کتێبی «پریاسکە» کە نووسینی (عەلی حاجی عەبدوڵڵای کەڵۆش)ە، کتێبێکی گرنگە بەتایبەتی لە باسکردنی ئەو ئامێر و کەرەستە کشتوکاڵییانەی لە گوندەکاندا بەکارهێنراون، یان هەندێ وتە و قسەی نەستەقی جوان شیکردۆتەوە، بۆیە دوای مۆڵەت وەرگرتن لە برای نووسەر، پێمان باش بوو لە پاشکۆی «گوندستانی نوێ»دا بڵاوی بکەینەوە.
گوندستانی نوێ
عەلی کەڵۆش
بەشی حەڤدەیەم
لەناو مەرەزەدا دەڕوێت، زۆر لە رووەكی برنج دەچێت، تا گوڵ نەكات بە ئاسانی جیاناكرێتەوە لە مەرەزەكە، دەنكێكی ورد و خڕ دەگرێت.
سڕناتك:
رووەكێكی وەرزییە و لە كۆتایی بەهاردا شین دەبێت و گەورە دەبێت، بە ناسكی ئاژەڵەكان دەیخۆن، بەڵام لەدوای گوڵ كردن و پیربوونی، هەر ئاژەڵێك لێی بخوات دەم و لووتی بریندار و رووش و ناشیرینی دەكات، سڕناتك گیایەكی لاسك رەق و جیڕە، جاران وەرزێرەكان ئەیانكرد بە گسك بۆ سەر خەرمان.
قاپەكەوەلە:
لە هاویندا دەڕوێت، زیاتر لە وەرد و كێڵگەكاندا، رەنگی سەوزێكی شین باوە، هیچ ئاژەڵێك نایخوات.
پۆڵكە:
ئەم گیایە لەنێو دەغڵوداندا شین دەبێت، خشۆكە و خۆی بە ئەوانی تردا هەڵدەواسێت، بەرێكی زۆر دەگرێت و بەشێوەی كەلو وەك پاقلە و قەرەقاچ و هتد، دەنكەكانی خڕە هێندەی دەنكە ماشێك.
گیا قەیتەران:
ئەم گیایە لەناو ئەشكەوت و ژێر تاڤگە و شوێنە تەڕ و سەختەكانی چیاكاندا سەوز دەبێت، دیمەنێكی جوان و رازاوە بەو شوێنە دەبەخشێت، بۆ رمل و بەردی گورچیلە وەكو دەرمان بەكاردەهێنرێت.
سێ پەڕە:
گیایەكی نسك و جوانە هەرپەلە و سێ گەڵای پێوەیە، گوڵێكی وردی زەرد دەكات، بەتەواوی لە وێنجە دەچێت، بۆ مەڕوماڵات زۆر خۆرایە.
كەما:
لە چیا كوێستانەكان دەڕوێت، گەڵا وورد و چڕ و باڵا بەرزە، گزرە گیای لێدەكرێت بۆ زستانی ئاژەڵەكان.
لۆ:
بەهەمان شێوە لە كوێستانەكان دەڕوێت، خواردنێكی فرە نایابە بۆ ئاژەڵەكان.
بەیبوون = چاوەپشیلە:
لەبەهاردا دەڕوێت، ناوەڕاستی گوڵەكەی زەردە و پەرشەكانی سپییە، بۆنێكی تایبەتی لێدێ، بایەخی پزیشكی زۆرە و دەرمان و چای لێ دروستدەكرێت.
مەلەوێچە:
گیایەكی خشۆكە پەل دەهاوێ دەئاڵێ بە دار و درەختی دەووربەریدا، لە شێوەی لاولاودایە و گوڵێكی جوانی كراوەی سپی دەكات.
كنیواڵ = قوڕاڵە:
ئەم گیایە لەبەهاردا دەڕوێت، شێوە و رەنگ و تامی لە كەوەر دەچێت كەمێك توندترە، لە هەردە و مێرگ و دەشتەكاندا دەڕوێت.
ترشكە:
لەشێوەی سڵقدایە بە بچووكی، گیایەكی بەهارییە و دەكرێت بە یاپراخ تام و لەزەتی خۆشی هەیە.
تۆڵەكە:
گیایەكی بەهارییە هەموو گەڵاكانی دەكەونە سەری لاسكەكانەوە، گەڵایەكی خڕی بازنەیی هەیە ئەم رووەكە زیاتر لەشوێنی پەیین و دەوروپشتی گوندەكاندا دەڕوێت، بە شۆربایی و سورەوەكراوەیی دەخورێت، بەتام و بەلەزەت و خۆڕایە.
سمڵ:
زیاتر هاوینان لەقەراغی جۆگە و زەویە بەراوەكان دەڕوێت، سێ پەلە و زیاد رۆدەچێتە زەویدا، لەژێرەوە بەهۆی رەگەكانیەوە بڵاودەبێتەوە و زۆر دەبێت و سەلكی رەشی هێندەی ناوكە خورما دەگرێت، بۆنی زۆر خۆشە و دوای پاككردنی، ژنان دەیكەنە پێی مێخەكبەن و حەتحەتۆكە.
هەڵیتری = گیاكەڵە:
ئەم گیایە هاوینەیە و زیاتر لە زەویە بەراوەكاندا دەڕوێت، لەشێوەی رووەكی گەنمەشامیدایە، بژارێكی بێزاركەری ئاوێر و جوتیارەكانە، بەناڕەحەت لەناودەچێت و ساڵانە هەڵدەداتەوە، هەر ئاژەڵێك تێری لێبخوات دەیكوژێت.
سەڵمكە:
هاوینەیە و لە زەوی بەراو نزیك چۆم و رووبار و جۆگەلەكان دەڕوێت، بە ناسكی دەكوڵێ و سووردەكرێتەو لە رۆندا، ئەم گیایە تۆوێكی یەكجار زۆر وردی هەیە و بەئاسانی بڵاودەبێتەوە.
پەڵپینە:
هاوینەیە و لە زەوی بەراو و نزیك ئاوەكاندا دەڕوێت، گەڵا و لاسكی ئەستوور و ناسك و ئاودارە زیاتر پان دەبێتەوە و كەمتر باڵا دەكات، خواردنێكی ناسراوە و خۆش و بەسوودە، ئێستا لەهەندێک جێگە جووتیارەكان دەیڕوێنن و پەروەردەی دەكەن و دەیخەنە بازاڕەوە.
هەزبێلە = جاترە:
لە بنچكەكانە، ساڵانە لە جێگەی خۆیان گەڵا دەكەن و دەژێنەوە، لاسكێكی رەق و گەڵایەكی وردی بۆن خۆشی هەیە، زیاتر لە هەردە و بناری كەژەكان دەڕوێت، یەكێكە لە دەرمانە نایابەكانی چێشت و خواردنەكان و رەواجێكی زۆری هەیە.
پونگە:
ئەم گیایە لە دەراوی كانی و كارێز و ناو جۆگە ئاوەكان دەڕوێت، ئەمیش بۆنێكی یەجگار خۆشی هەیە، وەكو یەكێك لە سەوزەكان بەكاردەهێنرێت.
كووزەڵە:
رووەكێكی ئاوییە، هەمیشە رەگی لەنێو ئاو و تەڕاییدایە، رەنگی سەوزێكی تێرە، زۆر ناسك و ئاودارە، تامێكی تونی هەیە، یەكێكە لە سەوزە دەگمەن و پڕفرۆشەكانی بازاڕ.
بەرزەڵنگ:
گیایەكی بۆن خۆشی كوێستانییە، گەڵایەكی شین باوی وردی جوانی هەیە.
هەڵەكۆك:
گیایەكی بەهارییە و زۆر بەرزنابێتەوە، چوار تا پێنج گەڵا و لاسكێكە، گوڵێكی سوری قەشەنگ لە ناوەڕاستیانەوە بەرز دەبێتەوە، زیاتر لە هەردە و پێدەشت و سوركە و هەڵەتەكاندا شین دەبێت، لەناو زەویدا سەلكێكی كەمێك درێژی هەیە، بە پێستێكی تەڕی شیراوی داپۆشراوە، بە ئاسانی لێی دەبێتەوە و پاك دەبێت، خواردنێكی خۆشە و تامێكی تایبەتی هەیە، لە كۆنەوە وتویانە دیاری شوان یا پیشۆكە یان هەڵەكۆك.
پیشۆك:
گیایەكی بەهارییە هیچ بەرزنابێتەوە، لە زەوی سەری دەرهێنا گەڵاكانی بەسەر زەویدا رادەكێشێت، ئەوانیش دوو پەل سێ پەل چوار پەل تا پێنج پەلن، واتە گەڵای درێژی باریكە و لە ناوەراستیدا بە درێژی خەتێكی سپی نیتكە نیتكەی تێدایە، پیربوو لەناوەڕاستی پەلەكانەوە خونچە و گوڵ دەكات، پیشۆك سەلكێكی پیاز ئاسای خڕی هەیە و بە چەند توێكڵێكی قاوەیی زەردباوی كون كون (مشبك) داپۆشراوە، بەئاسانی پاكدەكرێت و دەخورێت و هەندێك جار لە رۆنیشدا سووردەكرێتەوە.
گنۆڕ:
بەهارییە و لەسەر چیا و رەوەز و شوێنە سەختەكان شین دەبێت، لاسكێكی ئەستور و گەڵایەكی گەورە و پانی هەیە، گوڵ و تۆوەكەی بە تۆپەڵە و لەشێوەی قەرنابیتدایە، هەموو لاسكەكەی پاكدەكرێت و دەخورێت.
ستك:
گیایەكی بەهاری گەڵا وردی باڵابەرز و شاشە، زیاتر لە هەردە و پێدەشتەكان دەڕوێت، بەرەكەی بە تۆپەڵ و هێشووە و خواردنی تام و چێژێكی تایبەتی هەیە.
رێواس:
ئەم رووەكە تەنها لە شوێنە زۆر كوێستان و ساردەكاندا شین دەبێت، لاسكێكی توكنی تەڕ و ناسك و پان و ئاوداری هەیە، تامێكی مزر و تایبەت و خۆشی هەیە.
سورەونە:
ئەم گیایە لەقەد رەوەز و شوێنە بەرزەكان دەڕوێت، بەرز و لاسكدارە، بۆ ناو دۆخەواو ترخێنەو چەند چێشتێكیتر بەكاریدەهێنن.
شیرین شاتەڕە:
لە زەویە بەپیت و بەراوەكاندا دەڕوێت، باڵای لە مەترێك زیاتر دەبێت، گەڵاكەی هێندەی گەڵای دار بییە، سەرەڕای ئەوەی هەر ئاژەڵێك زۆری لێبخوات تووشی باكردن دەبێت بەڵام ئەكوڵێنرێت و سوورئەكرێتەوەو تام و چێژی تایبەتی خۆی هەیە.
بێڵەهەڕ:
گیایەكی گەڵا پانی گوڵ ورد و زەردە، گوڵەكەی پەڕەی نییە تەنها گۆپكەی وردو بڵاوە.
مارەگیرە = بێوێژان:
گیایەكی بۆن ناخۆشە، مار حەزی لێناكات و كەچی لەبەر كونەكەیدا سەوز دەبێت، بەیەكێك ئەوترێ حەز بە چارە و بینینی نەكات، لەبەر خۆیەوە دەڵێت: مار حەزی لە مارەگیرە نییە كەچی لەبەر كونەكەیدا سەوز دەبێت.
قومام:
زۆر لە رووەكی گەنم دەچێت لە زەویدا سەلك دەكات و بە ناسكی تام و چێژێكی تایبەتی هەیە، زۆرێك لە ئاژەڵ و باڵندەكانیش ئارەزووی خواردنی قومامیان هەیە.
بەڕەزا:
لە كاو و شوێنە سەختەكانی چیادا شین دەبێت، گیایەكی جوان و ناسك و گەڵا ورد و پاراوە، زۆر لە شویت دەچێت لەبری سەوزە بۆ ناو زەڵاتە و دەكرێتە ناو هەندێ خواردنی ترەوە.
هەرزن:
ئەم گیایەش لە گەنم دەكات، بەرێكی وردی هەیە، لە ساڵە نەهاتیەكانی كۆندا (گرانی)، لەبری جۆ خەپلە و كولێرەی لێدروستكراوە، ئێستا زیاتر خواردنی باڵندەكانە بەتایبەتی (گیر الحب)، پێشینان وتوویانە:
هەرچەن گاڵین بەڵام زادی خوایین.
گۆزروان:
گیایەكی بەهاری توكنە لەشێوەی كنگردایە، بە كوڵاوی و سورەوەكراوی دەخورێت.
