فەلسەفەی پەروەردە

پ. د. سەمەد ئەحمەد*


 سەرەتایەكی كورت
پەروەردە پرۆسە‌یەکی درێژخایەن و گرنگ كاریگەرە بۆ باشكردنی ژیان. بنەمایەكی فەلسەفی هەیە، چونكە فەلسەفە گەر بریتی بێت لە تێڕوانین ‌و دیدێكی قوڵ بۆ شتە گشتییەكان لەسەر بنەمایەكی عەقڵانی ‌و لۆژیكی، ئەوا ئەركی پەروەردە جێبەجێكردنی ئەم فەلسەفەیەیە كە لەشێوەی بەهاكان، داب‌ و نەریتەكان، رەفتارەكانی مرۆڤدا دەردەكەوێت. هەر بۆیە وتراوە: فەلسەفە دایكی پەروەردەیە ‌و پەروەردەش كارخانەی فەلسەفەیە.
(فەلسەفەی پەردەردە) رستەیەك، یان دەستەواژەیەك نییە كە لەبەری بكەین ‌و بیڵێینەوە. یان كارێكی دیاریكراو نییە ئەنجامی بدەین. یان تێگەیشتن لە پرسیارێكی بیركاری نییە كە لەدوای تێگەیشتن بتوانین هەزاران نموونەی هاوشێوەی لەسەر شیكار بكەین، بەڵكو فەلسەفەی پەروەردە چەمك ‌و واتا‌و ئامانج و مەبەست ‌و میكانیزم ‌و شارەزایی تایبەت خۆی هەیە.
مەرج نییە هەموو كەسێك بەشێوەیەكی تیۆری توانای تێگەیشتنی هەبێت لە فەلسەفەی پەروەردەدا، بەڵام هەموو پەروەردەکارێک بەبێ‌ ئەوەی بەخۆی بزانێت فەلسەفەی پەروەردە، یان بەشێكی ئەو فەلسەفەیە لە ژیانی رۆژانەی خۆیدا جێبەجێ‌ دەكات.

پەروەردە پرۆسەیەكی دەستخراو ‌و ئاڕاستەكراوە، هەرگیز جێگیر‌ و نەگۆڕ نییە، بەڵكو هەمیشە گۆڕانی بەسەردا دێت ‌و بەچەقبەستوویی نامێنێتەوە

 چەمكەكانی (فەلسەفە) ‌و (پەروەردە)
بۆئەوەی بەتەواوی لە چەمكی فەلسەفەی پەروەردە تێبگەین، سەرەتا دەبێت لە چەمكی فەلسەفە تێبگەین، پاشانیش لە پەروەردە..
یەكەم: چەمكی فەلسەفە
(فەلسەفە، یان فیلۆسۆفی - philosophy)، وشەیەكی یۆنانییە. لە دوو بڕگەی (فیلۆ) ‌و (سۆفی) پێكهاتووە. (فیلۆ) واتا (خۆشەویستی)، (سۆفی) واتا (دانایی، یان حیكمەت). كەواتا وشەی (فەلسەفە) بەمانای (خۆشەویستی دانایی) دێت.
  ئەم وشەیە، واتا (فەلسەفە) بۆ یەكەمجار (فیساگۆرس) لەسەدەی شەشەمی پێش زایندا بەكار هێناوە. خۆشەویستی بۆ دانایی ئاماژەیە بۆ تێگەیشتن لە راستییەكان، لە رێگەی تێڕامان‌و بیركردنەوەی ورد و قوڵەوە لە دیاردەكانی دەوروبەر ‌و شیكردنەوە و راڤەكردنی شتەكان بەشێوەیەكی راست‌ و دروست‌ و دوور لە خورافە و بیركردنەوەی چەوت ‌و نادروست.
بەڵام وشەی (فەیلەسوف)، ئاماژەیە بۆ ئەو كەسەی كە خۆشەویستی زۆری بۆ دانایی هەیە‌ و لە هەوڵی گەڕان ‌و پشكنین دایە بۆ گەیشتن بە حەقیقەت، مەبەستیش لە حەقیقەت لێرەدا بریتییە لە حوكمدان لەسەر شتەكان لەسەر بنەما و بەڵگەی عەقڵی.
فەیلەسوف ئەو كەسەیە كە لە روانگەیەكی قوڵی فەلسەفیانەوە لە دیاردەكان ‌و ژیانی مرۆڤ دەڕوانێت، پێیوایە كە سەرجەم كەموكوڕییەكانی مرۆڤ بۆ تێنەگەیشتن لە فەلسەفە دەگەڕێتەوە. لەمەش زیاتر  پێیوایە سەرجەم كەموكورتی و ناتەواییەكانی مرۆڤ هەر لە رێگەی فەلسەفەوە چارەسەر دەبێت.

دووەم: چەمكی پەروەردە
بەدرێژایی مێژوو چەمكی پەروەردە، چەمكێكی ئاڵۆز بووە، هۆكاری ئەمەش بۆ جیاوازی بیركردنەوەی مرۆڤ بۆ خودی چەمكی پەروەردە دەگەڕێتەوە نەك شتێكی تر، هەر ئەمەش وایكردووە كە زیاتر لە دید و تێڕوانینێكی لەسەر هەبێت. بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا شارەزایان و پسپۆرانی‌ ئەم بوارە كۆكن لەسەر ئەوەی كە پەروەردە هەوڵێكی گرنگە، مرۆڤ لەهەر پێگەیەكی كۆمەڵایەتی ‌و تەمەنێكدا بێت، ناتوانێت دەسبەرداری بێت. بەمپێیەبێت؛ پەروەردە پرۆسەیەكی دەستخراو و ئاراستەكراو ‌و ئامانجداری درێژخایەنی گرنگە لە ژیانی مرۆڤدا.
زۆربەی پسپۆرانی بواری پەروەردە پێیانوایە كە پەروەردە بریتییە لە هەوڵێكی گشتگیر و هەمەلایەنە بۆ پەرەپێدان‌ و كاراكردنی زیاتری‌ لایەنی جەستەیی ‌و عەقڵی ‌و دەروونی ‌و کۆمەڵایەتی‌ و رۆحی ‌و رەفتاری مرۆڤ. 
ئەمە بەومانایە دێت كە مرۆڤ لە سروشتی خۆیدا ‌و لە بناغەدا خاوەنی كۆمەڵێ‌ توانستە، ئەم توانستانەش هەمیشە پێویستییان بە پەرپێدان ‌و بە گەڕخستن‌ و كاراكردنی شیاوتر و زیاتر هەیە. كەواتا هەركەسێك كە لەڕوی جەستەیی ‌و عەقڵی‌ و دەروونی ‌و کۆمەڵایەتی‌ و رۆحی ‌و رەفتارییەوە پێگەیشتبوو، دەتوانین بڵێن ئەوكەسە پەروەردە كراوە.
كاتێك ئەمە دەڵێین، دەبێت بزانین كە پەروەردە مەرج نییە هەمیشە دەرئەنجامێكی باشی هەبێت، بەپێچەوانەوە هەندێجار دەرئەنجامی خراپیشی هەیە. كەواتا باشی ‌و خراپی پەروەردە پەیوەستە بە بیركردنەوە و مامەڵەی كەسی پەروەردەكارەوە بۆ كەسی پەروەردەكراو.
وەك لە سەرەوە ئاماژەمان پێكرد كە پەروەردە پرۆسەیەكی دەستخراو ‌و ئاڕاستەكراوە، هەرگیز جێگیر‌ و نەگۆڕ نییە، بەڵكو هەمیشە گۆڕانی بەسەردا دێت ‌و بەچەقبەستوویی نامێنێتەوە، هەڵگری خەسڵەتی بەردەوامییە. كەواتا بەپێی جیاوازی كۆمەڵگاكان، پەروەردەش جیاوازی هەیە، نەك هەر ئەمە، بەڵكو لە یەك كۆمەڵگاشدا، لەسەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی تر شێوە و شێواز‌ و میكانیزم ‌و كەرەستەكانی پەروەردە و پەروەردەكردن جیاوازییان هەیە.
بەمپێیە بێت پرۆسەی پەروەردە لە پەیوەندییەكی راستەوخۆدایە لەگەڵ ژیانی یەكبەیەكی تاكەكانی كۆمەڵگە ‌و سەرانسەری كۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا.
پەروەردە لەسەردەمی كۆندا ساكار و ئاسان بووە، هیچ ئاڵۆزی‌ و ناڕۆشنییەكی پێوە دیار نەبووە، بەڵكو بەشێوەكی خۆییانە و نەویستانە بەڕێوە چووە. مەبەستمان لە قسانە ئەوەیە كە منداڵ بەشێوەكی ئاسایی و سادە، لە رەفتار و ئاكاردا، لە قسەكردندا، تا دواجار لە بیركردنەوەشدا لاسایی گەورەكانی كردووەتەوە.
بۆیە دەتوانین بڵێین: پەروەردە لەلای مرۆڤی كۆن بریتی بووە لە چاودێریكردن ‌و گەشەكردنی بایۆلۆجی منداڵ ‌و راهێنانیان لەسەر كاركردن‌ و كۆكردنەوە‌ و بەكارهێنان ‌و پاشەكەوتكردنی خۆراك ‌و پاراستن ‌و پارێزگاریكردنی ژیانی منداڵەكانیان لە مەترسی ئاژەڵ ‌و كارەساتی سروشتی.
 لەپەراوێزی ئەم چەند دێڕەدا دەكرێت ئاوها پێناسەی پەروەردە بكەین: پرۆسەیەكی كۆمەڵایەتی ئامانجداری ئاراستەكراوە، لە پێناو پێگەیاندنی باشتری تاكەكانی كۆمەڵگە لەڕوی جەستەیی‌ و عەقڵیی ‌و دەروونیی ‌و رۆحیی ‌و كۆمەڵایەتییەوە، بۆئەوەی پابەندبوون‌ و بەرپرسیارییەتی لەلای هەر تاكێك دروستبكات. 
* پسپۆر لەبواری‌ پەروەردە و دەروونزانیی