سەردار عەبدولڕەحمان*
چەمكی ژینگە وەك كایەیەكی گرنگ خۆی خزاندۆتە ناو ناوەندە سیاسی، ئابووری، زانستی و توێژینەوە و مەڵبەندە ئەكادیمییەكان و بۆتە بابەتێكی گرنگی ژیانی مرۆڤایەتی، سەرەڕای ئەمەش بووەتە كارتێك بەدەست پارتە سیاسییەكانەوە لە ئەجێندای كارنامەی پەیڕەو و پرۆگرامیاندا.
بە بیابانبوون گرفتێكی جیهانییە
دیاردەی بە بیابانبوون بریتییە لە گۆڕانی رووبەرێكی بەرفراوانی بەپێزی بەرهەمهێنان بۆ رووبەرێكی بێ پێزی ژیانی رووەك و ئاژەڵ، هەروەها هەر یەكە لە چالاكییەكانی مرۆڤ بەشێوازێكی بێ بەزەییانە و گۆڕانی بارودۆخی ئاووهەوا رۆڵی سەرەكییان گێڕاوە لە پەیدابوونی ئەم دیاردەیە، سیستمی لاوازی ژینگە بەهۆی كردارەكانی مرۆڤ و هۆكارە سروشتییەكانی تر هۆكارێكی تری بێ پیتی خاكە، ئەو بەشەی كە هەموو جیهان خۆراكی خۆی لێ بەدەست دەكەوێت لەسەر رووی زەوی بریتییە لە (خاك).
جیاوازیەكی گرنگ هەیە لە نێوان زەوی و خاك، (خاك) بریتییە لە چینێكی نەرمی سەر رووی زەوی كە رووەك تیایدا خۆراكی خۆی بەدەست دەهێنێت و دوای وشكبوون و نەمانی رووەك یاخود شیبوونەوەی پاشماوەی رووەك دووبارە ئەم پاشماوانە دەبنە مادەی ئەندامی بۆ خاك وەكو مادەی (دووبـال)، خاك لە بنچینەدا بوونێكی گرنگە بۆ چالاكی كشتوكاڵی و ژیانی ئاژەڵی.
چەمكی بە بیابانبوون
بە بیابانبوون، یەكێكە لەو كێشە جیهانیانەی روبەڕوی زۆرێك لە شارەكان بووەتەوە لە هەموو جیهان، وا پێناسە دەكرێت كە بریتییە لە (كەمبوونەوەی توانای بەرهەمهێنانی بایەلۆجی زەوی و لەناوچوون و وێرانبوونی بەپیتی زەوییە كشتوكاڵییە بەرهەمهێنراوەكان) سەرئەنجام ناوچەیەكی سەوزایی دەگۆڕێت بۆ ناوچەیەكی بێ بەرهەم و دەبێتە هۆی دروستبوونی بارودۆخی ئاو و هەوای بیابانی لە ناوچەكەدا، دیاردەی بە بیابانبوون دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی ژیانی رووەك، كۆی گشتی رووبەری بە بیابانبوون لە جیهاندا (46) ملیۆن مەتر دووجایە، لەم بەشەدا نیشتیمانی عەرەبی (13) ملیۆن مەتر دووجای بەردەكەوێت، كە دەكاتە لە (28%) كۆی گشتی بیابانەكانی جیهان.
هۆكارەكانی سەرهەڵدانی بە بیابانبوون
1-بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و كەمی و دەگمەنی رێژەی باران بارین و خێرایی و زۆری رێژەی بە هەڵم بوون و كۆبوونەوەی بڕێكی زۆری خوێ لە زەوییە كشتوكاڵییەكاندا لەماوە وشكەكاندا.
2- راماڵینی خاك و كەمبوونەوەی بەرهەمی دانەوێڵە و بێهێزبوونی توانای خاك.
3- كشانی تەپۆلكە لمییەكان و داپۆشینی بەروبوومە چێنراوەكان بەهۆی كرداری باوە.
4-بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی ژێرزەوی بەهۆی گەرمبوونی زەوی و پڕۆسەی هەڵماندن.
5- كشتوكاڵ پشت دەبەستێت بە باران بارین.
6-پشت بەستن بە ئاوی بیرەكان بۆ مەبەستی ئاودێری، ئاوی ژێرزەوی دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی سوێری (شۆرەكات) بەپێی تێپەڕبوونی كات دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی سوێری خاك و بەبیابانبوون.
7- (با) دەبێتە هۆی خێرایی وشكبوون و پوكانەوەی رووەكەكان بەشێوەیەكی بەردەوام بۆ ماوەیەکی درێژ، سەرەنجام دەبێتە هۆی وشكبوونی خاكەكە و كەمبوونەوەی شێی خاك و لەناوچوونی رووپۆشی رووەك لە ناوچەكەدا.
ئاشكرایە زیادبوونی خێرایی با و بوونی بارانی بەخوڕ هۆكارێكە بۆ رووتانەوە و راماڵینی خاك، ساڵانە چەندین رووبەری زەوییە چێندراوەكانی خاك روبەڕوی پڕۆسەی راماڵین دەبنەوە، سەرئەنجام دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی بڕ و رێژەی مادەی ئەندامی وەك (نایترۆجین، فۆسفۆڕ، پۆتاسیۆم، كالسیۆم، كبریت و ...هتد) واتا بەهۆی كرداری باوە رێژەی لە دەستچوون زیاتر دەبێت لە دروستبوونی پەینی كیمیاویی لە خاكدا.
راماڵینی خاك، یەكێكە لە دیاردە ترسێنەرەكانی لەناوچوونی ژیانی رووەكی و ئاژەڵی لە سەرتاپای جیهان، دروستبوونی پڕۆسەی خاك بەشێوەیەكی زۆر هێواش و لەسەرخۆیە، بۆ دروستبوونی چینێكی خاك بە ئەستووری (18)سم، پێویستیمان بە (1400-7000) ساڵ هەیە، چەندێتی ئەو زەویانەی روبەڕوی لەناوچوون و وێرانبوون دەبنەوە لە سەرتاپای جیهان لەم چەند ساڵەی دوایدا بەتایبەتی بۆتە هۆی لەناوچوونی (23%) ی زەویە كشتوكاڵییە چێندراوەكان.
راماڵینی خاك دیاردەیەكی سروشتییە بە درێژایی كات ئەم دیاردەیە بوونی هەبووە، بەڵام چالاكییە جۆربەجۆرەكانی مرۆڤ لەسەر ئەم هەسارەیە بەشێوەیەكی بێ بەرنامەیی و ناهۆشیارانە و ناتەندروست بووەتە هۆی:
أ- لەناوچوونی رووپۆشی رووەكی سروشتی.
ب- لەوەڕاندنی زیاد لە پێویست بەتایبەتی لە ماوە وشكەكاندا.
ت- راپەڕاندنی كاروباری كشتوكاڵ و كێڵانی زەوی بەشێوەیەكی نا هۆشیارانە و ناتەندروست لە كاتە وشكەكاندا دەبێتە هۆی لە بەریەك هەڵوەشانی چینی سەرەوەی خاك.
جۆرەکانی راماڵینی خاك و چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوەی
ا- راماڵین بەهۆی باوە.
ب- راماڵین بەهۆی ئاوەوە.
1-پاراستنی لەوەڕگای سروشتی و گەشەپێدانی و روپۆشی رووەكی.
2-وەستان و فراوانبوونی كشتوكاڵی پشت بە باران بەستوو، لەسەر حسابی لەوەڕگای سروشتی.
3-دەستەبەركردنی ئاوی پێویست بۆ كشتوكاڵكردن.
4-وەستاندنی دیاردەی بڕینەوەی دارستانەكان بۆ سوود وەرگرتن و بەكارهێنانیان وەك سەرچاوەیەكی وزە.
5-رێكخستنی خولی كشتوكاڵی بە تێڕوانین بە هۆیەكانی پوختەكردنی ئاودێری بەرز.
6-كشتوكاڵكردنی وشك، چاندنی ئەو رووەكانەی پێویستیان بە ئاوی كەمە تا بتوانن خۆیان لەگەڵ ژینگەی سەختی ناوچەكە رابهێنن.
7-باشكردنی پێكهاتەی خاك، بە زیادكردنی مادەی ئەندامی و چاندنی ئەو رووەكانەی خاك بەپێز دەكەن.
8-چاندنی زەوییە كشتوكاڵییەكان لە یەكەم وەرزی باران باریندا.
9-دروستكردنی گۆل و بەست و دەریاچەكان لە شوێنی تێڕژان و رۆیشتنی ئاو.
10-دروستكردنی بەست و بەنداو بۆ كەمكردنەوەی خێرای ئاستی ئاو.
11-پاراستنی رووپۆشی رووەكی و دووركەوتنەوە لە لەوەڕاندنی زیاد لەپێویست، چونكە لەوەڕاندنی زیاد لە پێویست دەبێتە هۆی رووتانەوەی خاك و خێرا پێداڕۆیشتنی ئاو.
12-دروستكردنی بەربەست (سیاج) بۆ بەرەنگاربوونەوە لە رووتانەوەی دارستانەكان و گژوگیا.
*شارەزای ژینگە
