وەبەرهێنانی خاک لە ناحیەی گاپیڵۆنی قەزای ماوەت

سەرهەد تاریق محەمەد


خاک، ئاو و پلەی گەرما لە گرنگترین فاکتەرە سروشتییە کاراکانن لەسەر بەرهەمهێنانی کشتوکاڵ.
هەموو شارستانییەتە دێرینەکان لە جیهاندا لەو ناوچانە سەریان هەڵداوە کە خاک و رووبار و پلەی گەرمای گونجاو و هێزی مرۆیی تیایدا مسۆگەر بووە، وەک شارستانیەتی چینییەکان و میسرییەکان و ئاشوریی و بابلی، ئەو شارستانییەتانەی لە کوردستانی باکوور و باشووردا هەبوون.
تا ئێستاش لە کوردستان کشتوکاڵ پابەندە بە بڕی بارانی ساڵانە لە زەوییە دێمەکاندا کە تەنها دەشێت بۆ چەند بەروبوومێکی دێمەکار و تەنها بۆ وەرزێک، کە نزیکەی (85 ٪)ی لە وەرزی هاویندا بە بێ چاندن دەمێنێتەوە، لەبەر رێکنەخستنی سەرچاوەکانی ئاو و نەبوونی ئاوی پێویست بۆ وەبەرهێنانی زەوییە کشتوکاڵییەکان لەم راپۆرتەدا تیشک دەخەینە سەر ناحیەی گاپیڵۆن وەک نموونەیە لە وەبەرهێنانی زەوی لە پاریزگای سلێمانی.
  لە خشتەی (1)دا دەردەکەوێت کە رووبەری زەوی کشتوکاڵی (12254)دۆنمە، جگە لە چەند رووبەرێکی پچر پچڕ کە بەهۆی کانیاو یان بیرەوە، ئاودێری دەکرێت، زیاتر لە (90 %ی رووبەرەکە بەبێ چاندن دەمێنێەوە، دابینکردنی بڕی ئاوی پێویست بۆ چاندنی ئەو رووبەرە و زیاتر لە نیوەی رووبەری نەشیاو بۆ باخداری بە خاڵێکی وەرچەرخانی گرنگ هەژمار دەکرێت، بە مەبەستی گەشەپێدانی ئابووری ناوچەکە.

ناحیەی گاپیڵۆن
ناحیەی گاپیڵۆن بە یەکێک لە ناحیە گرنگەکانی قەزای ماوەت دادەنرێت و دەکەوێتە باکووری خۆرئاوای شاری سلێمانی.
  لە خشتەی (2) دا دەردەکەوێت کە ژمارەی دانیشتوانی گوندنشین لە ساڵی (2019) نزیکەی 3761 کەس بووە و  دانیشتوانی شارنشین 549 کەس بووە،  کۆی دانیشتوانی ناحیەکە 4310 کەس بووە، بەشی تاکەکەس/گوندنشین(سلیم،2022،ل35-88)، لە رووبەری گشتی 19.2دۆنم بووە، زەوی کشتوکاڵی 3.2دۆنم، رووبەری چێندراو بە باخداری 2.3، و دارستان 6.62 دۆنم بووە، لەوەڕگای سروشتی 0.16دۆنم بووە بۆ هەر تاکێکی گوندنشینی ناوچەی لێکۆڵینەوەکە(4).
بەشی تاکەکەس/ شارنشین لە رووبەری گشتی 13.5دۆنم، رووبەری شیاو بۆ کشتوکاڵ22.3دۆنم، رووبەری چێندراو بە باخداری 16.1دۆنم، رووبەری دارستان 45.36 دۆنم، رووبەری لەوەڕگەی سروشتی 6.23دۆنم.
تێکڕای دابارینی ساڵانە لە ناحیەی گاپیڵۆن نزیکەی (748ملم)ە، و کۆی ئاوی تازەبووەی ساڵانەی هەژمارکراو بە پێی ئەم هاوکێشەیە بڕی ئاوی تازەبوەوە135 ملیۆن/م3
کۆی ژمارەی دانیشتوانی ناحیەی گاپیڵۆن (4310)کەسە، بەشی تاکەکەس لە ئاوی تازەبوەوەی ساڵانە= 31،322 مەتر سێ جا.
لە ناوچەکەدا چەندی بەنداوی پێشنیازکراو هەیە وەک بەنداوی (باڵخ و چۆخماخ) بە ژۆی (8)ملیۆن. مەتر سێ جا/ئاوی گەنجینەکراوە. چڕی دانیشتوانی ناوچەی لێکۆڵینەوە 23.8/کەس بۆ یەک کیلۆمەتر دووجایە، ئەمەش ئاماژە بۆ توانای ناوچەکە بۆ لە خۆگرتنی ژمارەیەکی زۆرتر لە دانیشتوان دەکات.
بڕی ئاوی پێیوست بۆ ئاودێریکردنی ڕووبەری زەوی کشتوکاڵی(72224)دۆنم، هەژمار دەکرێت بە پیی هاوکۆلکەی
بڕی ئاوی پێویست = رووبەر(م2)×بڕی ئاوی پێویست21،444،500 ملیۆن/م3 ئەمەش ڕێژەیەکی کەمە بە بەراورد بە بڕی ئاوی تازەبوەوەی ساڵانە 135،058،880ملیۆنم3 ئەو بڕە ئاوەش دەتواندرێت لە ڕێگەی بەنداو و (پۆند) گۆماوەوە دابینبکرێت.
ناحیەی گاپیڵۆن رووبەرێکی گەورەی دارستان لە خۆی دەگرێت (24905)دۆنمە، کە دیمەنێکی جوانی بە ناوچەکە بە خشیوە دەتواندرێت ئەم ناوچەیە بکرێتە ناوچەیەکی گەشتیاری گرنگ بە سود وەرگرترن لە فاکتەرە سروشتی و مرۆییەکانی گەشەپێدانی گەشتیاری لە ناوچەکەدا.

سەرچاوەکان
1-Mohamed Ali.J.J. (2008), Water resource and its utilization for agricultural development in slemani governorate Ph.D. Dissertation University of Sulaimani.
2. Sigert,K,(1994) introduction to water harvesting, proceeding of the FAO expert consolation Cairo, Egypt, Roma, Italy, FAO
3 -غریب علی سلیم ،(2022 )، ڕۆڵی گەشتوگوزار لە پەرەپێدانی دێهاتەکانی قەزای شارباژێڕ، نامەی ماستەر، زانکۆی سلیمانی، کۆلیجی 
زانستەمرۆڤایەتییەکان.
4-FAO representation in Iraq (2000),FAO coordination office for northern in Iraq.
5-Ali, j-j, (2015),water harvesting through utilization wild cherry rootstocks for production of some locally grown plum cultivars in mountain area of sulaimania-region, IJISET,vol2,ISSNE8.
6- Amin, A.N, (2006), policy dialog model for future development in Kurdistan region.
-7محمد، سەرهەد طارق، (2022)، ڕۆلی بەست و بەنداوەکان لەسەر زێی بچوک و سیروان لە وڵاتی ئێران و کاریگەری لەسەر هەرێمی کوردستانی عێراق، نامەی ماستەر، زانکۆی سلیمانی،.
8- https://www.worldometers.info/world-population/iraq-population,2023.