تیۆری زیرەكیی دەستكرد

دەقەكانی برایم ئەحمەد (بلە) بەنموونە

پ.د. زاهیر لەتیف كەریم  

گەرچی تیۆری زیرەکی دەستكرد(ئارتیفیشاڵی) هەتا ئەمڕۆكە نەهاتۆتە ناو جیهانی ئەدەب و شیعرەوە، بەڵام لەڕووی زانستەكانی تەكنۆلۆژیای سەردەم و ماتماتیك و دەزگا هەواڵگریی و بەرگرییەكان و بەرنامە مەعریفییەكانی داتا كۆمپیتەرییەكان گرنگییەكی تایبەتی خۆی پێدەدرێت بەو پێیەی ئەم تیۆرە توانای وردكردنەوەی شتە بچوكەكانی بە شێوەیەكی ئەندازەیی هەیە و بە زارەكی ناڕوانێتە كەیس و راستییەكانی ژیان. هەر لەبەر ئەمەشە، ئەم تیۆرە لە بنەڕەتدا پشتی بە دوو رێگە و سیستمی جیاواز بەستووە:
یەكەمیان: بە بەرنامەكردنی ئەو تاكانەی  لە بنچینەدا كەسانێكی سروشتی نین بە تایبەتی لەڕووی بیركردنەوە و راڤەكردن و كاركردنەوە .
دووەمیان: بەگەڕخستنی بەرنامە مەعریفی و عەقڵی و فەلسەفییەكان كە لە دەرەوەی ئەو جۆرە تاكانە لەدایك دەبن. بەمەش هەردوو رێگا و سیستمەكە وەك كارێكی كارلێكی كار دەكەن وەك ئەوەی حاڵەتی دووەم بەبێ حاڵەتی یەكەم نرخی نەبێت و پێچەوانەكەشی هەر راستە.
لە رێگە و سیستمی یەكەمیاندا تاكەكان هەمیشە لەخەمی بیركردنەوەدان، چۆن بتوانن كێشەیەك یان كەیسێك چارەسەر بكەن یان رێگەیەكی گونجاوی بۆ بدۆزنەوە، بەڵكو بە چ رێگە و شێوازێك شتە ونبووەكان زیندووبكەنەوە و جووڵەیان پێ ببەخشن. بێگومان ئەم جۆرە تاكانە وەك تێكڕای خەڵكی بیرناكەنەوە و كارنامەكانیان لە دەرەوەی بیركردنەوەی تێكڕای خەڵكییەوەیە. واتە لە دۆخە نەخوازراوەكاندا بە نموونەی گەندەڵی و داڕمانی ئەخلاق و هەرەسی نیشتمان و بەكارهێنانی  رێباز و سیستمێكی خراپ و نالەبار، لەڕووی سۆسیۆلۆژیا و ئابووریی و فیكری و سیاسیەوە،  ئەم جۆرە تاكانە، وەك كارێكی كاردانەوەیی، لە دایك دەبن و دواتر، بەهۆی بزێویی خۆیانەوە، هەڵویستە وەردەگرن و لە هەوڵی ئەوەدا دەبن دۆخەكان یان بۆشاییەكان پڕ بكەنەوە یان كۆنترۆڵی بكەن. بۆ ئەمە  نموونە زۆرن، بەڵام بۆ ناونیشانی نووسینەكەمان تەنها جەخت لەسەر برایم ئەحمەد (بلە) دەكەین.
زەمەنی برایم ئەحمەد (بلە)
 بلە لە زەمەنێكی زۆر ئاڵۆز و دژواری فیكریی و سیاسی و سۆسیۆلۆژیی  و ئابووریدا لە دایك بوو. جەنگی جیهانی یەكەم و ئاسەوارەكانی، لە دایكبوونی ماركسییەت و دامەزراندنی سۆڤییەت،  شۆڕشی مەلیك مەحمود و دابەشبوونی كوردستان بەسەر چەندین وڵات و دەوڵەتی جیاوازی ترسناك، جەنگی جیهانی دووەم و دڕندەیی ئەڵمانیای هیتلەری و نازی و سەركەوتنی هاوپەیمانان لەجەنگدا و دەركەوتن و سەركەوتنی بلۆكی سۆشیالیست لە جیهاندا بە گشتی و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی، چەوسانەوەی كورد لەهەموو ئەم دۆخانەدا و دروستبوونی شۆڕشێكی نوێ دوای شكستپێهێنانی شۆڕشەكەی مەلیك مەحمود لەلایەن ئینگلیزەوە بە پلەی یەكەم، بەڵام بەهەمان سیتراتیژیەتی شۆڕشەكەی مەلیك، گرتن و كوشتنی پیاوانی كورد و بڵاوبوونەوەی هەژاریی و نەخوێندەواری لە ناوچەكە. هەموو ئەمانە و زیاتریش پاڵنەر و هاندەرێكی ئەكتیڤ و پۆزەتیڤ بوون بۆ بلە و هاوشێوەكانی، هەمیشە لە بیری ئەوەدا بن چۆن بتوانن ئاڕاستەی دۆخ و هاوكێشەكان بگۆڕن. بەمانایەكی تر، بلە، وەك كەسێكی هەستیار و خاوەن هەڵوێست، توانای تێگەیشتن و كاركردن و بەدەرخستنی وێنە و هەڵەكانی ناوخۆ و دەرەوەی هەبوو، ئەم بەدەرخستنە لەڕێگەی چەند سەرچاوەیەكەوە ئەنجام دەدران بە نموونەی دەسەڵاتی هۆشزگماكی(حدس) و گوێگرتن لە دەنگە ناوخۆیی و دەرەكییە جیاوازەكان و كاركردن لەسەر لۆژیكی پێوانەیی و هەڵسەنگاندنی دۆخ و شتەكان لەڕێگەی بەراووردكارییەوە، چونكە ئێمە ناتوانین باس لە بوونی خۆمان بكەین تا لە رێگەی لێكچوون و جیاوازییەكانەوە خۆمان بەراوورد نەكەین لەگەڵ بەرامبەرەكان. 
لە هەموو ئەمانەدا، بلە، وەك دەردەكەوێت  و تاڕادەیەكی زۆر هەمیشە ویستوییەتی نزیكایەتییەك یان هاوشێوەی ئەو تاكانە بێت، بەهۆی ئەو سیفەتانەی لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا، نموونەیی بن و سەركەوتنی گەورەیان بۆ میللەتەكانیان، یان بۆ مرۆڤایەتی بەدەستهێنابێت بە نموونەی ماركس و ئەنگلز و غاندیی و زیاتریش، جۆری بیركردنەوەكانیان لە تێكڕای خەڵكی زۆر جیاواز تر. لەگەڵ ئەمەشدا، بلە گەرچی كاریگەر بووە بە جیهانی دەرەوە و خوازیاریش بووە لێكچوونێك لەگەڵیدا دروست بكات یان ویستویەتی شوێن پێی ئەوان بۆ شتە جوان و پیرۆزەكان بگرێتە بەر، بەڵام  لەهەمانكاتیشدا، هەوڵی داوە شتێكی جیاوازیش بخوڵقێنێت، لەپاڵ سیاسەتدا رۆژنامەنووس و ئەدیب و شاعیر و رۆمانووس. ئەو تاكانەی دەچنە نێو چوارچێوەی تیۆری زیرەكی ئارتیفیشاڵی، بەنموونەی بلە، ئەوا وەك پڕۆسەی پڕۆگرامە كۆمپیتەرییەكان هەڵسوكەوت دەكەن و زۆر حەزیان بە درێژەدان و گێڕانەوە بێ هۆكان و راڤەكردنە سیاقییەكان نییە. هەر لەبەر ئەمەشە لەلایەكەوە نەفەسی شیعرەكانیان كورت خایەنە، لەلایەكی تریشەوە لە هەوڵی چۆنێتی بابەتەكانیاندان. 
گەر سەیرێكی خێرای شیعرەكانی بلە بكەین ئەوا، بەئاشكرا، ئەم دوو خەسڵەتەی تێدا بەدی دەكرێت وێنەكان دووبارە ناكاتەوە تا رووبەر و ژمارەی شیعرەكانی گەورەتر و فراوانتر بكات. بەمانایەكی روونتر، بە پێچەوانەی زیرەكییە ئارتیفیشاڵییەكەی بلە، بەڕێژەكی زۆر، تێبینی ئەوە دەكرێت كە شاعیران لە بازنەیەكی بابەتی دیارییكراودا بە شێواز و دەربڕینی جیاواز دەسوڕێنەوە تا رووبەر و ماوەی شیعرەكانیان گەورە بكەن، ئەمە لەلایەكەوە كاری زۆرە ملێیی پێوە دیارە لەلایەكی تریشەوە دوورمان دەخاتەوە لە راستگۆیی ئەزموونی شیعری. كەواتە بلە و نموونەكانی هەمیشە لە هەوڵی فرسەت هێنانی بابەت و دۆخ و رووداوەكاندان. بەمەش خۆیان نابەستنەوە بە نەخشەیەكی پێش وەختی دیارییكراو. بۆیە كاركردن لەسەر ئەم بەرنامەیە پێویستی بە دەربڕینێكی تەمومژاوی دەستكرد نییە، بەڵكو  بەپێچەوانەوە، دەستەواژەكان زۆر نزیكن لە زمان و دەربڕینە گشتییەكانی كۆمەڵ بەو پێیەی خاوەن پڕۆسەی زیرەكی ئارتیفیشاڵی لە پێناو مانا گەورە و گرنگەكاندا كار دەكات و خۆی نابەستێتەوە بە دەستەواژە ئاڵۆز و نامۆكانەوە. ئەم خەسڵەتە، جارێكی تر، زۆر نزیكە لە بەرنامە كۆمپیتەرییەكان كە یاساو رێنما و زانیارییەكانیانی گشتگیرییە و داتاكان بە یەك چاو دەڕوانێتە بەرنامەكان و سەرجەم ئەوانەی بەكاری دەهێنن و كاری لەسەر دەكەن بەیەك سیستم و بەرنامە مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن  بەبێ جیاوازی رەگەز و ئایین و ناوچە و جوگرافیا.
زیرەكی دەستكرد
پێناسەی زیرەكی دەستكرد گەلێك زۆرە، بەڵام ئەم چوارەی خوارەوەیان لە هەموویان گرنگترە چونكە، لە بواری زانیارییە تەكنۆلۆژیاییەكاندا، كاری زیاتری لەسەر كراوە. لێرەدا ئێمەش هەوڵدەدەین كاری تیۆر و پێناسەكان  بگوێزینەوە نێو دەقی ئەدەبی بە نموونەی دەقەكانی بلە: 
یەكەم:  بریتییە لەو سیستم و توخمانەی، وەك مرۆڤ بیردەكەنەوە
بلە، وەك تاكێكی هەستیار و پەیوەست بە یاسا و رێسایەكی فیكری دیارییكراو  لە ریالیستی رەخنەگرانە و شۆڕشگێڕانە و سۆشیالیستانە، نایەوێت،  لەڕووی سۆسیۆلۆژیاوە، جیاواز بێت لەوانی تر و خۆی بە گەورەتر بزانێت ئەویش لەڕوانگەی ئەوەی لە خێزانێكی خانەوادە و نەجیبزادەی شارە و دەرچووی كۆلێژی یاسایە و بیرمەندێكی سیاسییە. بەڵكو دەیەوێت وەك كەسە رەش و رووت و خاكی و تێكڕاكان هەڵسوكەوت بكات و هەر وەك ئەوانیش چێژ لە ئازارەكان ببینێت، چونكە كێشەی ئەوان كێشەی ئەمە و ئەمیش بەپێی دەسەڵاتە ئەدەبی و ئایدیۆلۆژیی و مەعریفییەكانی بە ئەرك و كارنامەكانی خۆی هەڵدەستێت. بە ئاڕاستەیكی تر بلە وەك توخمێكی فەلسەفی و ئایدیۆلۆژیایی رووبەری خۆی، وەك كەرەستەیەكی جیڕی، دەكشێنێت و فراوانی دەكات بەرەو فەزایەكی گەورەتر ئەویش مرۆڤ و كێشەكانێتی. 
عەبدوڵڵا مەردۆخی لە«چەند یادگارێكی مامۆستا برایم ئەحمەد» لاپەڕە 18دا دەڵێت «مامۆستا هیچ كات نەكەوتە داوی ناسیونالیزمی بەر تەسك بەرچاوتەنگی (كوردایەتی)ی تۆخەوە. هەمیشە دەیوت من بڕوام بە نەتەوەیی نییە. هەر ئەوەندە بڕوام پێیەتی كە وەك خەڵك بژیم، گەلەكەم وەك گەلانی دیكە بێ. ئەو كوردایەتییەی كە مامۆستا بڕوای پێ بوو، كوردایەتییەك بوو بێ خەوش و بێگەرد. لایەنگری سەربەستی و بەرابەری هەموو مرۆڤ بوو لەپێناو بەشداریی و هاوبەشیدا.» بەمەش  مامۆستا دەبێتە بزوێنەرێك بۆ گۆڕینی ئاڕاستەكان لە یاسا راوەستاوە كلاسیكییەكان بۆ یاسا دانراوە نوێیەكان هەر وەك لە دروشمی شۆڕشی فەڕەنسادا هاتووە(یەكسانی و برایەتی و دادپەروەری). لێرەدا بە سوود وەرگرتن لەم یاسا نوێیە و بەرنامەكانی جیهانی سۆشیالیست، بلە دەسەڵات بەخۆی دەدات كە یاسا كلاسیكییەكان هەموار بكاتەوە بەو پێیەی ئەم جۆرە یاسایە لەگەڵ خواستی سەردەمدا ناگونجێت، بەڵكو زۆریش رێگرە لەبەردەم ئازادییەكاندا بەتایبەتی لە كۆمەڵگای خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كە هەمیشە سەرچاوەی كێشەكان بووە. لەبەر ئەمەشە هەر لەسەرەتاوە دەڵێت: «شیعر تەرجومانی دڵە، ئێش و ئازار، دەرد و خەفەت، هیواو و نائومێدی،شین و  شادی، شیرینی و تاڵی، خۆشەویستی و قین، گومان و باوەڕ، ترس و بێباكی، خراپی و چاكیمان بە واتەی رێكوپێك لە شێوەیەكی دڵگیردا بۆ دەردەخات، گیان تینووی جوانی و دڵیش برسی شیرینییە، نە ئەم تێری لێئەخوات و نە ئەو تینوێتی لێئەشكێ ......شیعر ژیانە، بێدەنگ و سەنگ، هاواركەر و قیژێنەر، رووخۆش و مۆن، چاو بە گریان، دەم بە پێكەنین»(بڕوانە:برایم ئەحمەد / كۆی بەرهەمە شیعرییەكانی - كۆكردنەوە و ساغكردنەوەی، عومەر مەعروف بەرزنجی، لاپەڕە  7-8) . 
هەر لەهەمانكاتدا ئەوەش دەڵێت:  شیعر توانای بەدەرخستنی نهێنی و وێنە شاراوەكانی هەیە (هەمان سەرچاوەی پێشوو). لە شیعری « ئازار و بەهار»دا  خودی بكەری شاعیر جەخت لەسەر ئێش و ئازاری نەتەوەكەی دەكات و لەڕێگەی یاسا ئایدیۆلۆژیاكەیەوە وەك خودەكانی تر بیردەكاتەوە و شێوازی بیركردنەوەكەشی لە جۆری هاندان و خوڵقاندنی گڕو جۆشی ئاگری خەباتە دژ بە داگیركەران:

دیسان ئازارە، دیسان ئازارە
لای خۆی سەرەتای گوڵ و بەهارە
كەچی بۆ گەلی كوردی بێچارە
هەمووی پەژارە و دەرد و ئازارە

تەنانەت لە پێناو بەرجەستەكردنی بەخودكردنی خودەكانی تر  پەنا بۆ بەیتە شیعرێكی پیرەمێرد دەبات، لەلایەكەوە ئەم بەیتە سەرچاوەیەكی بەنرخی كوردایەتییە بۆ بلە و چەندینی تر، لەلایەكی تریشەوە گڕ و ئاگری خەباتەكەی پێ گەورەتر و پیرۆزتر دەكات:
كورد نابڕێتەوە خەیاڵی خاوە
بەراتی نەجات بە خوێن نووسراوە 

شیعری هەر كورد ئەبین
لە شیعری هەر كورد ئەبین، شاعیر تەنها خۆی نابەستێتەوە بە خودەكانی خۆیی و نەتەوەكەی، بەڵكو خودەكانی گشتگیرییە و بەوپێیەی ئازاری ئەوان ئازاری ئەمە و سەركەوتنی ئەوانیش سەرچاوە و ئەزموونێكی بەنرخە بۆ سەركەوتنەكانی ئەم:

نەنەنگییە و نەپیاوەتی
جیاوازی نەتەوایەتی
- - - -      - - - -
گەلان هەموو برای منن،
هەر زۆردارانم دوژمنن
خەبات و چالاكی ئەوان
بۆ من هیوایە و پشتیوان
ورەو پەندیان لێوەرئەگرم 
هاو خەباتیانم تا ئەمرم

لە كۆتایی شیعرەكەشدا، ئایدیۆلۆژیاكەی دەخاتە گەڕ و بەڵكو لەمەش زیاتر یاساكەی بە ئاشكرا بەدەردەكەوێت، ئەویش ریالیستی شۆڕشگێرانەیە:

هەتا ماوم خەبات ئەكەم
نیازی خەباتمان شەڕ نییە
دەستخستنەوەی ئازادییە
بەڵام كە نرخی ئازادی
مردن بێ ئەمرین بە شادی

بلە دەڵێت: شیعر تەرجومانی دڵە، ئێش و ئازار، دەرد و خەفەت، هیواو و نائومێدی، شین و شادی، شیرینی و تاڵی، خۆشەویستی و قین، گومان و باوەڕ، ترس و بێباكی، خراپی و چاكیمان بە واتەی رێكوپێك لە شێوەیەكی دڵگیردا بۆ دەردەخات

لەمانەدا، ئەم بەشەی زیرەكی ئارتیفیشاڵی لەبەردەم دوو رێگەدایە:
1/تێگەیشتنی ئەو مۆتیڤانەی  دەبنە هۆی دروستبوونی بۆچوونەكان و كاركردن لەسەر ئەو بۆچوونانە یان لاسییكردنەوەیان. لەڕووی ئەزموونی ژیانەوە، بلە، لە هەموو روویەكەوە، كەسێكی سروشتی نەبوو، شارەزا لە سیاسەت و ئەدەب و شیعر و دۆخە سۆسیۆلۆژیی و ئابوورییەكان و توانای تێگەیشتنی ماناكانی هەبوو، بەڵكو راهێنانی لەسەر دۆخە لاوەكیی و دەرەكییەكان كردووە و دەرەوەشی وەك سەرچاوەیەكی بەهێز سەیر كردووە:

هەموو گەلانی سەر ڕووی زەمین 
هەیانبێ مافی چارەی خۆنووسین
تەنیا لە چارەی كورد نووسرابێ
هەتا ماون بە دیلی بژین 

2/ سوود وەرگرتن لە ئەزموونە سایكۆلۆژیی وشیكارییەكانی مرۆڤ. لەمەشیاندا بلە وەك كەسێكی سۆشیالناس ئاگاداری رەفتار و كردەوەی تاكەكانە بەناوخۆ و دەرەوە. بۆ نموونە، چاك دەزانێت  كۆمەڵگای كوردی نوقمی ناكۆكی و نیفاق و دووبەرەكی و دوودڵی و سایویلكەییە. چاكیش دەزانێت دیكتاتۆرەكان بەنموونەی هیتلەر و سەدام، لەڕووی سایكۆلۆژیا و رەوشتەكانەوە، كەسانێكی نەخۆش و تەندروست نین و لەخۆڕا كێشە بۆ خۆیان و كۆمەڵگاكانیان و بەڵكو كۆمەڵگای نێودەوڵەتیش دەنێنەوە و دروستی دەكەن: 

كوردستان وەك بوك ئەڕازێتەوە 
ئاوازی شادی بەرز ئەبێتەوە
تەنیا بەو مەرجەی تەبا و هوشیار بین
یەك ڕێ‌، یەك ئامانج، ڕاست ویەك بار بین

هەروەها دەڵێت:
ئەوە هیتلەر خواوەندی شەڕی سەر ڕووی زەمین بوو خۆ
--------
هەموو ئەڵمانیای نازی لە دەستا وەك نگین بوو خۆ
-------
صەددام كوردستان موڵكی تۆ نیە 

دووەم/ بریتییە لەو سیستم و توخمانەی، وەك مرۆڤ هەڵسوكەوت دەكەن
لە نموونە زانستییەكاندا، سیستمە ئامێریی و كۆمپیتەریی و رۆبۆتەكان دەتوانن  رۆڵی مروڤ ببینن. بۆ بلەی شاعیریش بریتیە لە بە بەرنامەكردنی ئایدیۆلۆژیا تا شاعیر تەواو ئەرك و خەسڵەت و بنەماكانی ئەم ئایدیۆلۆژیایە جێبەجێ بكات بەبێ لادانەكان. لێرەدا ئایدیۆلۆژیا دەبێتە كەرەستە و سیستم و توخم و تاكەكانیش بە نموونەی بلە تەواو پەیوەست دەبن پێی. بەمەش تاكەكان پابەندی خۆیان بۆ ئەم ئایدیۆلۆژیایە رادەگەیەنن وەك ئەوەی ئەم ئایدیۆلۆژیایە تەنها رزگاركەرێكی ئامانجی بێت نەك ئامڕازی. بەم جۆرە شاعیرانە دەوترێت» شاعیرە پەیوەستەكان «بەمانایەكی تر، پەیوەستێتی شاعیر دەبێتە ئامێرێك بۆ جێبەجێكردنی پڕۆگرامی یاساكانی ئەم ئایدیۆلۆژیایە. بلەش، وەك خاوەن بەرنامە، پڕەنسیپی عەفەویەتی تێپەڕاندووە كە لە زەمەنی هەستە سۆسیۆلوژییەكانیدا كاری لەسەر كردووە، سیاسەت و نەتەوە و نیشتمانیش رووبەرێكی گەورەیان لە شیعر و ژیانی شاعیردا داگیركردووە، ئەوا تەواو كارنامەكانی ریالیزمی سۆشیالیستی و شۆڕشگێری و رەخنەیی جێبەجێكردووە.
 لێرەدا، بەهۆی چەمكی كارلێكەوە، جێگۆڕكێیەك لە نێوان شاعیر و ئایدیۆلۆژیاكەیدا دروست دەبێت و شاعیر دەبێتە پڕۆگرام و یاسا و ئایدیۆلۆژیا. دیارە بلە، بەهۆی تواناكانیەوە، هێزی نوێنەرایەتییكردنی ئایدیۆلۆژیاكەی هەیە بەڵكو زۆریش فیداكاری بۆ كردووە وەك گرتن و دوورخستنەوە و دەركردن و ئازاردان و ململانێكان و وەستان دژ بە دوژمن و داگیركەر. لە بەرامبەردا، ئایدیۆلۆژیاكەی لە پێناو گەشە و بڵاوبوونەوەی پڕۆگرام و راگەیاندنەكانی، رێگر نابێت لەو نوێنەرایەتیكردنە بەڵكو دەسەڵاتی رەهاشی پێداوە  بەوەی بەرنامەكان لەخۆ بگرێت و بڵاویشیان بكاتەوە. لە شیعری « یادگار و هیوا «دا  وەك كەسێكی شۆڕشگێر و خاوەن هەڵوێست بەدەردەكەوێت. ئایدیۆلۆژیای ئەم هەڵوێست و شۆڕشە پێش بلە و لەزەمەنی بلەشدا هاوردەكرابوو و ئازادیخوازان و خەمخۆرانی نیشتمان و گەل بەچاوی ڕێزەوە سەیریان دەكرد و كاریشیان لەسەریكردووە. دیاربوو لەو كاتانەدا كاركردن لەسەر ئەو ئایدیۆلۆژیایە و رێبازەكەی سوودبەخش بووە بۆ زۆرێك لە گەلانی جیهان بە گشتی و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی:

مەژی بۆ مردن، بمرە بۆ ژیان
چۆن قازانج ئەكەی تا نەكەی زیان
لە زڕەی زنجیر، دڵت نەلەرزێ 
پێوەند بۆ لەشە و نەوەك بۆ گیان
--------
بمرین بەمەردی و گەردن ئازادی 
بمرین لە ڕێگەی تۆڵە سەندنا 
نەك لەسەر جێگە بە نامرادی
---------
ڕێی ژیان سەختە، پڕ ترس و لەرزە
نابێ بترسی، لەگەرمی و ساردی
لە شیعرێكی تریشدا، كە ناونیشانی لەسەر نییە و لە ساڵی 1937 لەسەر كارتێك نووسراوە و بڵاوكراوەتەوە، شاعیر لەو رۆژگارەدا و زۆر بوێرانە مامەڵە لەگەڵ ئایدیۆلۆژیا و مەسەلەی رەوای كورد دەكات ئەوەی لەسەر شانێتی بەزیادەوە جێبەجێی دەكات:

كوردی بێكەس بەسیە هەستە، تێپەڕی هەنگامی شەو
ڕۆژی  ئازادیت ببینە، تا نەمێنێ سامی شەو 
خۆێن بڕێژە، لەش بنێژە، قەت مەچێژە تامی خەو
چونكە قوربانی ئەوێ، هەڵهاتنی ڕووی ڕۆژی نەو

شیعری بەرەو ڕووناكی
لە شیعری«بەرەو ڕووناكی» شدا، لەپێناو بەرجەستەكردنی ئەركی ئایدیۆلۆژیاكەی، چاك دەزانێت  ئەركەكەی ئاسان نییە و بەڵكو زۆریش سەختە، بەڵام، لەلایەكەوە وەك تاكێكی خاوەن هەڵوێست چێژ لەو سەختییە دەبینێت، لەلایەكی تریشەوە بەردەوامی خۆی نیشان دەدات و لەگەڵیدا دەڕوات گەرچی لەسەروبەندی رۆشتنەكەیدا توشی چەندین لێدان و تەوقكردنە مل و زنجیر دەبێتەوە. دیارە ئەمە داوای ئایدیۆلۆژیاكەیەتی كە ئەندامەكانی دەبێت بەو شێوە شۆڕشگێرییە هەنگاو بنێن. لێرەدا ئایدیۆلۆژیا و شاعیر پێكەوە زۆر گەشبینن بە ئایندەی ئایدیۆلۆژیا و چەمكی  ئازادییەكانی:

لە ناو جەرگەی تاریكییەوە
دەست بە كەلەپچە و تەوق لە مل و
زنجیر لە پێ
لە كانگای نەزانی و هەژاری و دیلییەوە
كەوتوومەڕێ، هاتووم، ئەڕۆم بەرەو ڕووناكی
پشتم داڕزاوی جەزرەبەی قەمچییە
ناوچەوانم تفی پیا دێتە خوارەوە 
پێم شەلی داركارییە
فرمێسك لەچاوما قەتیس ماوە
پێستم بەسەر ئێسكما وشك بۆتەوە
بەڵام بە دڵێكی وەك پۆڵاوە
ڕێم گرتوتە بەر، ئەڕۆم بەرەو ڕووناكی

لە زەمەنی پاشایەتیدا، زۆرێك لە شاعیران بەهۆی هەڵویست وەرگرتن و بانگەوازی سەربەستی و ئازادیی و سەربەخۆیی كەوتونەتە بۆسەی زیندان. بلەش یەكێكە لەوانە. لە «چەند یادگارێكی مامۆستا برایم ئەحمەد»ی عەبدوڵلا مەردۆخیدا خۆی دەڵێت: (لە ساڵی 1949 گرتیانم و پاش سێ بۆ  چوار مانگ دایانم بە مەحكەمەی عورفی لە بەغدا و  بەتۆمەتی دەسكردی ئەندامێتیم لە حزبی شیوعیی عێراق دا حوكم درام بە دوو ساڵ حەپس و دوو ساڵیش خستنە ژێر چاودێریی پۆلیسەوە. حكوومەت ئەم حوكمدانە ناهەقەی كرد بە بەهانە بۆ داخستنی گۆڤاری«گەلاوێژ « یش لە مانگی ئاغستۆسی 1949 دا) لاپەڕە 31. 
لەگەڵ ئەم ناهەقییەدا، شاعیر لەماوەی زیندانییەكەیدا، خۆڕاگرانە، خاوەن هەڵوێستەی خۆی بووە و لە هەڵوێستەكانیدا كەسێكی نەگۆڕ بووە. لەرێگەی گەڕانەوە بۆ سیاسەتە چەوتەكەی هیتلەری نازی، خاوەن دەسەڵات و خواوەندی شەڕ لەسەر ڕووی زەمین، رووی دەمی لەبەرپرسانی پاشایەتی دەنێت بەوەی ئەنجامیان هەمان ئەنجامی نازییەكانە. بەمەش چەكی فیكریی و سیاسی شاعیر خەباتكردنە. خەباتەكەش لەجۆری ئەو شۆڕشانەیە كە پێشتر بەشێك لە گەلانی جیهان خۆیان پێ رزگار كردووە. ئەمیش پشت بەست بە ئایدیۆلۆژیاكەی و سەرچاوەلێگرتنی ئەو سەركەوتن و شۆڕشانە ئایندە مسۆگەر دەكات: 
لەلای ئێمە هەڵەنگوتن یەكەم هەنگاوی زاڵبوونە
لەناو بۆتەی خەباتا توانەوە هەر شەرتی قاڵبوونە
لە نووچدان و هەڵەنگوتن نییە ترسی كوردان
وەكوو ڕێگەی خەباتی خۆی،  شكانی تۆی لەلا ڕوونە
---------
نەكۆڵدان و نەلادان و نەوێستانی نییە هەرگیز
پشوو نادا هەتا نەبڕێ، ڕەگی چەوسنەوەو ماكی

سێیەم/ بریتییە لەو سیستم و توخمانەی، بەشێوەكی عەقڵانی بیردەكەنەوە
 هەر لەزەمەنی یۆنانی ئەفلاتۆن و ئەرستۆوە، بیرمەند و زاناكان بەدوای بیركردنەوە لۆژیكییەكاندا دەگەڕێن بەوپێیەی بۆچوونە هەڕەمەكی و بێ پلانەكان كارەساتی گەورە دەخوڵقێنن.  بیرمەندەكانیش، بەنموونەی بلە، توانای وەرگرتن و تێگەیشتن و راڤكردن و شیكارییان هەیە و عەقڵەكانیان وەك ئامێرێكی ئەندازەیی كار دەكات،  زۆر جیاواز لە بیركردنەوەی تێكڕای خەڵكی. 
بلە هەر لە سەرەتاوە خۆی لەم جۆرە ئامێرە ئەندازەییەدا دیوەتەوە و راهێنانیشی لەسەر كردووە . لەلایەكەوە پەروەردەی لۆژیكە یاساییەكان بوو، خۆی سەرەتا وەك قوتابی و دواتر یاساناس و پارێزەر، لەلایەكی تریشەوە پەیوەستبوونی بە بەرنامە خوێندنەوەیی و سیاسییەكان كە لە بنچینەدا بەرهەمی بەرنامە و ئەدەب و رۆشنبیریەتە جیهانییەكان بوو بە تایبەتی جیهانی سۆشیالیست و دیموكراسییەت. لە هەموو حاڵەتەكانیشدا، لە پێناو چارەسەری كێشە نەتەوایەتی و نیشتمانی و مێژووییەكانی خۆی، لۆژیكە مەعریفی و عەقڵییەكانی خستۆتە گەڕ. ئەم كارەش بە عەفەوییەتی بۆچوونەكان نابرێت بەڕێوە. لە شیعری « هەر كورد ئەبین» و بەپێی بۆچوونە سۆشیالیستەكان  هەموو نەتەوەكانی جیهان، جگە زۆرداران، بە دۆست و هاوخەباتی خۆی دەزانێت و دووردەكەوێتەوە لە دەمارگیریی و وشكە بۆچوونەكانی نەتەوەپەرستی، كەڕەنگە لەزەمەنی دەقدا زەرە و زیانێكی گەورەی پێگەیاندبێت. واتە شاعیر لەڕێگەی دۆستایەتییكردن بە گەلانی چەوساوەی هاوشێوەی كورد، وەك سەرچاوەیەكی فیكری شۆڕشگێڕی، دەیەوێت سوودمەند بێت لە گوتار و دەڕبڕین و سیاسەتەكەی. لە هەمانكات و شیعردا، شاعیر نایەوێت لادانێك لەسەر گەلانی جیهان دروست بكات، چونكە بەپێی ستراتیژییەتی بلۆكی سۆشیالیست ئەم لادانە تاوانێكی گەورەیە بە مرۆڤایەتی. هەر لەبەر ئەمەشە قایل نابێت بەجیاوازی نەتەوایەتی. بۆ ئەم مەبەستەش گەلانی جیهان بە دۆستی خۆی دەزانێت، بەڵكو هاوبیر و هاوخەباتیشیانە:
نە نەنگییە و نە پیاوەتی
جیاوازی نەتەوایەتی
--------- 
گەلان هەموو برای منن
هەر زۆردارانم دوژمنن
خەبات وچلاكی ئەوان 
بۆ من هیوایە و پشتیوان 
ورەو پەندیان لێوەرئەگرم
هاوخەباتیانم تا ئەمرم

لەگەڵ ئەمەشدا مافی خۆشیەتی كە بڵێت :

نە عەرەبم نە ئێرانیم
نە توركێكی شاخستانیم 
نەك هەر من خۆم، مێژووش ئەڵێ 
كە كوردم و كوردستانیم

بلە، لە هەموو روویەكەوە، كەسێكی سروشتی نەبوو، شارەزا لە سیاسەت و ئەدەب و شیعر و دۆخە سۆسیۆلۆژی و ئابوورییەكان و توانای تێگەیشتنی ماناكانی هەبوو

شیعری  كوردە هاوارە
لە شیعری « كوردە هاوارە «دا هاواری بانگەوازی تەبایی لە نێو ریزەكانی گەلدا لێ بەرزدەبێتەوە و هەر بەپێی دروشمی ئایدیۆلۆژیاكەی دەیەوێت سەرجەم تاك و بۆچوون و هەوڵەكان لە دووتوێی یەك فیكریی و بازنەیی و بەرنامەییدا كۆبكاتەوە، چونكە سەركەوتنەكان و رزگاربوون لە كۆیلایەتی و زنجیر وكۆت، لەو ڕێگەیەوە بەئەنجام دەگەیەنرێت:

هەر بە یەكێتی و فیداكاری خۆت
ڕزگارت ئەبێ لە زنجیر وكۆت
هەر بە ویستن و تەبایی و خەبات 
گەلانی جیهان گەیوونە ئاوات 
تەبایی نەبێ چیت لەوان كەمە ؟
هەر ( ناتەبایی ) ت سەرچاوەی خەمە

شیعری  ئازار و بەهار
لە شیعری «ئازار و بەهار» یشدا، جارێكی تر، بەپێی ئایدیۆلۆژیاكەی نەفەس و هەوڵ و تێكۆشانی درێژە و كۆڵ نادات تا سەركەوتن بەدەست نەهێنێت. بیر و بەرنامەی ئایدیۆلۆژیاكەی داوای ئەوەی لێدەكەن  ئازارەكان چەند قورس و زۆر بن ئەوا خواست و هیوایەك هەیە  ڕۆژیك دێت ئازارەكان دەڕەوێنەوە و رۆژە تاریكەكانیش رووناك دەبنەوە و ئاواتەكانیش دێنە دی. لەگەڵ ئەمەشدا ئایدیۆلۆژیاكەی ئامۆژگاری ئەوەشی دەكات  تاك و میللەت پێویستە هۆشیارانە مامەڵە لەگەڵ كەیسەكەی خۆیاندا بكەن و لەنێوخۆیاندا یەك ڕیز و یەك ئامانج و یەك بار و تەبا بن: 

فرمێسك شەونمە، نێگس چاوانە 
گوڵاڵەی سوورمان جەرگی لاوانە
--------
دەبا ئازار بێ، با هەر ئازار بێ 
سەد هێندەی ئێستەش دەرد و ئازار بێ 
ڕۆژمان تاریكتر لەشەوی تار بێ
دوژمن سەد هێندەی گورگی هار، هار بێ !
شیرینی ژیانم ژەهری مار بێ ؟ 
چ خەباتێكە كە بێ ئازار بێ 
گەلێ نەبەز و تەبا وهۆشیاربێ
--------
ڕۆژێ دێ كوردیش هەڵئەسێتەوە 
تەمی مەینەتی ئەڕەوێتەوە
-------
تەنیا بەو مەرجەی تەبا و هوشیار بین
یەك ڕێ، یەك ئامانج،ڕاست و یەك بار بین

شیعری كاوەی ڕاستەقینە
 لە شیعری «كاوەی ڕاستەقینە»دا تەواو پابەندە بە بڕیاری ئایدیۆلۆژیاكەی. داواكردنەكە خۆی لە كۆكردنەوەی هێزی كرێكار و جووتیار و كاسبكار و خوێندكاراندا دەبینێتەوە ئەویش بەمەبەستی خەباتكردن دژ بە داگیركەران لە پێناو سەربەخۆیی و ئازادی تاكی كورد. لەهەمانكاتدا داوای ئەوەشیان لێدەكات زۆرداران، كە ئیمپریالیزم نوێنەرایەتیان دەكات، تا سەر زۆردارییان بۆ ناچێتەسەر و كاوەیەك یان چەند كاوەیەكیان لێ پەیدا دەبێت و تەخت وحوكمیان هەڵدەتەكێنن.
 كاوە پاڵەوانی سەرەكی دەق و چیرۆكەكەیە، هێمای داس و چەكوش و هێزی كرێكارە، هەموو ئەمانەش ئاماژەیەكی ڕاستەوخۆی دروشمی  ئایدیۆلۆژیاكەیەتی:
           
ئەو ڕۆژەی کە کورد پاڵە و جوتیاری
لەگەڵ كاسبكار، گشت خوێندەواری
هەموو دڵسۆزی دێهات و شاری  
بڕیاری خۆی دا لەسەر ڕزگاری

بۆ سەربەخۆیی و ئازادی ژیان 
بۆ ژیانێکی خۆش و کامەران
بۆ هاتنە ڕیزی گەلانی جیهان
پێكی كاوەیان نایە نەڕەی شان 
 
چوارەم: بریتیە لەو سیستم و توخمانەی، بەشێوەیەكی عەقڵانی هەڵسوكەوت دەكەن 
هەڵسوكەوت بەشێوەیەكی عەقڵانی بەمانای ئەوە دێت، خودی بكەر لەڕێگەی بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆژیاكەیەوە ئامانجەكانی خۆی بەدەست بهێنێت.  ئەم جۆرە لەخود پێویستە خاوەنی ئەم خەسڵەتانەی خوارەوە بێت:

 أ -ئامادەباشی كردار
واتە ئەو خودە لە بنچینەدا توانای وەرگرتن و تێگەیشتنی هەبێت و لەڕێگەی بیروباوەڕەكەیەوە دەسەڵات بدات بەخۆی كە بەكارە راسپێراوەكەی هەڵسێت و لە دوورەوە نەڕوانێتە دروشمی ئایدیۆلۆژیاكەی. بەمەش ئایدیۆلۆژیاكەی بلە پێویستی بە كردار و پراكتیكە نەك بە تیۆریكردنی. ئەم حاڵەتی پراكتیكە لەزۆر رووەوە شاعیریان تووشی ناڕەحەتی و دەردەسەری كردووە بە گرتن و دوورخستنەوە و دەركردن. لەهەمووشیان پیرۆزتر پێشمەرگایەتیكردنی لە پێناو  دروشمی ئایدیۆلۆژیاكەی.
لە شیعری «سروودی پێشمەرگە» دا بەڕوونی جەخت لەسەر ئەم جۆرە كردار و پراكتیكەی دەكات:

من پێشمەرگەی كوردستانم
ئامادەی جەرگەی مەیدانم 
بەسەر وماڵ و ژیانم 
ئەیپارێزم نیشتمانم
دەست لە خەبات هەڵناگرم
تاسەر ئەكەوم یا ئەمرم 
 
لە شیعری«دوا تیری كەوان» یشدا زۆر راشكاوانە بەشداری خۆی، بە پراكتیك و كردار، بۆ ئایدیۆلۆژیاكەی  دووپاتدەكاتەوە. نەك تەنها خۆی، بەڵكو هاوبیرەكانیشی هەمان رێچكەیان گرتووە. بۆیە لەسەر زمانی قسەكەری كۆ دایەڵۆگمان بۆ دەكات:
 
لەگەڵ كاروانی ڕزگاری گەلان ئەڕوا بەچاكی 
لەسەختی ڕێ، لە دووری جێ و دڕی دوژمن نییە باكی 
نەكۆڵدان و نەلادان و نەوێستانی نییە هەرگیز
پشوو نادا هەتا نەبڕێ، ڕەگی چەوسانەوە و ماكی
  
لە شیعری « بەرەو ڕووناكی « یشدا زۆر روونتر پەیوەستێتی خۆی، لەڕووی پراكتیكەوە، ئاوێتە بە ئایدیۆلۆژیاكەی دەكات، گەرچی لەڕووی عەقڵی و زهنیشەوە چاكیش دەیزانی  ئایدیۆلۆژیاكەی تووشی گرفتی دەكات بە نموونەی گرتن و لێدان و كەلەبچە و تەوق و زنجیر و ئازار. واتە شاعیر هۆشیار بوو لەوەی  گۆڕانكارییەكان لە دۆخێكی خراپەوە بۆ دۆخە ئاساییەكان كارێكی ئاسان نییە و پێویستی بە فیداكاری و ئێش و ئازارە:

ئەزانم دوژمنەكانم چ بلیمەتێكن لە ئازاردان و كوشتنا
ئەو داخانەم لە پێشچاوە كە بەناوچەوانی باوو باپیرمیانەوە ناوە
ئەزانم چ شەیتانێكیان لێ دەرچووە لە ویجدان مراندن و گیان كوشتنا
بەڵام لە هەموو داخی لای من ناسۆر تر داخی دڵم، و
لە هەموو بەندیخانەكانی ئەوان تاریكتر و پڕ ئازار تر ژیانی ئێستەی خۆمە
بۆیە هێز نییە بم وەستێنێ، دەسەڵات نییە لامدا
لەڕێ ڕۆیمو ئەڕۆم بەرەو ڕووناكی

ب -سەربەستی جێبەجێ كردن. ئایدیۆلۆژیاكەی بلە ڕێگر نەبووە لە جێبەجێكردنی ئەرك و كارنامەكان، بەڵكو، وەك لەخاڵی یەكەمدا ئاماژەمان پێدا، سەربەستی تەواویان پێبەخشیوە. ئەم كارەش نامۆ نییە بە ئایدیۆلۆژیاكەی چونكە ئەم ئایدیۆلۆژیایە لە بنەڕەتدا بانگەوازی سەربەستی دەكات بۆ سەرجەم خودەكان نەك تەنها خودی بكەری شاعیر. لەهەمانكاتیشدا لەدایكبوونی ئایدیۆلۆژیاكەی بەمەبەستی گۆڕانكارییە سۆسیۆلۆژیی و ئابووریی و فیكری و سیاسییەكانە. هەرلەبەر ئەمەشە ئەم ئایدیۆلۆژیایە داوا لە خودی بكەر دەكات  سەربەستانە كار بكات تا بتوانێت ئەركە سەرەكییە داوالێكراوەكان جێبەجێ بكات. كار و ئەركی خودی بكەریش لەپێناو خودەكانی تردایە و كارەكەش زۆر پیرۆزە و دوورە لە خۆپەرستی و خۆویستییەوە. 
لە شیعری «ئەی مانگ لێڵ نەبی بەو میوانانە» شاعیر وەك راناوی قسەكەر سەربەستی تەواوی لەبەر دەمدایە تا بتوانێت لە جیاتی ئایدیۆلۆژیاكەی بانگەوازی ئازادی رابگەیەنێت:

تۆ ئێستەش هەر ئەو دۆستەی جارانی
هاوڕێ و هاودەمی دەستەی یارانی
------
ئیمپریالیزم و زوڵم و زۆرداری
زۆر زووتر لەوەی بگەن  بە ئاوات
تیری خەباتكەر لە باڵیان ئەدات
بازووی جەماوەر گیانیان دەردێنێ
------
ڕەنجی كرێكار، زانین، پێشكەوتن
بەكار ئەهێنرێن بۆ  ژین خۆشكردن

هەمان وێنە لە شیعری «بۆ گیانی حەمید باتاسی»دا بەدی دەكرێت، كە دەقئاوێزانێكی«داری ئازادی» ییەكەی بێكەس ی پێوە دیارە:

گەلێ ئازادی بە خوێنی بكڕێ
نییە بتوانێ ڕێگەی لێ بگرێ
زۆردار لای وایە بە زەبری كوشتن
گەل بێزار ئەكات لە خەبات كردن 
نازانێ كەوا داری ئازادی 
هەر بە خوێنی گەش دێتە بەر گرتن  

لە شیعری «هەر كورد ئەبین» شاعیر تەنها خۆی نابەستێتەوە بە خودەكانی خۆی و نەتەوەكەی، بەڵكو خودەكانی گشتگیرییە و بەو پێیەی ئازاری ئەوان ئازاری ئەمە و سەركەوتنی ئەوانیش سەرچاوە و ئەزموونێكی بەنرخە بۆ سەركەوتنەكانی ئەم

لە هەموو ئەم زانیاریانەی ئاماژەمان پێدا (بلە) هاوشێوەی كارنامەكانی زیرەكی دەستكرد، خۆی لەم ئەركانەی لای خوارەوەدا دەبینێتەوە:
یەكەم: 
ناساندن و پێدانی زانیاری هەستیار بە تاكەكان بەوەی پێشتر وەك پێویست و بەپێی لۆژیكی ئایدیۆلۆژیایی كاری لەسەر نەكراوە، یان تاكەكان لەنێو بۆشاییەكاندا گوزەریان دەكرد و شاعیر، وەك ئەرك و پەیوەستێتی، لە هەوڵی پڕكردنەوەی زانیاریەكاندا بوو. بەمەش بۆشاییەكان، بۆ زەمەنی دەق، تاڕادەیەكی باش بەزانیاری پڕبوونەوە. ئەمەش ڕێگە خۆشكەر بوو لەبەر دەم فیكر و رۆشنبیریەتی كوردیدا تا لە زەمەنی دەقەكان و دواتریش قوتابخانەیەكی لۆكاڵی دابمەزرێنن ئەویش بەمەبەستی وەبەرهێنانی بابەت و تاكێكی تەندروست هاوشێوەی گوتاری ئایدیۆلۆژیاكەی (بلە).
دووەم:
 پێدانی بوێری بە تاكەكان تا بتوانن لە زەمەنی دەق و دواتریش قوتابخانەیەكی شۆڕشگێڕی دابمەزرێنن. ئەمەش بەمەبەستی چاكردنی بڕێكی زۆری كێشە و مەسەلە هەستیارەكان، یان بەرەنگاربوونەوەی كێشە كەڵەكەبووەكان و بەخشینی توانا زانیارییەكان بەتێكڕای خەڵكی.
سێیەم: 
كۆپیكردنی زەمەنی دەق و دابەشكردنی بەسەر تاكەكاندا تا ئەوانیش وەك بلە بتوانن پارێزگاری لە بابەتە رەسەنەكان بكەن و لەڕەفە تۆزاوییەكاندا نەیشارنەوە و هەڵیبگرن، چونكە ئەو بابەتانەی كە (بلە) كاری لەسەر كردوون هەموویان بابەتی هەستیار و دانسقە و بەپێزبوون و پێویستە كاریان لەسەر بكرێت. ئەمەش بەمەبەستی فێركاری و پێداگۆجی تاكەكان بەشێوازێكی فەلسەفی و زانستی و دوور لە عەفەوییەت.
چوارەم: 
 برەودان  و بایەخدان بە خوێندنەوە و زیندوبوونەوەی مێژوو و پراكتیزەكردنی بابەتەكان كە بەلای (بلە)وە گرنگی خۆیان هەیە. بەمەش (بلە) بەشێوەیەك لە شێوەكان، مەبەستی بووە دەزگایەكی رۆشنبیریی و راگەیاندن بۆ ئەرشیفەكان دابمەزرێنێت و خوێنەری كورد نەفەسی گوتاری بلە درێژ بكەنەوە یان گەورەتری بكەن، چونكە پارێزگارییكردن لە كورد و كێشە و دۆخەكانی تەنها ئەركی (بلە) نییە، بەڵكو ئەركی هەمووانە بە بێ جیاوازی فیكر و ئایدیا.