ستران عەبدوڵڵا
كارێكی باشی د. وەجیهـ كەوسەرانی چێژ و لەزەتی خۆش، زانیاری مێژوویی و ئەندێشەی دەگمەن و تایبەتی بەخشی.
كەوسەرانی جگە لە دەقە فیكرییەكانی، خۆی زەمەنێکی زوو و ماوەیەكی باشە ڤەكۆڵین لەسەر بابەتە مێژووییەكانی كۆتا دەورانی عوسمانی و سەرەتاكانی دەوڵەتی هاوچەرخی وڵاتە ئیسلامییەكان دەكات. نموونە بۆ ئەمەش، زۆربەی كات توركیا و ئێران وەك دوو ئەزموونی درێژەكێشاو تا سەدەی بیستەم، دەهێنێتەوە. باشترینەكانی ئەوەی بوو كە لەسەر کاریگەری خیتابی كەمالیزم لەسەر خەلافەت و سەڵتەنەت نووسیبووی. كە دیارە من ئەوەیانم خوێندۆتەوە (الدولة والخلافة فى الخطاب العربى أبان الثورة الكمالية فى تركيا)، بەڵام ئەوەی لێرە باسی دەكەم كتێبی (مختارات سياسة من مجلة المنار لرشيد رضا) كە سەرلەبەری، لە چوارچێوەی 300 سەد لاپەڕەدا، جێی سەرنج و كەڵكی زۆر بوو.
ئەم كتێبە بەشێكی گرنگ لە مێژووی رۆژنامەوانیی عەرەبی و شەرقی لە سەرەتای سەدەی بیست، دەگێڕێتەوە. لە شێوازەوە تا داڕشتن تا بیرۆكە و پێشنیازەكانی. واتا مێژووییەكە لەسەر دونیای رۆژنامەگەری و مەگەزین، سەكۆ و مینبەری بابەتە فیكرییەكانی لەو دەورانەی دونیای دەستەبژێری موسڵمانی بە خۆیەوە مژول كردووە. هەر لە ئەستەنبول تا قاهیرە و دیمەشق و تاران و پایتەختە گەورەكانی دونیا كە ئەمانیش ئیتر لە داخی دەوڵەتی عوسمانی ئەندێشمەندانی ئیسلامییان گرتە خۆیان: جەمالەدین ئەفغانی و محەمەد عەبدە بە نموونە، ئەمانە لە وڵاتی خەواجەكان (العروة الوثقى)یان وەك گرێبەستی پتەوی فیكر و دونیابینی نوێی ئیسلامی دەر دەكرد.
وەجیهـ كەوسەرانی هەم ئەزموونەكە قەید دەكا و هەم وتارەكانیش شرۆڤە، بەوجۆرە كارەكەی ئەرشیف و گێڕانەوە و بەسەركردنەوەشە
رەشید رەزا (1865-1935) وەك خوێندكارێكی بەئەمەكی مامۆستاكانی دێت لە قاهیرە ئەم ئەزموونە لە گۆڤاری (المنار) دووبارە دەكاتەوە كە یەكەم ژمارەی لە ساڵی 1898، واتا هەمان ساڵی دەركردنی یەكەمین رۆژنامەی كوردی (كوردستان) ئەم بڵندگۆیە دەكاتە بڵندگۆی بڵاوكردنەوەی بیری چاكسازی و ئەندێشەی كراوەی ئیسلامەتی.
جا وەجیه كەوسەرانی هەم ئەزموونەكە قەید دەكا و هەم وتارەكانیش شرۆڤە. بەو جۆرە كارەكەی ئەرشیف و گێڕانەوە و بەسەركردنەوەشە. شیلەی هەنگی بیرۆكەكانی رەشید رەزا دەگوشێ و لە بەرگێكی قەشەنگی هاوچەرخدا وێنایان دەكاتەوە. نووسینەكان بۆنی مێژووی قەدیم و تامی بیرۆكە سەرەتاییەكانی تازەگەری دینییان لێ دێت. لەگەڵی بیت، یان نەخێر تەحەفوزت دەربارەیان هەبێت، لەم دەقانەدا لە بەردەم بیرۆكەی چڕ و دەوڵەمەندی قەڵەمێكی باریكەلە و ناسك و بیرۆكەی گەورە گەورەداین كە باوەڕ و كەمێكیش بەخۆنازینی دەستەبژێری جاران دەردەخات.
ئەم كانیاوە پاك و روون و سازگارە، چونكە هێشتا سەرەتای رۆژنامەوانی فیكری و هەرەتی مینبەرسازییە لە دوای روخانی خەلافەتی عوسمانی.
جوڵەی فیكر و بووژانەوەی گفتوگۆ و لێدوان وەكو بڵێی بابی ئیجتهاد لە بەردەم ئیسلام، بە هی سوونییەكەشیەوە، دەكاتەوە كە عادەتەن دەگوترێ سوونە لە مێژە بابی ئیجتهادی كلۆمداوە. ئەمما دیارە روخانی خەلافەت كە لەسەرێكەوە خەفەت و حوزنە بۆ موسڵمانان، لەسەرێكی تریشەوە غیرەت و هیمەتی لای بیرمەند و جەنگاوەرانی دەستەبژێر بووژاندۆتەوە.
هەڵبەت ئەمە لە فیكر و لاپەڕەی گۆڤارەكەدا وایە. لە مەناری گۆڤار و لە مینبەری گفتوگۆی فیكریدا وایە. دەنا لە گەرمەی گۆڕانكارییە خێراكاندا كە ئیستعمار و مۆدیرنیتە هاتوون و لە بنەما دامەزراوەكانی سیاسەت و دەوڵەتداری ئیسلامی دەدەن رەشید رەزای چالاكی سیاسیی لە سەنگەری بزێو و جوڵاودایە: كەمێك لەگەڵ ئەستەنبول و لەگەڵ قاهیرە، تاوێ لەگەڵ مەملەكەتی گەنجی حیجاز و تاوێ باز دەداتە لای پرۆژەی دەوڵەتی عەرەبی فەیسەلی لە دیمەشق كە لەسەر دار و پەردووی خەلافەت و ناكۆكی شۆڕشی عەرەبی لەگەڵ سێ كوچكەی ئیتحادییەكاندا دامەزراوە. تاوێكیش لە پشوودان و گرمۆڵەبوون و ئینجا تافی دوایی تێهەڵچوونەوە بە یادی گرێدانەوەی ئیسلامەتی بە كەینوبەینی دوونیابینی هاوچەرخی رۆژئاوا، پشت بەستوو بەو گوتەزایەی كە غەربزدەیی چاكی هەیە و خراپیشی هەس. ئەم هەڵبەز و دابەزە، دوای هیلاكی و فەلاكەت، رەچەتەیە بۆ بێ ئومێدی. هەر وەك ئاماژە و جەڤەنگیشە بۆ دڵەڕاوكێی فیكری و بە تیلەی چاو سەیركردنی هەڵوێست و بەرژەوەندی كەسی.
ئێمە لە كتێبی (مختارات سياسة من مجلة المنار لرشيد رضا) لە گەشتی چێژ بەخشداین لەنێوان ئەندێشەی راگوزەر و دۆخی شڵەژاوی مەملەكەتەكانی سەرەتای سەدەی بیست. رەشید رەزا بە كەمێك دەستكارییەوە خوێندكاری ئەفغانی و عەبدە و دوای ئەوەش حەسەن بەننای ئیخوان موسلمینیش دەبێتە خوێندكاری رەشید رەزا، بە دەستكارییەكی زۆرەوە.
