.

خاڵێكی تر كە سەرنجی ڕاكێشام لە كتێبەكەدا بریتی بوو لەوەی كە لەكۆتایی كتێبەكەدا  5 لاپەڕەی كۆتایی تەرخانكردوە بۆ فەرهەنگۆكێكی بچوك بەوشە و مانا بەرامبەرەكانی لە دیالێكتەكانی ناوچە جیاوازەكان ،كە جێگەی دەستخۆشیەو یارمەتیدەرە بۆ زانین و ناسینی وشە كوردیە ناوچەییەكانی تر و تێكەڵاوبونی زیاتری دیالێكتەكان،كە بەداخەوە هێشتا لەناوچەیەك بۆ ناوچەیەكی تر كەسانێك هەن لە یەكدی تێناگەن و لەگرنگی فەرهەنگ و زمان و ئەدەبی كوردی تێنەگەیشتون و خۆیان دوورە پەرێز دەگرن لەتێكەڵاوبووبونی ناوچەكان و شێوە زار و دیالێكتەكانی تر،بەڕاستی گەر زمانی هەر نەتەوەیەك بەزیندوویی نەمێنێتەوە ئەوا ناسنامە نەتەوەییەكەشی كاڵ دەبێتەوە،بۆیە گرنگە بۆ ئایندەش گرنگی زیاتر بە زمانی كوردی و زیندووهێشتنەوەی بدرێت.
لە كۆتایدا ئەم كتێبە بەڕای بەندە هەر بریتی نیە لە گێڕانەوەی بیرەوەریەكی چەند ساڵەیی، بەڵكو گەر سیناریستێكی بەتوانا و لێهاتوو هەبێت دەتوانرێت بكرێتە درامای چەندینی زنجیرەیی و تەنانەت فلیمی سینەمایش.
بەڕاستی دەڵێم كە ئەم بیرەوەریانە و بیرەوەریەكانی كەسایەتیەكانی تریش گرنگی مێژوویی گەورەیان هەیەوە و پێكەوە هەموانیان مێژوو و سەربوردەی گەلێكی مەزڵوم و چەوساوەی كوردن و هەق وایە هانبدرێن بۆ نوسینەوەیان و دەستگیرۆیش بكرێن بۆ تۆمار و نووسینەوەیان.