گەچی خاو چییە و چۆن دروستبووە؟

پ.د. پۆڵا خانەقا                             پ.د. كەمال حاجی كەریم                 م. ئەركان عوسمان *

گەچ، یاخود جیپسوم بریتییە لە بەردێك یان خاوێكی ناكانزایی كە پێكهاتووە لە كالیسیۆم سەلفات (گۆگردات) (دیهایدرەیت (CaSO42H2O) ((وێنەی 1)، جیپسوم لە رێگەی چەندین پرۆسەی جیۆلۆجییەوە دروست دەبێت: 
1- نیشتن بە بەهەڵمبوون: كاتێك روودەدات كە گەردەكانی ئاو لەناو دەریا، یان دەریاچەكان بەهەڵم دەبن و ئایۆن و توخم لە دوای خۆیان بەجێدەهێڵن و دەنیشن. كاتێك ئاوەكە بە هەڵم دەبێت، چڕیی ئایۆنەكانی كالیسیۆم و گۆگردات زیاد دەكات و دروست دەبێت.
2-  چالاكی گەرمی ئاو: ئاوی گەرم و دەوڵەمەند بە كانزاكان لە قووڵایی زەوییەوە دەتوانێت بە شكاوی زەویدا بجووڵێت و لە نزیك رووی زەوی سارد بێتەوە، ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆكارێك بۆ دروستبوونی جیپسوم وەك خاوەكانیتر.
3- پرۆسەی بایۆجینیك: هەندێك لە زیندەوەران دەتوانن بەشداربن لە دروستبوونی جیپسوم لەبەرئەوەی پێویستیان بە كالسیۆمە بۆ میتابۆلیسمی گیانی خۆیان.
تایبەتمەندییەكانی جیپسوم:
*رەقی: جیپسوم رەقیی 2ی هەیە بە پێوەریMohs، ئەمەش وایكردووە ببێتە یەكێك لە خاو یاخود بەردە نەرمەكان.
*تواوەیی: لە ئاودا دەتوێتەوە.
*پێكهاتەی بلوری: ئەگەر ژینگەی گونجاو و كاتی پێویست هەبێت دەتوانێت بە شێوەی پریزماتیكییەكان دروست بێت.
*رەنگ: كریستاڵی جیپسوم بێڕەنگە، بەڵام خاوی جیپسومی ناكریستاڵی بە شێوەیەكی ئاسایی سپی، یان بێڕەنگە، بەڵام دەتوانێت درەوشانەوەی خۆڵەمێشی، زەرد، سوور، یان قاوەیی هەبێت بەهۆی خڵتە و ماددەكانیترەوە. 

جۆرە سەرەكییەكانی بەردی نیشتوو بە پێوەری ریزبەندی لە دەریای داخراو:
(كالسایتCaCo3)،(دۆلۆمایت2CaMgCo3)، (جیپسوم CaSo4.2H2O)، (ئەنهایدرایتCaSo4)، (هاڵایتNaCl )
***رووداوی میسینی Messinian event كە بە قەیرانی خوێیی میسینیش ناسراوە (MSC)، رووداوێكی جیۆلۆجی گەورە بوو كە لە نزیكەی 5-7 ملیۆن ساڵ لەمەوبەر لە كۆتایی سەردەمی مایۆسین و لە قۆناغی میسینیان روویدا (وێنەی2). نزیكەی تەواو وشكبوونەوەی دەریای ناوەڕاستی لەخۆگرتبوو وە هەروەها كاریگەری قووڵی لەسەر جیۆلۆجی و كەشوهەوا و ئیكۆسیستمی ناوچەكە هەبوو. 
خاڵە سەرەكییەكان سەبارەت بە قەیرانی خوێیی میسینی 
1- هۆكار: هۆكاری سەرەكی رووداوەكە دابەزینی ئاستی ئاوی زەریای ئەتڵەسی بوو، بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی زەوی و لێكترازانێكی تێكتۆنی لەژێر گەرووی جەبەل تارق كە گەرووەكەی بەرزتر كردەوە. ئەمانەش بووە هۆكاری ئەوەی كە گەرووی جەبەل تارق ببێت بە بەربەستێك لەبەردەم تێكەڵبوونی ئاو لە نێوان دەریای ناوەڕاست و زەریای ئەتڵەس. لە ئەنجامدا سوێری زۆر بەرز بووەوە و ئاستی بە هەڵم بوون زیادی كرد و چینی ئەستووری بەردی بە هەڵمبوویی نیشت، كە نیشتنی بەهەڵمبوونی بەرفراوانی دروستكرد، لەوانە جیپسوم و هاڵایت (خوێی ماڵان) 
2- بەڵگەی جیۆلۆجی: بەڵگەی جیۆلۆجی بۆ رووداوەكە دۆزینەوەی چینی ئەستووری بەردە بە هەڵمبووەكانە كە لەژێر بنكی ئەوكاتە و قەراغەكانی ئێستای دەریای ناوەڕاستدا دۆزراوەتەوە، ئەم نیشتووانە زۆرجار لەگەڵ نیشتووەكانی بەردە كلاستیكیەكاندا تێكەڵبوون، ئەمەش ئاماژەیە بۆ دووبارەبوونەوەی خولەكانی بەرزبوونەوە و دابەزینی ئاستی رووی دەریا.
3-  كاریگەرییەكان لەسەر كەشوهەوا و ژینگە: رووداوەكە كاریگەریی بەرچاوی لەسەر كەشوهەوا و ژینگە هەبوو. دابەزینی ئاستی دەریا ناوچەیەكی بەرفراوانی رەفەی كیشوەری دەرخست، دیمەنە سروشتییەكانی گۆڕی و كاریگەریی لەسەر كەشوهەوا و ئیكۆسیستمی ناوخۆیی ناوچەكە هەبوو. هەروەها ئەم رووداوە كاریگەری لەسەر هایدرۆلۆجی و رووەك و ژیانی زیندەوەرانی ناوچەی دەریای ناوەڕاست هەبوو. 
4- كۆتایی هاتن: رووداوەكە كۆتاییهات كاتێك گەرووی جەبەل تارق نزیكەی 5.3 ملیۆن ساڵ لەمەوبەر كرایەوە بەهۆی توانەوەی بەستەڵەكەكان و زیاد بوونی باران و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریا و زەریاكان، ئەمەش رێگەی بە زەریای ئەتڵەسی دا كە لەگەڵ دەریای ناوەڕاست تێكەل ببنەوە و هێواش هێواش دەریای ناوەڕاست گەڕایەوە بۆ دۆخی ئاسایی خۆی.
ئەم رووداوە تا رادەیەك كاریگەری لەسەر پێكهاتووەكانی كوردستانیش هەبوو كە لەو سەردەمەدا نیشتوون، بەتایبەت پێكهاتووەكانی فەتحە و ئینجانە كە بە فارسی خواروو و سەرووش ناسراون (وێنەی 3). چەندین چینی ئەستوور و تەنكی بەردی بە هەڵمبوویی نیشتوون لە ماوەی ئەم سەردەمەدا. 
بەكارهێنانەكانی جیپسوم:
دروستكردن: جیپسوم پێكهاتەیەكی سەرەكییە لە بەرهەمهێنانی گەچ و وشككردنەوە (تەختەی جپس) و چیمەنتۆ. جیپسوم هەروەها بۆ تەواوكردنی دیوار و سەقف بەكاردێت.
كشتوكاڵ: وەكو كۆندیشنەری خاك بەكاردێت بۆ باشتركردنی پێكهاتەی خاك و ئاوەڕۆ و هەڵمژینی ماددە خۆراكییەكان. 
بەكارهێنانی پیشەسازی: جیپسوم لە دروستكردنی بەرهەمەكانی وەك بۆیاخ و كاغەز بەكاردێت، هەروەها لە مەعجونی ددان و شامپۆش بەكاردێت.
هونەری: جبس لە پەیكەرسازی و دروستكردنی قاڵبدا بەكاردێت بەهۆی توانای دروستكردنی قاڵب و كاستی ورد.
بەكارهێنانی پزیشكی و ددان: جبس بەكاردێت بۆ دروستكردنی كاستی بچووك بۆ ئێسكی شكاو و قاڵب بۆ كاری ددانسازی.
بە گشتی جپس، بەكارهێنانی هەمەلایەنە، ئەمەش وای لێدەكات ببێتە سەرچاوەیەكی گرنگ و بەنرخ لە زۆرێك لە كایەكانی ژیاندا. 
كوردستان سەرچاوەی خاوی جیپسومە 
لە كوردستان و عیراقیش سەرچاوەی زۆری بەرد یاخود خاوی جیپسوم هەیە كە لە رابردوودا سوودی زۆری لێ وەرگیراوە و تا ئێستاش بەردەوام بۆ زۆر كایەی ژیان بەكار ئەهێنرێت. ئەوەی جێگای باسە هێشتا بەشێكی زۆری ئەو شوێنانەی كە دەركەوتەی بەردە جیپسییەكانی لێیە بە سروشتی خۆی ماوەتەوە و سوودی لێوەرنەگیراوە. لە كوردستان زیاتر سوود لە دەركەوتەكانی بەردی جیپسوم لە ناوچەكانی گەرمیان و دەربەندیخان و بازیان وكەركوك و كۆیە و مەخموور وەرگیراوە. زۆربەی بەردە جیپسومیەكانی ئەم ناوچانە لەناو پێكهاتووەیەكی بەردی گرنگدایە كە بە پێكهاتووی فەتحە یاخود فارسی خواروو ناسراوە. ئەم پێكهاتووە لە عیراق و كوردستان لە سەردەمی كۆتایی چاخی مایۆسینی نیشتووە كە جۆری بەردەكانی تێكەڵەیەكە لە بەردی زیخی و قوڕی و كلسی و جیپسی. لە راستیدا تەنها پێكهاتووی بەردی فەتحە بە تەنیا خاوەنی جیپسوم نییە، بەڵكوو چەند پێكهاتوویەكیتر هەن كە بەردی جیپسومیان تێدایە، بەڵام وەك جیپسومی پێكهاتووی فەتحە گرنگیان پێنەدراوە و بەكار نەهێنراون، لە نموونەی ئەو پێكهاتووانەش: قوڕەچینە، بەرسەرین، جێركەس، فارسی سەروو یاخود ئینجانە. 
جیپسومی سروشتی لەسەر رووبەرێكی بەرفراوانی ناوچەی گەرمیان بڵاوبووەتەوە لەبەرئەوەی وەك چینە بەردی ئەستوور (1-6م) بە درێژایی بناری چیاكانی وەك قشلاخ، زمناكۆ، گوڵان، ئاشداغ،  چیاكانی قیرجە و هەیبەت سوڵتان و كفری درێژدەبێتەوە. بەهۆی نەرمی و تواوەیی لە ئاودا، جیپسوم دەركەوتنی بەرفراوانیان لەسەر ڕووی زەوی نییە و بە بەراورد لەگەڵ بەردی كلسی بە باشی پارێزراو نین.  رادەی دەركەوتنەكان لەسەر رووی زەوی لە ئەستووری چینەكان زیاتر نییە. بۆیە بۆ هەڵكەندنی كانێك كە 1000 تۆن جیپسومی لێدەربكەین (بۆ نموونە) پێویستی بە لابردنی نزیكەی 100 بۆ 300 تۆن بەردی دەوروبەری (بەردی گڵین و مارل) هەیە. بۆیە باشترە بەستەرەی جیپسوم لەگەڵ بەرهەمەكانی چیمەنتۆی پۆرتلاند پێكەوە ببەسترێتەوە بۆ بەكارهێنانی لە بەرهەمهێنانی چیمەنتۆدا. پێكهاتەی جیپسوم پاك نییە، چونكە لە زۆربەی جێگاكان جیپسوم 4-12 %ی مارل لەخۆدەگرێت. لە ئەنجامدا ئەم جۆرە جیپسومە ناپاكە دەبێت تاقی بكرێتەوە بۆ بەكارهێنان لە بەرهەمهێنانی هەندێك بەرهەمدا. دەكرێت ناوچەی گەرمیان بە باشترین شوێن بۆ بەرهەمهێنانی جبس هەژمار بكرێت كە دوو ناوچە هەیە، یەكەمیان شوێنی دەوروبەری كفرییە و پلەی دووەمیش ناوچەی دەوروبەری شارۆچكەی سەنگاوە.
بەردی جیپسومی كوردستان زۆر بە پاكی كەمە، بەڵام  لە شیكاری كیمیاویدا زیاتر لە 90 %ی جیپسوم دەرچووە. چینە بەردە جیپسومییەكان دەكەونە نێوان چینەكانی بەردی گڵی سوور یان مارڵ. ئەم چینانە بەشێوەی بەرفراوان لە سەر زەوی نین، بەڵكو تەنها بە بڕی  ئابووری و ئەستوری زیاتر لە ژێر زەوی دەردەكەون چونكە جیپسومی سروشتی نەرمە و توانای توانەوەی لە ئاودا( بەهۆی بارانەوە) زۆرە بە پێچەوانەی بەردی كلس كە دەیان كیلۆمەتر دادەپۆشێت لە ناوچەكەدا. واباشترە بەرهەمهێنانی جیپسوم بگونجێنرێ لەگەڵ بەرهەمهێنانی چیمەنتۆی پۆرتلانی بۆ بەكارهێنانی بەردی گڵەكە بۆ چیمەنتۆ. زۆرترین بڕی بەردی جیپسوم لە دەوروبەری كفری هەیە كە بە 3 ملیۆن تۆن مەزەندە دەكرێت (ئەگەر بە قووڵی 10 م دوای دەركەوتەی جیپسومیەكە بكەویت). دوای كفری باشترین شوێن دەوروبەری شارۆچكەی سەنگاوە كە  یەدەگی بەردەكەی بە نزیكەی 2 ملیۆن تۆن مەزەندە دەكرێت.  

*ناوەندی ئەكادیمیی توێژینەوەی نیشتمانی

وێنەی یەکەم     

وێنەی دووەم

وێنەی یەکەم