رای گشتی چییە؟

12:01 - 2022-06-20
دووتوێ
1760 جار خوێندراوەتەوە

دكتر اسدی

لە فارسییەوە: محەمەد كەریم

چەند دەیەیەكە كۆمەڵناسان و دەروونزانانی كۆمەڵایەتی زیاتر لە رابردوو بایەخ بە رای گشتی دەدەن و بە بەدەستهێنانی رای گشتی و لێكۆڵینەوەی لە رەهەندی جیاوازەوە، بەرنامە دادەنێن یان سەبارەت بەو رووداوانەی كە لە ئایندەدا روودەدەن هۆشیارییان دەستدەكەوێت. ئەمڕۆ ئەوە دەركەوتووە كە رای گشتی، زۆر رەفتار و بۆنە فۆرمەڵە دەكات و لێكۆڵینەوە لە ناوەڕۆكی رای گشتی كە رەگوڕیشەی لە دین، مەزهەب، ترادسیۆن، رێوڕەسم، ماف و شتە ئەخلاقییەكاندا هەیە، مەسەلەیەكی زۆر پێویستە.
لەم بابەتەی خوارەوەدا «د. اسدی» سەرەتا بە شێوەیەكی گشتی چاوێكی خشاندووە بە چەمكە بنەڕەتییەكانی رای گشتیدا و ناساندنێكی وردی سەبارەت بە رای گشتی بەدەستەوە داوە و ئەوە نیشان دەدات كە چۆنچۆنی رای گشتی لە شێوازێكی گروپیدا فۆرمەڵە دەبێت. نووسەر لە ناوەڕۆكی رای گشتی دەڕوانێت و بیروبۆچوونەكان دەخاتەوەڕوو. پاشان لە میتۆدی لێكۆڵینەوەی رای گشتی لە كۆمەڵگادا دەكۆڵێتەوە، دواتر سەبارەت بەو تیۆرانەی لەم بوارەدا لە ئارادان رای خۆی دەڵێت.

رای گشتی لەگەڵ سێ دیاردەی كۆمەڵایەتیدا پەیوەندییەكی بەهێزی هەیە كە قابیلی جیابوونەوە نییە لێیان و بریتین لە: دیموكراسی، تاكگەرایی و پەیوەندییەكان

رای گشتی دیاردەیەكی نوێیە كە شارستانییەتی خۆرئاوا هەمیشە بایەخی پێداوە و لە زەمانی سەرهەڵدانی حكومەتەوە بە شێوازە جیاوازەكان لە ئارادا بووە. «مەكیاڤیللی» لە كتێبی «میر»دا ئاماژە بۆ ئەم مەسەلەیە دەكات و دەڵێت: «لەو لایەنەوە كە خەڵك بەهێزترین رەگەزی پێكهێنەری كۆمەڵگایە، حكومەت دەبێت هەمیشە بایەخێكی تایبەتی پێبدات.» بەڕای «تۆماس هۆبز» دنیا لە ژێر دەسەڵاتی رای گشتیدایە. «ولیەم تێمپل» رای وایە بە تیۆری رای گشتی دەبێت تیۆری دەسەڵات بنیات بنرێت. «جان جاك رۆسۆ» «لە پەیمانی كۆمەڵایەتی»دا سەبارەت بە ئیرادەی رای گشتی قسە دەكات و بەڕای رۆسۆ رێنیشاندەری هەموو حكومەت و دەسەڵاتەكانە.
لە راستیدا دەتوانین شۆڕشی فەرەنسا و شۆڕشی ئەمریكا بە هەوڵێك بۆ وەدیهێنانی ئەم چەمكانە لە قەڵەم بدەین. دوای شۆڕشی فەرەنسا و ئەمریكا ئەم دوو چەمكە رووتە وەكو قانوونیان لێهات و لە دەستووری ئەو وڵاتانەدا رەنگیان دایەوە. بەم شێوەیە رای گشتی لەگەڵ گۆڕانكاری بنەڕەتی سیستمی دەسەڵات و بینای ئابووری وڵاتە خۆرئاواییەكاندا گەشەی كرد و وەكو یەكێك لە فاكتەرە چارەنووسسازەكانی لێهات. ئەمڕۆ دەتوانین بە جوانی ئەوە ببینین كە چۆن لە خۆرئاوا شێوازە جیاوازەكانی رای گشتی، چارەنووسی هەڵبژاردن و ئایندەی حزب و گروپەكانی دەسەڵات دەستنیشان دەكات. رای گشتی هیچ كاتێك بەو شێوەیە لە دروستكردنی دەسەڵاتی سیاسیدا بەشدار نەبووە و تەنیا بە شێوەیەكی ناچالاك هەبووە.
گەلێك فاكتەر لەم گۆڕانكارییەدا دەستیان هەبووە كە بریتین لە: ئاوابوونی فیوداڵیزم، پەیدابوونی شارەكان، گردبوونەوە، گۆڕانی شێوازەكانی پەیوەندی، گەشەكردنی پیشەسازی چاپ، سەرهەڵدانی چاپەمەنی و باقی هۆكارەكانی پەیوەندی گشتی، ئەم فاكتەرانە هاوشانی پەرەسەندنی خوێندەواری و گەشەكردنی تاكگەرایی، هۆشیاریی تازەیان بە خەڵك بەخشی و بەرەبەرە بناغەی رای گشتییان داڕشت. بەم پێیە ئەو خەڵكەی هەتا ئەو كاتە لە ناوەندی دەسەڵات دووربوون، وردە وردە لێی نزیك بوونەوە و پەیوەندییەكی زیندووتر و چالاكتریان لە بەرامبەر ناوەندی دەسەڵاتدا پەیداكرد. بەم شێوەیە ئەم بەشدارییەی لە بەرامبەر دەسەڵاتدا پەیدابوو. بەشێوەی رای گشتی خۆی نواند.

رای گشتی و سێ دیاردەی كۆمەڵایەتی:
بە كورتی دەتوانین بڵێین رای گشتی لەگەڵ سێ دیاردەی كۆمەڵایەتیدا پەیوەندییەكی بەهێزی هەیە كە قابیلی جیابوونەوە نییە لێیان و بریتین لە: دیموكراسی، تاكگەرایی و پەیوەندییەكان. سەبارەت بە دیموكراسی ئەم مەسەلەیە رابردوویەكی زۆر دوورودرێژی هەیە كە لە یۆنانی كۆنەوە دەستیپێكردووە و وەكو ترادسیۆنێكی كۆمەڵایەتی بەردەوامیی خۆی لە خۆرئاوا پاراستووە. تاكگەرایی یەكێكە لە ئەنجامەكانی خوێندەواری و پەرەسەندنی چاپ كە بووە هۆی بیركردنەوەی سەربەخۆ و تایبەت. پەیوەندییەكان كە لە شۆڕشی پیشەسازییەوە سەرچاوەیان گرتووە، ئەو بوارەیان بۆ گروپە پەڕاگەندەكانی كۆمەڵگای فیوداڵی رەخساند كە تێكەڵ بن و شێوازی پێویست بۆ رای گشتی فەراهەم بكەن. 

پێناسەكانی رای گشتی:
ئێستا دوای ناسینی فاكتەرە سەرەكییەكانی دروستكەری رای گشتی پێویستە بزانین رای گشتی چییە. هەتا ئێستا زۆر پێناسەی رای گشتی كراوە كە هیچ كامیان بە راستی پڕ بە پێستی زاراوەكە نین.
«ولیەم ئالبێچ» رای گشتی بە دەربڕینی بیروڕا لەسەر مەسەلەیەك دەزانێت كە ناكۆكی لەسەرە. بەو مانایەی هەر كاتێك گروپێكی دیاریكراو سەبارەت بە مەسەلەیەكی دیاریكراو دەچنە ناو بیروڕا ئاڵوگۆڕكردنێكی زۆر ئاڵۆزەوە، لە بەرهەمی ئەو بیروڕا ئاڵوگۆڕكردنە دیاردەیەك فۆرمەڵە دەبێت پێی دەگوترێت رای گشتی. بەڕای «لیۆنارد دوب» رای گشتی، روانینی تاكەكانی گروپێكە كە لەسەر تەوەرێك یان مەسەلەیەكی مەركەزی دەخولێتەوە. بەم پێیە پێداویستی رای گشتی، بوونی گروپ و پەیوەندی گروپی و ئیشی بەرامبەری گروپییە. رای گشتی دەرەوە ئەو شتەیە كە دەردەبڕدرێت، لە كاتێكدا رای گشتی ناوەوە زۆرجار دەرنابڕرێت، یان پەیوەندی بە گروپێكی زۆر تایبەتەوە هەیە.  لە راستیدا رای گشتی ناوەوە لایەنی گشتیی رووتی نییە، تەنیا لە قەڵەمڕەوی گروپی ناوبراودا قابیلی بەیانكردنە. لە هەمانكاتدا دەشێت رای گشتی بە «ئاشكرا» یان بە»نهێنی» بێت. زەمانێ كە زۆرینەی كۆمەڵگایەك حەز و ئارەزوو بۆ بیروڕایەك پەیدا پەیدا بكەن، بە شێوەیەك كە ئەو بیروڕایە بەسەر رەوتە فكرییەكانی تردا زاڵ دەبێت، رای گشتی لایەنی ئاشكرا بەسەریدا زاڵ دەبێت. رای گشتی شاراوە، زەمانێكە كە بیروڕاكە لە حاڵەتی شاراوە و ناچالاكدا بێت.
رای گشتی دیاردەیەكی جووڵاو و گۆڕاوە و زۆرجار بیروڕای كەمایەتییەك لە حاڵەتی گۆڕانی هەلومەرجدا بەسەر بیروڕای باو و زاڵی كۆمەڵگادا زاڵ دەبێت. جووڵان و گۆڕانی رای گشتی لە كێشمەكێشی نێوان دوو تەوەری پێكهێنەرییەوە سەرچاوەی گرتووە. لەلایەكەوە «روانین» و لەلاكەی تریشەوە دەوروبەری واقیعی گۆڕاوی دەرەوە، لە رەوتی پێكادانی بەردەوامیاندا دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی بزووتنەوەی فیكری. رای گشتی لەبەردەم ئەو رەوتە هەمیشەییەدا فۆرمەڵە دەبێت و دەگۆڕێت.

رای گشتی كاتی و بەردەوام:
بەپێی ئەم گۆڕانكارییە، دەتوانین رای گشتی بۆ دەستەی «كاتی» و دەستەی «بەردەوام» دابەش بكەین. دەستەی یەكەم لە ئەنجامی رووداوێكی چاوەڕواننەكراودا سەرهەڵدەدات و دوای نەمانی ئەو رووداوە دیارنامێنێت. دەستەی دووەم كە بە بەردەوام ناودەبرێت، لەو دەستە رای گشتییەیە كە بە درێژایی زەمانێكی دوور و درێژ لای گروپ یان گشت قبووڵكراوە. دەتوانین لەو دەستەیەی رای گشتیدا كە پەیوەندی بە بەها بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگاوە هەیە گەلێ نموونەی زەقی ملكەچنەكردن و بەرگریی بەدیبكەین.
ئەو لێكۆڵینەوانەی لە چوار دەیەی رابردوودا سەبارەت بە رای گشتی كراون، ئەوە نیشان دەدەن كە رای گشتی لەگەڵ بیروبۆچوونەكاندا قاڵبێكی جێگیری هەیە. «واڵتەر لیپمان» لەناو لێكۆڵینەوە بەهادارەكانی خۆیدا بە وردی لێكۆڵینەوەی لەسەر بیروبۆچوونە قاڵبییەكان و پەیوەندیان لەگەڵ رای گشتیدا كردووە. لە لێكۆڵینەوەكانی ئەوەوە وەها دەردەكەوێت كە بیروبۆچوونی قاڵبی هەیە كە بنەمای رای گشتی سەبارەت بەو مەسەلەیە پێكدەهێنێت.
لێكۆڵینەوە لە رای گشتی بەبێ ناسینی كاریكردە نییە. دەبێت سەرنجی ئەوە بدرێت كە رای گشتی بە هیچ جۆرێك بەرهەمی كۆكردنەوەی رای تاكە كەس نییە، بەڵكو دیاردەیەكی نوێیە لەكاری بەرامبەر و پێكهاتەیەكی زۆر ئاڵۆزی هەموو بیروبۆچوونە تاكەكەسییەكان بەرهەم دێت.

رای گشتی و گروپ
لە دروستبوونی رای گشتیدا كە یەكێك لە باسە زۆر بنەڕەتییەكانی ناسینی رای گشتییە، رۆڵی «شوێن» زۆر زۆر گرنگە. بە حسابكردن بۆ ئەوەی مرۆڤ بوونەوەرێكی تەنیا نییە و لەگەڵ خەڵكی تردا پەیوەندی ئۆرگانیكی هەیە، بیروبۆچوونی مرۆڤیش بەبێ پەیوەندی بەرامبەر لەگەڵ باقی بیروبۆچوونەكاندا، زاراوەیەكی تەمومژاوی و بێمانایە. بە دەربڕینێكی دیكە، رای گشتی لە پێكهاتەیەكی گروپیدا فۆرمەڵە دەبێت، نەك لە بۆشاییدا. وتمان «روانین یان تێڕوانین» یەكێكە لە پایەكانی رای گشتی. ئەم زاراوەیە بە مانای جۆرێك لە كاردانەوە یان ئامادەییە بۆ ئیشكردن. لە ئەدەبیاتی ئەم بوارەدا، باوەڕ وایە كە دەربڕینی روانین بە قسە كتومت بیروڕایە. بە دەربڕینێكی وردتر، روانین بەشی زێڕینی بیروبۆچوونە. بەم پێیە روانین، رێكخەر و دەستنیشانكەرە و زۆر قایمترە لە رووی دەرەوە. بەپێی ئەم بەشە گونجاو و ئۆرگانیكە كە لە روانینەكان پێكهاتووە بیروڕاكان دێنە ئاراوە و فۆرمەڵە دەبن.
لێكۆڵینەوەی رای گشتی لەم ساڵانەی دواییدا نیشاندەری ئەوەیە كە بیروڕاكان لە پێكهاتەیەكی زۆر گونجاو پەیدا دەبن كە لە روانیینەكان دروستبوون. بەو مانایەی كە یەكەم بیروڕایەك كە كەسێك سەبارەت بە كەسێك هەیەتی لەگەڵ بیروڕایەكدا كە سەبارەت بە كەسێكی تر هەیەتی، جۆرێك پەیوەندی لە نێوانیاندا هەیە «هیچ بیروڕایەك بە رێكەوت ناخرێتەڕوو». دووەم بیروڕاكان بە زۆری حەڵەتی دوو جەمسەرییان هەیە: مرۆڤ سەبارەت بەوەی لە دەوروبەری دەگوزەرێت، لەگەڵە یان لە دژە. 
ئەم حاڵەتە وەكو یەكێك لە خاسیەتە گشتییەكانی بیروڕا باسدەكرێت. هەڵبەتە حاڵەتی دوودڵی و گوێ پێنەدان و بەینا و بەینیش هەیە، بەڵام بە دەگمەن ئەوە بەدیدەكرێت و زۆرجار بینراوە كە لە كاتی روودانی رووداوێكی تایبەتدا، حاڵەتی گوێنەدان بە یەكێك لە دوو تەوەرەكە رەغبەت پەیدا دەكات. بۆ نموونە، هەمیشە لە هەڵبژاردندا، گروپێك سەركەوتوون، ژمارەیەك دژن و باقیەكەی گوێی نادەنێ. بەڵام لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردندا بەرە بەرە ئەو گروپەش كە گوێ بە هەڵبژاردنەكە نادەن ئاراستەیەك دەگرن و  دەچنە پاڵ لایەنێك.
تاكەكەس لە دنیایەكی پڕ لە بەها و سۆزدا پەلەقاژە دەكات، ئەم جەمسەرگیرییە هەمان ئەو شتەیە كە « جۆن سمیس» و «جروم برونەر» و» هریسون وایت» لەگەڵ چەمكی لایەنگیریدا دەریدەبڕن. خاسیەتی دیكەی رای گشتی ئەوەیە سەرەڕای ئەوەی خاوەنی حاڵەتی دەستەجەمعییە، تەمومژاوی و ئەبستراكتە و تەنیا لە رێگەی تاكەكەسەوە دەبێتە شتێكی بابەتی. لەم رووەوە، بۆ ناسینی رای گشتی دەبێت لە كەناڵە تاكەكەسییەكانەوە بچینە ناوەوە. بە دەربڕینێكی دیكە، باشترین رێگەی پەیبردن بە رای گشتی نەتەوە و گروپەكان، گفتوگۆیە لەگەڵ یەك بە یەكی كەسانی گروپەكان.
ئەمڕۆ زۆر لە بیریاران، رای گشتی بەوە دەزانن كە قابیلی پێناسەكردن نییە و تاڕادەیەك قابیلی هەڵسەنگاندنە. وەكو ئەو ئیشەی «ستانسفۆرد بینیت» لە بواری هۆش و «دینیش لیكێرت» لە بواری روانیندا كردی. سەبارەت بە رای گشتیش هەوڵدراوە لە رێگەی هەڵسەنگاندنی بیروڕاوە، جۆرێك لە پێناسەی پراكتیكی بەدەست بێت. رای گشتی مەسەلەیەكی بابەتییە كە یان وجودی هەیە یان نییەتی. بەم پێیە شێوازی دابەشكردنی بیروڕای بەدەستهاتوو، نیشاندەری بوون یان نەبوونی رای گشتییە سەبارەت بە مەسەلەیەكی تایبەتی. گریمان بۆ پەیبردن بەوەی كە ئایا ئەم رایە لەگەڵ یان لە دژی بۆمبای نیوترۆنییە. پێویستە ئەو مەسەلەیە بخرێتە بەردەم رای گشتی یان ریفراندۆم و پاشان وەڵامەكان بەوردی لێی بكۆڵرێتەوە. جاریوایە شێواوی و پەرش و بڵاوی وەڵامەكان ئەوەندە زۆرە كە بەڵگەی فۆرم و شێوەیەكی دیاریكراو نییە، هەركاتێك بیروڕاكان بەگشتی، فۆرمێكی دیاریكراویان هەبێت، روون و ئاشكرایە كە رای گشتی سەبارەت بەو مەسەلەیەی راپرسی لەسەر كراوە لە حاڵەتی فۆرمەڵە بووندایە. ئەم میتۆدە حاڵی حازر یەكێكە لە میتۆدە زانستی و ناسراوەكانی لێكۆڵینەوە سەبارەت بە رای گشتی. رای گشتی هەرگیز یەك دەست نییە. لە تەنیشت رەوتە باڵادەستەكانەوە، رەوتی بیروڕای تریش هەیە. رای گشتی باڵادەست، بیروڕای گروپەكان لەناو نابات و لێرەدایە كە دەبێت بڵێین ئەم دوانە، واتە رای گشتی و رای گروپ لە تەنیشت یەكەوە دەژین و ئەمە شتێكە كە دەبێتە هۆی ئەوەی ریكلامەكان بەیەك شێوە كاریگەر نەبن. بە دەربڕینێكی دیكە، دەبێت سەرنجی ئەو مەسەلەیە بدرێت كە هەر جۆرە ریكلامێك ناتوانێت كاریگەر بێت.

ریكلام و پەیوەندی گشتی:
میكانیزمی ریكلام و پەیوەندی گشتی، بەو ئاسانییە نییە كە تەسەور دەكرێت. «لازار سفلید» ئەوەی نیشان دا كە تاكەكەس لە چوارچێوەی گروپدا رووبەڕووی پەیامەكانی پەیوەندی گشتی دەبێتەوە و بۆ شرۆڤە و تێگەیشتن لە پەیام، زۆرجار وەكو سەرچاوە سوود لە گروپەكەی خۆی وەردەگرێت. لەم مەسەلانەدا سەركردەی گروپەكان زۆرجار رۆڵی گرنگیان هەیە، چونكە ئەوانن كە پەیامەكان شرۆڤە دەكەن و بەهایان بۆ دادەنێن یان بێبەهایان دەكەن. «لازار سفلید» ئەوەی نیشان دا كە زۆرجار پەیام لە نێرەرەوە بۆ وەرگر رێگایەكی دوو قۆناغی دەبڕێت، یانی لە سەرچاوەی پەیامەكەوە بۆ نموونە «رادیۆ» بۆ سەركردەی گروپەكان و لەوانیشەوە بۆ تاكەكانی گروپەكە. بەشێوەیەكی گشتی كارێكی بەرامبەری زۆر ئاڵۆز لە نێوان پەیوەندی گشتی و تۆڕی پەیوەندی تاكەكان لە گروپەكەدا هەیە.
وتمان سەرەڕای لایەنە گشتییەكان و دەرەوەی تاكەكەسی رای گشتی، تەنیا لە رێگەی كەناڵە تاكەكەسییەكانەوە دەتوانین رای گشتی بناسین. تەكنیكە جیاوازەكانی هەڵسەنگاندنی را و لێكۆڵینەوە لە رای گشتی كە لە سێ دەیەی رابردوو فۆرمەڵە بووە و كامڵ بووە، رێگا گشتییەكانی دەستكەوتنی ئەو ناسینە دەخاتە بەردەم توێژەرانەوە.

هەر كاتێك گروپێكی دیاریكراو سەبارەت بە مەسەلەیەكی دیاریكراو دەچنە ناو بیروڕا ئاڵوگۆڕكردنێكی زۆر ئاڵۆزەوە، لە بەرهەمی ئەو بیروڕا ئاڵوگۆڕكردنە دیاردەیەك فۆرمەڵە دەبێت پێی دەگوترێت رای گشتی

تیۆرەكانی رای گشتی:
رای گشتی لە خۆرئاوا لەسەر بنەمای چەند تیۆرێكی بنەڕەتی بنیاتنراوە و كامڵ بووە. یەكێك لەو تیۆرانە «قانوونی ژمارەی گەورە»یە كە دەبێتە هۆی سەرگەردانیی دەستەجەمعی لە رەفتاری كۆمەڵایەتیدا.
«ئیمیل دۆركایم» لە لێكۆڵینەوەی خۆكوشتندا بەو ئەنجامە گەیشت كە ژمارەیەكی دیاریكراو لە ماوەی ساڵێكدا خۆیان دەكوژن، ئەمەشی وا لێكدایەوە كە لە باڵادەستی قانوونی ژمارەی گەورەوە سەرچاوە دەگرێت، تیۆری قانوونی ژمارەی گەورە لە خۆرئاوا رووبەڕووی ئەو ناڕەزاییە بۆوە كە ئەگەر رەفتاری مرۆڤێك مەحكومە بە قبووڵكردنی ناچاریی قانوونی گەورەیی ئەوا ئەو قانوونە بەسەر هەموو رەفتارەكاندا زاڵ و حاكمە.
كەواتە ئازادی تاكەكەس لەم نێوانەدا چ رۆڵێك دەگێڕێت؟ ئەم ناڕەزاییە كە جۆرێك داوەریی ئەخلاقی لەخۆگرتووە، بە درێژایی مێژوو هەمیشە كێشەی گەورەی فكری ئینسانی بووە و لایەنی فەلسەفی زۆر قووڵی لەخۆگرتووە. (لە كەلتوری ئیسلامیشدا كێشە فكرییەكانی ئەشعەریی و موعتەزیلەكان سەبارەت بە جەبر و ئیختیار، بە هەمان شێوەیە). لە كاتێكدا كە بەكردەوە «بەلای كەمەوە لە رووكەشدا» جیاوازییەك لە نێوان ئەم دوو مەسەلەیەدا هەیە.
مرۆڤ لەگەڵ ئەوەدا كە ئازادی تاكەكەسی هەیە، لەناو كۆمەڵدا رەفتارێك لە خۆی نیشان دەدات كە دیمەنێكی «گشتی» هەیە. ئەم رەفتارەی مرۆڤ لەناو جەماعەتدا دیسپلینێكی تایبەتی هەیە كە دەتوانرێت بە میتۆدی جیاواز هەڵبسەنگێنرێت. دیموگرافی لە جووڵەی بەكۆمەڵدا لەم سیستمە دەكوڵێتەوە. دەروونزانی كۆمەڵایەتی سەرقاڵی دۆزینەوەی رەفتاری كۆمەڵایەتییە. بەهەرحاڵ ژمارەی گەورە كەم و زۆر بەسەر رەفتاری دەستەجەمعیدا زاڵە.
تیۆرێكی دیكە، قانوونی حسابكردنە بۆ ئەگەرەكان. ئەم تیۆرە كە ببووە بنەمای سەرهەڵدانی میتۆدەكانی نموونەوەرگرتن لە ئاماردا، پاشان بۆ هەڵسەنگاندنی بیروڕا و باقی بوارەكانی زانستی كۆمەڵایەتی بەكارهێنرا. لەولایەنەوە كە ناتوانرێت رای گشتی ملیۆنەها مرۆڤ لە رێگەی چاوپێكەوتنی یەك بە یەكیانەوە بەدەست بهێنرێت. هەڵسەنگاندنی بیروڕا بە یارمەتی قانوونی حسابكردن بۆ ئەگەرەكان، تیۆری نموونەوەرگرتنی تەواوكرد و بەكارهێنرا. 
دوا تیۆر كە لێرەدا ئاماژەی بۆ دەكرێت، تیۆری یان تیۆرەكانی روانینە. ئەم تیۆرانە نیشاندەری ئەوەن كە بیروڕا، ملكەچی تاكەكەسەكانە كە لە رەهەندی پێگەی دەوروبەرو بۆماوەییەوە سەرچاوە دەگرێت.

كورتە مێژوویەكی گۆڕانی میتۆدەكانی لێكۆڵینەوەی رای گشتی:
ئەگەرچی هەڵسەنگاندنی بیروڕا لە ماوەی نێوان هەردوو جەنگی جیهاندا سەریهەڵداوە، بەڵام رەگوڕیشەكەی بۆ سەدەی هەژدە دەگەڕێتەوە، كە لە ئەوروپا كەم كەم مەسەلەی ناسینی كۆمەڵگا و سەرژمێری هاتەئاراوە. وەكو پێشان ئاماژەی بۆ كرا، هەڵسەنگاندنی بیروڕا لە خۆرئاوا سەریهەڵدا و بنەما و تەكنیكەكانی ئەم بوارەش لەوێ گەشەی كرد.
لەكۆتایی سەدەی نۆزدەدا بە بەكارهێنانی رەسمی میتۆدی نموونەوەرگرتن كە دۆزەرەوەكەی «كێ»ی كۆمەڵناسی فەنلەندی بوو، لێكۆڵینەوەكان فۆرمێكی زانستی تری وەرگرت و هەنگاوی سەرەكی بۆ هەڵسەنگاندن و لێكۆڵینەوەی رای گشتی هەڵگیرا. دەتوانین ساڵی 1936  بە ساڵی لە دایكبوونی رەسمی هەڵسەنگاندنی بیروڕا لە قەڵەم بدەین. لەو زەمانەدا كە «روزڤڵت» وەكو كاندیدی سەرۆكی ئەمریكا ناسێنرا بوو. بڵاوكراوەی «ریدرز دایجست» بیروڕای «24» هەزار دەنگدەری ئەمریكایی لە رێگەی پەیوەندی تەلەفۆنەوە كۆكردەوە. ئەو ئەنجامەی بەدەستهات، دەربڕی ئەوە بوو كە رۆزفڵت لە هەڵبژاردندا سەركەتوو نابێت. هاوكات لەگەڵ ئەم راوەرگرتنەدا، «گالوپ» بە یارمەتی میتۆدی نموونەوەرگرتن لەگەڵ پێنج هەزار كەسدا چاوپێكەوتنی كرد و پاشان رایگەیاند رۆزفڵت سەركەوتوو دەبێت. بەم پێیە دوای هەڵبژاردن كە بووە هۆی سەركەوتنی رۆزفڵت. بۆ یەكەمجار راستی و دروستی ئەو میتۆدە سەلمێنرا. لە هەمانكاتدا، ئەو رووداوە نیشاندەری ئەوە بوو كە میتۆدە كلاسیكییەكانی هەڵسەنگاندنی رای گشتی، سەرەڕای فراوانییەكەی، هەڵەی زۆری تێدایە. هەڵبەتە میتۆدە تازەكانیش كەموكووڕییان هەبوو. رووداوی ناخۆشی ساڵی 1948 ئەم بۆچوونەی سەلماند. لەم ساڵەدا هەموو راوەرگرتنەكان ئاماژە بوون بۆ شكستی «هاری ترومان» لە هەڵبژاردندا. لە كاتێكدا كە رێك بە پێچەوانەی هەموو چاوەڕوانییەكانەوە، ترومان لە هەڵبژاردندا سەركەوتوو بوو. بۆ یەكەمجار بە درێژایی مێژوو، كاربەدەستانی رای گشتی شكستیان هێنا و بەو ئەنجامە گەیشتن كە هیچ كاتێك نابێت بە خێرایی، بێچەند و چوون فریوی میتۆدەكانی لێكۆڵینەوە بخۆن. بەڵكو دەبوو، بە هەوڵی بێوچان و بێ ماندووبوون میتۆدەكان كامڵ بكرێن و چاك بكرێن. لەو زەمانەوە هەتا ئێستا، لە ژێر كاریگەریی لەو شێوەیەدا، ناوەندەكانی رای گشتی جیهان هەوڵیان داوە بە یارمەتی میتۆدی باشتر و پێشكەوتووتر لێكۆڵینەوەكانی خۆیان لە واقیع نزیك بكەنەوە.

سەرچاوە:
WWW.ASREPOOYA.COM

بابەتە پەیوەندیدارەکان